Səmərqəndə yağan qar

Vaxtilə, gəncliyimdə sevdiyim bir şairin-Məstan Günərin Sergey Yeseninə həsr elədiyi silsiləni və "Şabadın sətirləri"ni oxumuşdum və ilk duyduğum şey bu silsilələrin şairin yaradıcılığında dərininə bir şaxələnmə olmasıydı. Poetik təfəkkür bütün istiqamətlərə nüfuz edir, harda, ona görə bir tamamlayıcı ştrix varsa, canına hopdurur, baxmayaraq ki, adına tamamlanma dediyimiz proses poetik duyum məmləkətində (sferasında-!) sona varmır və o, buna taleyin hökmüylə məhkumdur. Tamamlanma və "əskik qalma" poetik düşüncənin ifadəsində, tutulub qeydə alınmasında bir-birini ruhun dərin qatlarında rədd edən (birləşmək, qovuşmaq naminə...) kateqoriyalardır. Təsdiq və inkarın... bir-birinin içindən adlayıb keçə bilməsi üçün nəsə, bəlkə yuxuda gördüyün bir nəsnə, yaxud həyatda səni silkələyən, sarsıdan (susduran), ancaq zamanla yaddaşın və ruhun dərinliyində gizlənən bir şey təqlid edilməlidir. Təqlid məsələsi qəfil yada düşdü və mətnə Hölderlinin adını gətirdi. Diqqət edin onun bu kateqoriyanı izah edən mətninə:

İnsanların həyatı nədir?

Tanrının şəkli, surəti, obrazı

Onun səması altında yerdəki

bütün nə var yol gedir,

onu seyr edir, ona baxırlar. Və necəsə

bir əlyazmanı oxuyurmuş kimi

əzəməti və sonsuzluğu təqlid edir insanlar.

Adicə çılpaq səma

zəngin ola bilərmi?

Bax bir, gümüşü buludar,

çiçəklərə bənzədi. Və ordan tökülür

yağış kimi,

şeh kimi.

Ancaq göy rəng silinib getdikdə, sadəcə mavi,

səmanın döşəyi

(bir az da mərmərə bənzədi) göründü

Həm də xam filiz,

zənginliyin nişanəsi...

Bəli, bir əlyazmanı oxuyurmuş kimi yazırsan, yazı aktı, bədii mətn qurma işi hardasa, yaxşı mənada ikincili bir hadisədir, ya kadr arxasından gələn səsi dinləyir, ya da "yuxu" (şairin xəyalı...) səni elə vurur ki, mətni nəyəsə bənzədib, nəyisə təqlid edib yazırsan, şübhəsiz, Tanrının sənə olan eşqini, sevgisini...

Fərid Hüseynin "Ədəbiyyat qəzeti"ndə çap edilmiş "Səmərqənd "divanı" da bu qəbildəndir. Daxili "süjet" mütəhərrikdir, özü-özünü qırıb parçalayır, sonra qırıqları bir araya gətirir, kompozisiya vahidi olan üslubi funksionallıq sıçrayışlarla irəliləyir. Ancaq bu sıçrayışlar daxili "dramaturji xəttə", "iç-içə geydirilmiş poetik təhkiyə müstəvisində" həll edilir və zamanla dərinlərə işləyib orda gizlənir, görünməz olur. Divan, əslində eyni zamanda həm monoloq, həm də dialoqdur. Şairin özüylə, zəmanə ilə, deyə bilmədiklərinin rahat, hətta qafiyələrlə süslənmiş ifadə etdikləriylə. Nəticədə nə alınır? Bunu izah etmək yox, duymaq olar. Bu silsilə şairin Səmərqənddə gördüklərinin, hiss etdiklərinin bütün ömrü boyu yaşadıqları ilə həm oppozisiyası, həm də hardasa barışmasıdır, yəni özündən kənara qoyub tamaşa etməsidir. Silsilə məhz bu məqamı əks etdirir. Həm də, qəlbinə səcdə etməsini.

Məsələ heç də Səmərqəndin Şərqin Roması adlandırılmasında və ya olmasında deyil. Zamanla toz zərrələrinə dönmüş, tale, tarix fəzasında itib-batmış insan adları, qədim tikililərin divarlarlndan sürüşən fəryadlar, insanların, qundaqdakı tumurcuqların açılmadan solması... bütün bunlar fatehlərin iş "inancından" daha dəyərlidir. Olur ki, bəxti daim gətirən insanlar aldanışlar içində faciələr törədir və buna qurtuluş kimi baxırlar, heç zaman üzlərini özlərinə tərəf tutub nəsə demirlər, yaxud susub qalmırlar və çox güclü adamlar da elə gücündən yıxılır. Silsilə bunları demir, təsvir etmir, sadəcə yolüstü işarə edir.

Beləliklə: qəribədi, başdan oxuyursan, müəllifin misralarının cazibəsinə uyub, deyək ki, artıq səndən uzaqlaşmaqda olan nal səslərini, qılınc zərbələrinin vahiməsini dinləyirsən, sonra müəllif sənin hisslərini yazır, yəni bundan öncəki pasajı oxuyanda şəxsən mənim daldığım yerləri nəfəsiylə doldurur, həm də qədim bir ahın üstündə. Demək, burda, mətnin qurulmasında iki şey əsasdı: canlandırmaq, oxucunu "tora salıb" onun hisslərini yazmaq, bu mənada, tarixə dolayı ekskurs mənaları bir neçə mərtəbədən hörülmüş qat-qat lirik-psixoloji və fəlsəfi şərhlərə çevrilir. Mətnin içində bir- birinə işarə edən, itələyərək, danaraq təsdiqləyən detal və motivlər, həm Xaqaninin metaforik güzgüsündən görünür, həm də bu qədim tikililərin, məzar daşlarının, bazar və meydanların müasir dövrün içindəki görünüşünü, uçuq yerlərini, eyni şəkildə qədim metaforaların içində müasir düşüncənin xarabalıqlarını nişan verir.

"Uçuq yeri" ifadəsi də öz-özünə gəldi və mən "Mədain xərabələri"ndə məlum yeri axtarmalı oldum.

Bax! Dəclə göpüklənmiş, hər dalğa dodağında

Bir eylə uçuqdur ki, doğmuş ürək ahından.

Mətnlərarası əlaqə və təmaslar şairlərin yox, mətnlərin işidir, məsələnin də ən müəmmalı yeri budur, fikrimizcə.

"Teymurun şahmatı" metaforası və "on səkkiz metrlik qəbir" metaforası maraqlıdır və müasir şeirdə modern üslubi vasitələrin ağılçaşdıran mütəhərrikliyini ifadə edir. Bizim hisslərimizi, qulağımızı tarixə, keçmişə dirəyib itən addım səslərini dinləmək adətimizi təsvirə salmaqdan məqsəd nədir?

Tarixin adətidir səssiz yaşamaq,

bizim adətimizdi itən addım səslərini dinləmək:

qanlı saraylarda, sağalmayan yaralarda.

Burda söz mənanı ötürmək, onu bütün bəlirtiləriylə göstərmək üçün özünün "dilsiz", sükutla baş-başa qaldığı keçmişinə qayıdır. Sağalmayan yara haqqında adətən "qövr edir" ifadəsini işlədirlər, qövr edirsə, demək keçmişiylə yaşayır, var gücüylə keçmişinə, yaranın hələ yolda olduğu vəziyyətə qayıtmaq istəyir. Əsl həqiqət burdadı, fateh Teymurun qulağına pıçıltıyla deyilən sözlər də əslində ucu zəhərli, neştərli oxlardır: bizim üçün istila et, şəhərləri al, var-dövlətlərini üstümüzə tök... Beləliklə şeir mətnində və yalnız alt qatlarda iki nəsnənin qarşılaşması, qabarıb-çəkilməsi, yaxınlaşıb uzaqlaşması mətnin arxitektonikasını müəyyənləşdirir. Səmərqənd bu mənada həm abad bir yer, şəhər-movzeley, şəhər-muzeydir, həm də Mədain xərabələridir. Şahın qulağına pıçıldayansa Dəclə çayıdır, əsrlər ötüşmüş, Xaqaninin kədərlə, ürək ağrısıyla üz tutduğu çay (yəni, zaman) dəyişmişdir. İndi o, Əmir Teymurun qılıncla diz çökdürdüyü məmləkətlərin içindən axır, qan-yaşla. Zaman (Dəclə çayı-!) fatehin acıqlı, "iti" sözünü belə kəsən qılıncıyla ikiyə bölünmüşdür, bir yanda sular dupduru, digər yanda lillidir, amma əslində bu mənzərəni bizim gözlərimiz, yaddaşımız (onun sap kimi qaçmış fraqmentləri) belə görür, necə ki, göz yaşı təmiz, şəffaf görünür, içdən qan-sel axır. Tarix bu qan sızan yaralardan parça- parça olduğuna görə həqiqət də o şəkildə üzə çıxır. Şeirdə adı keçən Danyal peyğəmbərin qəbri kimi. Ölüm hər qarışdadı, ancaq həqiqət hər qarışda deyil, o qədər uzaqdır ki, bəlkə də onun ən düzgün sinonimi "yoxdur" sözü olmalıydı. On səkkiz metrlik, dəfn edildiyi andan hər il böyüyən cəsədin tam deyil, hissə-hissə, həm də müəyyən intervallarda dəfn edilməsi metafora olmaqdan yana, mətnin kompozisiyasının sütunlarından biridir. Dünyanın bütün həqiqətləri kəsik-kəsikdir, arada yalan səhraları, gözə üfürülən qum burulğanları var. Mətnin arxitektonikasının qurulmasında bir vacib cəhət də var: Orta əsr tikililəri, bu böyük və o dövr üçün nəhəng binalarln içindəki darlıq- sufi hücrələri... Mətndə misralar, onları dolduran hiss və mənalar geniş şərhlərdən darlığa- hücrələrə doğru sıxılır, nəfəsin daralıb genişlənməsi günü bu gün də edilən bütün haqsızlıqların həmin o yeganə sağalmayan yaraya dəyir, toxunur və beləcə dünya kimi yaralanır, istibdad, insan xəyanəti, düşmənə qıymayıb dostunu və qardaşını şərləmə... kimi əməllər davam edir. Metaforanın quruluşunda, qurulma prinsipindıki bu ştrix - mənaların geniş şərhlərdən qaçıb darlığa doluşması, əslində, iki təbəddülat yaradır: Yaradanın iradəsini bildirmək, buna işarə etmək, bütün mənaların sonda puç olması anlamına gəlir, digər tərəfdən isə, yenə də həqiqətlə yalanın elə bizim yaşadığımız dövrdə və dünyada da canbirqəlbdə olmasını vurğulayır. Onlardan, yəni, yalan və həqiqətdən biri öləndə o biri də can verir, gərəksiz olur... Dünya iztirab meydanıdır, hər şey məhv edilib dağıdılmış, tək bircə səhnə qalmış ki, orda da fateh qılıncının güzgüsündən göz yaşları axır. Bir də Xəttat. O, bir az aralıda, həm də, sanki zaman etibarıyla aralıda dayanıb. O çəkir, yazır, misralar, sətirlər alnındakı qırışlara doluşur:

Nə sülslə,

nə nəstəliqlə,

nə kufi ilə

yazma mənim ismimi

dəri üzərinə, Xəttat,

mən öz adımı

unudulacağım hər yerə qazmışam.

Diqqətlə baxsalar görərlər,

məni bağışlamayanlar

adımı hər lövhədən oxuya bilərlər.

Silsilə mətnində bütün işarələr keçid, bir-birini xatırlatma, oyatma səciyyəsinə malikdir. Bu işarələr zahirən Səmərqənd tikililərinin tarixin içində çökmüş halını, lap uçduğu, çökdüyü anı donduraraq verir. Bu məqamlar həm də bədii mətnin özünün qurulma tərzini göstərir. Haçansa, hardasa itən izlər sükutun içində axtarılır, dayanmış nəfəslər qılınc kimi içimizi doğrayır, bir məqam üzə çıxır: özün-özünlə tək qalmadıqca, özün-özünçün darıxmağı öyrənmədikcə, həyatın alınmayacaq, sadəcə yarpaq kimi düşüb xəzələ qarışacaqsan.

Bu əyilən qapıların arxasında

boyun əydirməyən adamlar əyləşmədikcə,

bükülən qədlər düzələn,

kəsilən səslər eşidilən deyil...

Şair qəlbində sözlərin qiyamət günü var...

Vaxtilə Haydeger Hölderlindən yazanda, onun fərdi mənini izah etmək istədikdə, qəribədir ki, bu tipli anlayışlara müraciət etmişdi: " Bəlkə də onun şeirlərinə verilən istənilən izah zəngin (kilsə zənginin) üstünə qarın düşməsi kimidir (M. Heidegger, Approches de Hölderlin, "Avant-Propos", op. cit., p. 8. və M. Heidegger, Acheminement vers la parole, "La parole dans l'?l?ment du po?me" trad. fr. J. Beaufret, Paris, Gallimard, 1976, p. 41) ". Bu izah, filosofun fikrincə, hansısa konkret verilənə, fakta yox, ümumən izin axtarılmasına istinad edir. (Yəni, şeir əslində bu dünyada, bu göy çadırın altında təbərrük kimi itən nəsnələrin tapılıb bərpa edilməsinə xidmət edir, ancaq edə bilirmi, məsələ budur. - məqalə müəllifinin qeydi) Həmin izahla kimsə poeziyanın hissi rəngarəngliyindən və ya abstrakt ümumiliyindən asılı olmayaraq onun "həqiqətini" kəşf etdiyini zənn edir. Nəhayətdə həmin izah "özünü sındırmalıdır" ki, implisit sintez içində yenidən dərk edilmiş şeirin "xalis mövcudluğuna" qayıda bilsin. Yəni, şeirlə, onun poetik mətni ilə diskussiya, müzakirə hər cəhddə alınan, baş tutan məsələ deyildir. Özünün axtarışında olmalı, özün üçün darıxmağı öyrənməsən, yazdığın hər şey, cızdığın, çəkdiyin hər xətt görünməyəcək, sadəcə sözdən və xətdən ibarət olacaq:

Bu dilsiz məzara -

Bu sakit, qara daşa baxıram.

Şəhadət gətirə mənə əbədi göylər,

Onun islandığı yağışların,

Onu isidən günəşin,

Onu çətinə salan dumanın dilindən,

Deyin ki, biz yağan torpaqlara,

Səhralara,

Saraylara gəlmişən,

Deyin ki, qırmızı kərpicli saraylar,

Deyin ki, qızıl suyuna çəkilən qılınclar,

Al ipəklər

Bu qara daşlar önündə

Dayanan həqiqətin

Pərtlikdən qızarmış yanağıdı,

Deyin ki, bu lal məzarlar

Qəhrəmanlığın dodağına

"sus" qoyan şəhadət barmağıdı.

Həmin güzgüdə insanlığın bütün tarixi adi epizodlar şəklində keçir: vurğunun salındığı məqamlar o qədər xarakterik, o qədər dəqiqdir ki, onlardan işarə etməklə çəkilmək ən düzgün yoldur. Çünki hər şeyin belini qıran, nitqini qurudan bir ali həqiqət var: Sən keçmişin nəğmələrinin // üzünü köçürmə Xəttat// bəlkə də ancaq unudulanlar//həqiqi taleyini yaşayır.

Silsilədə bir mühüm məqam da var. Tarix, onun içindən, qəlbindən ucalan möhtəşəm tikililər, bu tikililərin üzərinə qızıl qatılmış palçıqla suvanmış talelər... - hər şey böyük bir təcrübədir, gözlərimizin önündən daim ötüb keçir. Bu nəhəng binaların harasındasa dodaqdakı uçuq yerinə bənzəyən ahlar da olsa-olsa artefaktdır, insan hər şeyi öz həyatından öyrənir, Tarkovskinin dediyi kimi, bir taleni təcrübə kimi kiməsə nümunə gətirmək ("sırımaq") gərəksiz şeydir, hər bir insan bizim bilmədiyimiz bir mənaya bağlıdır, yüz illər boyu saç ağardıb hücrələrdə dərs al, ordan çıxan kimi (azad olan kimi-...) sənə bağlı mənanı axtarıb tapmalısan. Ancaq buna imkan olmur həmişə, bəzən getdiyin yollar da uçuqlanır... Tapılan şey ölümünü gətirir...

Cavanşir YUSİFLİ

Ədəbiyyat qəzeti.- 2018.- 29 sentyabr.- S.14.