Tarixin elmi və bədii dərki

Xalqın minillik maddi və mənəvi örnəkləri zəminində özünün elm və həyat dərslərini müasirlərimizin, gələcək nəsillərin milli sərvətinə çevirən akademik, yazıçı Teymur Əmiraslan oğlu Bünyadov ömrünün 90-cı zirvəsini müdrik həyat fəlsəfəsi, həsəd aparılan yaddaşı, qıvraq yerişi, aydın zəkası, elmi-ictimai həyatda etiraf olunmuş ağsaqqal statusu ilə qarşılayır. Onun özünün, eləcə də təmsil etdiyi alimlər nəslinin Z.Bünyadov, İ.Əliyev, C.Quliyev, A.Nadirov, M.Cəfər, O.Əfəndiyev, M.Nemətova, Z.Quluzadə, Ə.Mirəhmədov, K.Talıbzadə və Y.Qarayev kimi nümayəndələri ilə yeddicildlik "Azərbaycan tarixi", iki cildi nəşr edilmiş "Azərbaycan fəlsəfə tarixi", dörd cildi çapdan çıxmış "Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi" kimi fundamental əsərlərin, o cümlədən çoxsaylı monoqrafiyaların nəşri prosesindəki elmi əməkdaşlığımın mənə təlqin etdiyi qənaətin doğruluğuna şübhə etmirəm ki, bu gün Azərbaycan humanitar elminin hansı səviyyədə mövcudluğundan asılı olmayaraq, onun çağdaş varlığı göstərilən adların elmilik və alimlik əxlaqının ehtiva etdiyi dərslərin gözə görünməyən inersiya ilə davamı kimi ortadadır. Teymur müəllim bu şəxsiyyətlərin bəzilərini öz müəllimi, digərlərini həmkarı-dostu kimi yüksək dəyərləndirir. Yetmiş ilə yaxın bir dövrdə humanitar fikrimizin fədakar təmsilçisi, Azərbaycan üçün yeni olan bir sahənin - etnoqrafiya elminin əsasını qoyanlardan biri kimi Teymur Bünyadov bu gün də yazı masasının arxasında, sanballı elmi məclislərin, ictimai tədbirlərin xitabət kürsüsündədir. Ona bu təpəri qızıl medalla bitirdiyi orta məktəb, Bakı Dövlət Universitetinin tarix fakültəsi, həmçinin SSRİ Elmlər Akademiyasının Maddi Mədəniyyət İnstitutunun aspiranturasında Lenin mükafatı laureatı Y.Krupnovun rəhbərliyi ilə aldığı aspirantura təhsili verib. Heç şübhəsiz, ötən əsrin 50-70-ci illərində yuxarıda xatırlatdığım nəslin bərqərar etdiyi elmi ədalət prinsiplərinə, həqiqi alim meyarlarına söykənən qaynar elmi mühitin də rolu az olmayıb.

Teymur müəllim böyük bir zaman kəsiyində tarixin şahidi, onun təmsilçisi, eyni zamanda elmi və bədii istedadı ilə onu yaradanlardandır. Onun Azərbaycanın Qədim və Orta əsrlər dövrünə dair etnoqrafik araşdırmaları burada məskunlaşan xalqın milli kimliyini ehtiva edən amillərin elmi təsdiqinə xidmət edir. "Azərbaycan arxeoloji oçerkləri" əsəri bu sahədəki bilgilərin əyaniləşdiyi ilk tədqiqatlardan biri idi. Teymur müəllimin rəhbərliyi və müəllifliyi ilə elmi ictimaiyyətə təqdim edilmiş üç cildlik" Azərbaycan etnoqrafiyası" əsəri bu sahədə aparılan yarıməsrlik tədqiqatların yekunu, istedadlı müəlliflərin uzun illər apardıqları araşdırmaların bəhrəsidir.

Teymur müəllim elmi araşdırmalarında xalqın maddi və mənəvi yaddaş daşıyıcısı olan hər bir predmeti, yaşam vərdişlərini təcəssüm etdirən ayinləri, adət-ənənələri, qəsrlərdə, qalalarda daşlaşan rəmzlərin, simvolların mahiyyətini xalqın keçdiyi tarixin zənginliyinin, qədimliyinin təsdiqi kimi öyrənir. O, arxeoloji tapıntının nümunələrinə xalqın mənəvi təkamülünün tarixi mətni kimi şərh və məna verir. Arxeologiya-etnoqrafiya sahəsindəki bilgiləri ilə poetik dəyərləndirmə, qavrayış istedadı ona oxucu ilə anlaşıqlı ünsiyyət tapmaqda yardımçı olur. "Əsrlərdən gələn səslər" kitabının az bir zamanda populyarlıq qazanmasının bir səbəbi bu idisə, digər səbəbi Teymur müəllimin Azərbaycan Dövlət Televizisiyasında iki ildən artıq bir müddətdə apardığı verilişlərin bəhrəsi idi. Alimin bu səpkidə apardığı tədqiqatlar arxeoloji, tekstoloji, poetik qatları özündə birləşdirir. Tarixi faktlarla yanaşı folklor nümunələrindən başlayaraq Nizami, Nəsimi, S.Urməvi, Ə.Maraği və M.Nəvvab irsi, dastan yaradıcılığı, son iki əsrin görkəmli sənət adamları, milli poeziyamızın əsas qollarından olan aşıq şeiri Teymur müəllimin böyük ehtiram və fəxarətlə əsaslandığı mənəvi sərvətlərdir.

"Əsrlərdən gələn səslər" musiqişünaslıq, saz havaları, muğam tarixi və ifaçılığı, rəqs mədəniyyətimizin keçmişinə səriştəli tarixi-bədii ekskursdur. Simli, nəfəsli və zərb musiqi alətlərinin formalaşması, bu sahədə xidmətləri olan şəxsiyyətlərin fəaliyyəti əsərdə mötəbər mənbələrin əsasında öyrənilir.

Kitabda elmi mənbələrlə yanaşı müəllifin bədii fikir tariximizlə mükəmməl tanışlığı, müşahidələri öz professionallığı ilə seçilir, çağdaş günlərimizdə də təcrübi əhəmiyyətini saxlayır. Teymur müəllim Şərq intibahının nümunəsi olan Nizami Gəncəvi poeziyasını həm də musiqişünaslıq faktı kimi dəyərləndirir. "Nizami Gəncəvi öz dövründə yüzə qədər mahnıların və səkkizə qədər muğamların oxunduğunu xəbər verir. Həmin mahnıları müğənnilərin xüsusi ustalıqla çalıb-oxuduqlarını və insanların onlardan hər cür zövq aldıqlarını göstərir".

Bu əsər Teymur Bünyadovu folklorçu-ədəbiyyatşünas kimi də tanıtdı, az öyrənilmiş saz havalarına, onun bitib-tükənməyən estetik tutumuna qayıdış üçün yeni təkan oldu. Dastan yaradıcılığına verilən elmi-publisistik şərhlərdə Teymur müəllim aşıq sənətini milli həyat yaşamlarının təcəssüm tapdığı mənbə hesab etməkdə haqlıdır.

"Əsrlərdən gələn səslər" kitabının böyük bir bölümü aşıq poeziyasına həsr olunub. Mövzu Teymur müəllimin qan yaddaşıdır. Böyük vurğunluqla Qurbanidən Aşıq Hüseyn Şəmkirliyə qədər əzəmətli inkişaf yolu keçmiş aşıq poeziyasının poetik incəliklərinin təhlili müəllifin poeziyanı duymaq, dəyərləndirmək səriştəsini üzə çıxarır, aşıq şeirinin bədii sistemində elat həyatının, dünya duyumunun yerini müəyyən edərkən onun etnoqraf kimi təcrübəsi yardımçı olur.

Akademik Teymur Bünyadov yazıçılıq, şairlik iddiasında olmasa da, o, sözün həqiqi mənasında şairdir, yazıçıdır, publisistdir. Professional tarixçilər bədii yaradıcılıq sahəsinə müxtəlif yöndə gəlirlər. Bəziləri tarixi romana, digərləri tarixi drama və ya bədii publisistikaya müraciət edirlər. Tarixi bilgiləri bədii sözün mühakiməsinə verir, onun populyarlaşmasına səy edirlər. Buna bəzən nail olur, bəzən də tarixi-xronoloji sadalamadan uzağa getmirlər. Tarixçi-etnoqraf kimi Teymur müəllim obrazlı düşüncə sahibidir. Bu onun bütün tədqiqatlarının ifadə sistemində, elmi üslubunda duyulur. Obrazlı düşünüb-daşınmaq onun həyat tərzidir, ünsiyyət vərdişidir.

Teymur müəllim bədii sözü ömrün ahıl çağlarında "imtahana çəkir". Bunun fərdi psixoloji köklərini özü daha sərrast ifadə edir: "20 Yanvar dəhşətindən sonra yaman günə düşdüm, sındım, sarsıldım. Çarəsiz, kimsəsiz, dəli-divanələr tək öz-özümlə danışdım". Taleyin qismətinə bir bax! Uşaqlığı, gəncliyi həyatın ona səxavətlə bəxş etdiyi ağrı-acılarla dolu olan bu şəxsiyyətin doğum günü - 20 Yanvar xalqımızın tarixinə böyük bir faciə kimi gəldi. Lakin onun milli kimlik, milli müstəqillik tarixinə yeni səhifələr yazdı.

Təbiəti etibarilə lirik bir ovqat sahibi olan Teymur müəllimin "Göz yaşları" romanı kimi digər povest, hekayə və oçerkləri də poetik bir kökdə qələmə alınmışdır. "Göz yaşları" romanını ötən il diqqətlə oxudum. Özü də uzun müddətə. Məni heyrətləndirən müəllifin yaddaşına həkk olunmuş saysız-hesabsız, mənaca bir-birindən zəngin, dərin əxlaqi-fəlsəfi tutumlu deyimlər, atalar sözləri, məsəllər oldu. Deyirlər uşaq yaddaşı güclü olur və doğrudan da belədir. Əsərin qəhrəmanı, şübhəsiz, müəllifdir. Bu fonda XX əsrin ən dramatik insan taleləri ilə qarşılaşır, fərdin faciəsini milli faciə kimi qəbul edirsən. Bu əsərə xatirə, avtobioqrafik roman da demək olar, bir ömrün yaddaş kitabı da. Burada yaddaşa həkk olunan ağrı-əzabların sonu görünmür. Bu əsər Teymur müəllimin XX əsr haqqında tarixi-bədii salnaməsidir. Tarixi yaradanın öz həyat tarixçəsidir. Minlərlə soydaşımızın tale yazısıdır. Ona görə də dəyərlidir, yaşayandır.

Teymur müəllim xeyli müddətdir ki, bayatı janrında şeirlər yazır. Haqlı olaraq bayatını, "millətimizin cahana bəxş etdiyi şah əsər" hesab edir.

60-cı illərdə milli tarixi keçmişə qayıdış bütün humanitar təfəkkürdə özünə yer tapdı. Milli poetik formalar, o cümlədən dördlük forması bayatı ədəbi prosesdə öz sözünü deməyə başladı. Kərkük xoyratlarının xalq şairi R.Rza və professor Qəzənfər Paşayev tərəfindən ədəbi prosesə gəlişi ilə bu janrın yeni imkanları üzə çıxdı. Qəlbən şair-etnoqraf kimi Teymur müəllimin silsilə bayatılarının nəşri də gözlənilən idi. Bu janra onun bağlılığı uşaqlıq və gənclik yaddaşının alt qatlarından gəlirdi. "Anam dünyasını tez dəyişdiyindən uşaqlığımda ana laylasına, ana nəvazişinə həsrət qalmışam. Acı taleyimlə barışmışam, laylamı da özüm çalmışam, bayatımı da özüm oxumuşam.

... Gəlin anam Fatma xanım heç yaşı otuza çatmamış dünyadan köçdü. Qəlbi qəmli, gözü nəmli yetimlik həyatını yaşadım".

Ağı de,

Bacım, ağla, ağı de.

Anasız yetim qaldıq,

Anamıza ağı de.

Bürünmüşəm,

Sazaxdı, bürünmüşəm.

Yorğanım, yastığım qar,

Kəfənə bürünmüşəm.

Son otuz-qırx ilin çoxsaylı poetik imzaları içində Teymur müəllim özünü bir şair kimi də təsdiq etdi. Üçcildlik bayatılar silsiləsini nəşr etdirdi. Bu bayatılar təkcə müəllifin ağrılı-acılı, uşaqlıq dünyası ilə məhdudlaşmır. Hərçənd ki, iztirab, sarsıntı olmayan yerdə səmimi poetik intonasiya da olmur. Bayatı silsilələri düşünülmüş bir formada təqdim olunur. Əlifba sırasına uyğun, bir də məzmunla bağlı bölmələrə ayrılır.

Teymur müəllim bayatılarında xalqın uzaq və yaxın bədii tarixini yaradır. Qürur duyduğumuz xanım-xatın qadınlar, xalq qəhrəmanları, vətən həsrəti, qəriblik duyğuları bu şeirlərin ruhuna çökür. Azərbaycanın tarixi coğrafiyası poetik coğrafiyaya dönür. Müəllif el-obası, doğma yurdu Qazaxı hansı məhəbbətlə tərənnüm edirsə, mənim Laçınımın niskilini də böyük ağrı ilə qələmə alır.

Apar məni,

Tez qaytar, apar məni.

Qazaxım - yurdum, yuvam,

Yuvama apar məni.

Elim yox,

Laçın yoxdu, elim yox,

Hamı elli-obalı,

Bədbəxt mənəm, elim yox.

Teymur müəllimin bayatı yaradıcılığı xüsusi bir söhbətin mövzusudur. Ancaq bir neçə məqamın üstündən keçmək günah olardı. Yuxarıda dediyimiz kimi, Teymur müəllim "anadangəlmə" şairdir. Lakin bayatı formasında isə orijinal olmaq hər kəsə qismət olmur. Çünki bu sahədə elə mükəmməl ənənələr var ki, hər yazar onun qarşısında duruş tuta bilmir. Bu forma Teymur müəllimi bir şair kimi sınaqdan alnıaçıq çıxartdı.

Ağlatmısan,

Dağ çəkib ağlatmısan,

Sən məni salıb oda.

Anamı ağlatmısan.

Dəmirçilər,

Dəmir el Dəmirçilər,

Yağı düşmən başına

Od ələr, dəmir çilər.

Poetik obrazların, cinasların gözlənilməzliyi, hamımızın işlətdiyi "anamı ağlatmısan" ifadəsinin poetik formanın ruhuna uğurlu qovuşuğu bədii təəssüratı birə-beş artırır, sanki bu deyimin elə bu bayatı üçün yarandığını düşünürsən.

Teymur müəllim iki il öncə "Dedim ki, yadigar qalsın" kitabını mənə hədiyyə etdi. Bu kitab 90 il ömür sürmüş müdrik bir alimin, şairin, Azər Turanın sözləri ilə desək, "varlıq haqqında metafizikasıdır". Bu deyimlər bir dəfə oxunmaq üçün də deyil. Əxlaqi-fəlsəfi düşüncələri əks etdirən deyimlər, aforizmlərdir. Böyük həyat təcrübəsinə sahib ağsaqqalın deyimləri bizə örnəkdir, yaşam dərsləridir.

Akademik Teymur Bünyadova şan-şöhrət gətirən onun ölkəmizdə və xaricdə dərc olunan 35 monoqrafiya və kitabı, 800 məqaləsi ilə yanaşı, həm də bədii yaradıcılığı, geniş ictimai və pedaqoji fəaliyyətidir. T.Bünyadov uzun illər AMEA-nın Humanitar və ictimai elmlər bölməsinin akademik-katibinin müavini olmuş, 1995-ci ildə I çağırış Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin deputatı seçilmiş, həmin müddətdə Milli Məclisin Elm və Təhsil məsələləri daimi komissiyasının sədri olmuşdur.Onun rəhbərliyi ilə on nəfər elmlər doktoru, 35-dən çox aspirant fəlsəfə doktoru adı almışdır. O, bir sıra sanballı elmi nəşrlərin redaksiya heyətinin üzvü, ixtisası üzrə müdafiə şurasının sədridir. Teymur müəllim tükənməz bir enerji ilə taleyini bağladığı Akademiyada şöbə müdiri kimi fəaliyyətini davam etdirir.

Akademik, əməkdar elm xadimi, "Şöhrət" ordenli, A.Bakıxanov adına mükafatın ilk laureatı Teymur Bünyadov Azərbaycan Ağsaqqallar Şurasının sədr müavini, Qafqaz Müsəlmanları idarəsi nəzdində yaradılmış Elmi-Dini Şuranın üzvü kimi Azərbaycan dövlətçiliyinin, milli elmi tərəqqinin sabahı naminə bu gün də fədakarlıqla çalışır. Əziz, müdrik ağsaqqal dostumuzu yüz illiyinin zirvəsində görmək arzusu ilə.

Şirindil Alışanlı

filologiya elmləri doktoru, professor

Ədəbiyyat qəzeti.- 2018.- 13 yanvar.- S.18.