Elizabet Nitsşe
Balaca Elizabet
10 iyul 1846-cı ildə
Prussiyanın Ryökken
vilayətində lüteran
kilsəsinin keşişi
Karl Lüdviq Nitsşenin
ailəsində bir qızcığaz, Elizabet
dünyaya gəlir. Elizabet qardaşı
Fridrixdən iki yaş kiçik idi. İki yaşında atası
Karlı itirən balaca Elizabet anası, xalaları və gələcəyin böyük filosofu olacaq qradaşı Fridrix Nitsşe ilə birlikdə yaşamalı olur.
Kiçik Elizabet xalq məktəbi
adlanan ibtiadi təhsil müəssisəsinə
gedir. Sonralar o, gənc qızlar
üçün nəzərdə
tutulan gimnaziyada təhsil alır.
Burada oxuduğu zaman yəhudi əsilli bir oğlanla tanış olur və qısa
vaxtda onların arasında sevgi münasibətləri yaranır.
Günlərin birində sevdiyi oğlanın başqa bir qızla öpüşdüyünü görən Elizabet həyatı boyu unutmayacağı dəhşətli
bir zərbə alır. Bu xəyanət gənc qızın qəlbini sevdiyi oğlana, onun ailəsinə, sonralar isə yəhudi millətinə qarşı
dəhşətli nifrət
və qəzəb hissi ilə doldurur.
Elizabet özünü
təhqir edilmiş sayır, bu duyğuları beynində
inkişaf etdirdikcə,
qatı bir antisemitə çevrilir.
Antisemit sevgili və nasizm
Həyatının bu dönəmində antisemit hərəkətlərinə
görə məktəbdən
qovulmuş keçmiş
müəllimi Bernard Försterlə
yaxınlığı gənc
Elizabetin antiyəhudi düşüncələrini daha
da gəlişdirir. Förster
xanım Nitsşeyə
ari alman millətinin bəşəriyyət
üzərindəki fövqəltəsirini
həyata keçirəcək
şəxslərdən biri
kimi baxır. Düşüncə və ideyaları
eyni olduğundan, onların arasında getdikcə isti münasibətlər yaranmağa
başlayır və onlar 1885-ci ildə evlənirlər.
Bu illərdə Elizabetin
böyük qardaşı
Fridrix Nitsşe imzası ilə artıq yavaş-yavaş parlamağa başlayırdı. Nitsşe yaradıcılığının
ilkin dönəmlərində
proqressiv millətçi
kimi görünsə
də, sonralar həmin düşüncələrindən
imtina etdi. Dahi filosofun bacısı ilə münasibətləri
də məhz, bu dönüşdən sonra kəskinləşməyə
başladı. Fridrix antilokalist,
Elizabetlə əri isə qatı millətçi idi.
Elizabet bütün
həyatı boyu qardaşını izləmiş,
onun intim həyatından tutmuş,
yaradıcılığına qədər hər şeyə müdaxilə
etmişdi. Elizabetin antisemit dünyagörüşü
onu, irqçi nasional-sosialist partiyasının
fəallarından biri
kimi tanıtdı.
Qardaşının şizofreniyası gücləndikdən sonra,
Elizabetin əlinə səmərəli fürsət
düşdü. O, böyük
filosofun bir çox əsərlərini
və məktublarını
saxtalaşdıraraq, onları
nəşr etdirdi. Nitsşeşünasların indiyədək üzərində
mübahisə apardığı,
aşkara çıxardığı
və hələ də qaranlıq qalan bir çox
şübhəli məqamlar
var. Almaniyada faşizmin
ideoloji qaynağı kimi Nitsşenin əsərləri əsas
götürüldü. Fridrix Nitsşenin fövqəlinsan
nəzəriyyəsi alman
irqçi nasional partiyasının hərəkətverici
qüvvəsinə çevrildi
və kütlələr
arasında sürətlə
yayılmağa başladı.
Çox
sonralar üzə çıxacaqdı ki, alman faşizminin ideoloji bazası Fridrix Nitsşenin yox, onun əlyazmalarına
təcavüz edən
bacısı Elizabet Nitsşenin ideyaları əsasında formalaşmışdı.
Qayıdış
1886-cı ildə Elizabet
Nitsşe əri Bernardla birlikdə Cənubi Amerikanın geridə qalmış ölkələrindən birinə-Paraqvaya
mühacirət edir. Ər-arvad Paraqvayda
yaşayan on dörd alman ailəsinin qarşısında birgə
alman koloniyası yaratmaq və vahid təsərrüffat qurmaq ideyası ilə çıxış
edir. İqtisadi gerilikdən, aclıq
və xəstəliklərdən
əziyyət çəkən
yerli almanlar ümumi vahid təsərrüfat ideyasına
can-başla razılıq
verirlər. İlkin hərəkətə
başlamaq üçün
hər alman ailəsindən müəyyən
məbləğdə vəsait
də toplanır.
Lakin Paraqvayın qeyri-məhsuldar
torpaqları, ölkədə
səhiyyə və təhsilin sıfır vəziyyətində olması
Försterlərin məqsədlərini
puça çıxarır.
Bernard və Elizabet
arzuladıqları təsərrüfat
birliyini qura bilmirlər. Həmvətənlərindən yığdıqları pulları səmərəsiz
cəhdlərə qurban
verən, bundan sonra özünü uğursuz və təhqir olunmuş sayan Bernard 1889-cu ildə intihar edir.
Qardaşın baş bəlası
Ərinin ölümündən sonra
Elizabet yenidən Almaniyaya qayıdır.
Dahi filosof Fridrix Nitsşe "Bacım və mən" adlı avtobioqrafik əsərində
Elizabet haqda ağlasığmaz faktlar
təsvir edir. Bacısını "şər mələyi"
kimi xarakterizə edən Nitsşe, onunla uşaqlıqda və yeniyetməlikdə oynadığı intim oyunlar haqda təəssüratları
təsvir edib.
"Kiçik qardaşımız
ölən gecə
Eliza bərk qorxmuşdu. O, mənim
yatağıma gəlib,
qucağıma qısıldı.
Bir müddətdən sonra bütün bədənimi
əlləşdirməyə başladı. Beləcə, həmin gündən bacım bu hərəkətlərini
istədiyi gecə təkrar eləyirdi.
Onun ehtirasımı oyadan ecazkar barmaqları qarşısında iradəsiz
idim."
Daha sonra baş verənləri bütün çılpaqlığı
ilə təsvir edən Nitsşe, Elizabetin onun sevgi həyatında heç bir qadına rol vermədiyini, vurulduğu qadınları daim onun ətrafından uzaqlaşdırdığını yazırdı.
Nitsşenin filosof Paul Re və
intellekt təcəssümü
sayılan xanım Lu
Salome ilə dostluq münasibətlərini həzm
etməyən Elizabet,
onların üçlükdə
təşkil etdiyi intellektual fəlsəfə
qrupunu "əxlaqsız
yuva" adlandırır
və dostları qrup sekslə məşğul olmaqda ittiham edir. Qardaşının Salomeyə vurulduğunu
hiss edən Elizabet bütün mümkün vasitələrlə onu Nitsşenin ətrafından
uzaqlaşdırır.
Məşhur bəstəkar Vaqnerin xanımı ilə də eynisüjetli ssenari qurulur. Qardaşının xanım Kozima Vaqnerə olan sevgisi Elizabeti özündən çıxarır.
O, Nitsşenin Kozimaya heç zaman bildirmədiyi sevgi hisslərini duyur və bunu onun
əri, ailənin yaxın dostu Vaqnerə deyir. Tezliklə dostların arası dəyir, Vaqnerlər Nitsşedən
uzaqlaşır.
Almaniyanın taleyini dəyişən
"redaktə"
1889-cu ildə Nitsşe
ciddi əsəb sarsıntıları ilə
psixiatrik xəstəxanaya
yerləşdirilir. Burada müalicə aldığı
11 il ərzində Elizabet bir an
da olsun, onun yanından ayrılmır. Qırx yaşlarında dəli
olan böyük mütəfəkkiri yeganə
o, başa düşürdü.
(Çünki, onu elə özü
dəli eləmişdi.)
Eyni zamanda filosofun yazdıqlarını qəddarlıqla
"redaktə" edir,
lazım bilmədiyi hissələri qaralayır,
özündən əlavələr
edərək nəşriyyatlara
göndərirdi. Nitsşe
yaradıcılığının tədqiqatçısı Kristian
Nemeyer isə belə bir iddia
irəli sürdü:
"Təkcə 1909-cu il ərzində Nitsşenin adına çap
olunan 505 mətnin yalnız 60 dənəsi orijinal mətndi. Qalan mətnlərin məzmunu qismən, yaxud tamamilə dəyişdirilib.
Çap
edilənlərin içərisindəki
30 mətn isə ümumiyyətlə, onun tərəfindən yazılmayıb."
Nitsşeşünas alim tədqiq etdiyi filosofun başına gətirilən
bu oyunlara görə faşizmin xaç anası olan Elizabet Nitsşeni
günahlandırır.
Nitsşe ruhi xəstəxanada müalicə aldığı
dönəmdə, Elizabetin
"redaktə"sindən çıxmış bir neçə əsərini
nəşriyyatlar çap
etməkdən imtina edir. Nitsşe fəlsəfəsinə bələd olan təcrübəli naşirlər,
əsərlərin Nitsşe
tərəfindən yazılmadığından
şübhələnirdilər.
"Hakimiyyət istəyi"
əsərini Nitsşe
yarımçıq dayandırsa
da, Elizabet əlyazmanın ardını
özü yazıb tamamlayaraq çap etdirir. Kitab Avropada böyük
sensasiya doğurur.
Filosofun
məşhur "Zərdüşt
belə deyirdi" əsərinin məzmununu
Elizabet elə dəyişmişdi ki, kitabda gerçək Nitsşe ideyalarından əsər-əlamət qalmamışdı;
qatı rasizm mövqeyi sərgiləyən
əsər, Hitlerin
"Mənim savaşım"
və Rozenberqin
"XX əsrin mifi"
kitabları ilə trilogiya ab-havası yaradır, III Reyxin ideoloji sütunlarından biri kimi tanınırdı.
Hitlerin sevimli dostu
Elizabet Nitsşe
bütün həyatını
və fəaliyyətini
alman ari irqinin dirçəlişi
və dünyaya hakimliyi uğrunda mübarizəyə həsr
etdiyi üçün
Hitlerin sevgisini qazanır. Nasional sosialistlərin lideri
Adolf Hitler Veymarda "Nitsşe
arxivi" muzeyinin açılışında iştirak
edərək, xanım
Elizabet Nitsşenin Almaniya üçün apardığı mücadiləni
yüksək qiymətləndirir
və onun əlindən öpür.
Sonralar Hiltler həmin muzeyi dəfələrlə
ziyarət edir.
Elizabet Nitsşe
ömrünün sonunadək
bu muzeydə çalışır və
Nitsşenin adından
alman rasizmi ideyalarını təbliğ
edir.
Adolf Hitler xanım Nitsşenin
vətən qarşısındakı
xidmətlərini dəyərləndirərək,
ona yüksək məbləğdə təqaüd
təyin edir.
Dahi Fridrix Nitsşenin fövqəlinsan nəzəriyyəsini təkcə
"fövqəlinsan almandır"
kəlməsi ilə başdan-ayağa dəyişən
Elizabet Nitsşe bu amansız təhrifi ilə bütün Almaniyanı və bəşəriyyəti
dəhşətli bir
fəlakətə sürükləmiş
oldu.
Alman faşist hərəkatının ideoloqu və xaç anası Elizabet Förster Nitsşe 1935-ci ildə, 89 yaşında Veymarda vəfat etdi.
Murad Köhnəqala
Ədəbiyyat qəzeti.- 2018.- 29 sentyabr.- S.25.