İnsan mənzərələri
Pirayə
xanıma
Əvvəli ötən sayımızda
Yarımca
gilasın ən
bol
olduğu yerdir.
Burada
ucsuz-bucaqsız
meyvə bağları
var,
budaqlar bəhərlə
doludur.
Yarımca
bağlarında günəş -
doğuş
və bərəkət rəngindədir,
Yarımca
bağlarında günəş
sevinc və
ümidlə süslənmiş
bir inqilab
türküsüdür -
çağladıqca
çağlayar,
çağladıqca
çağlayar...
Xəlil
örtdü kitabını,
hovxurub
sildi
gözlüyünün
şüşəsini,
baxdı
bağlara
və
dedi:
- Sən
də eləsənmi, Süleyman,
bilmirəm,
məsələn,
gəmi
ilə Boğazdan keçib,
Qəndilliyə
dönərkən,
qarşında birdən-birə
görmək
İstanbulu
və
yaxud
Qalamış
kəndinin
ulduz və su səsi ilə dolu
pırıl-pırıl gecəsi...
Yaxud
Topqapı ətrafındakı
düzlərin
göz oxşayan
gündüzü...
Yaxud
tramvayda gördüyün
xoş bir qadın
üzü,
hətta
Sivasda,
həbsxanada,
dəmir qutuda
yetişdirdiyin
sarı sardunya,
bir
sözlə,
təbiətin hər hansı
bir gözəlliyi
çıxsa
qarşıma,
mən
bir daha inanıram ki,
bugünkü
insan həyatı
dəyişməlidir
və
mütləq dəyişəcəkdir...
Yarımcadan
tərpəndi qatar.
510
nömrəli xüsusi vaqon.
Üçüncü
kupe.
Bəsri
Şənər -
yaşıla
çalan
iri sürməli gözlər,
büzüşmüş
zeytun rəngində dəri,
ağız
kiçik,
burun iri,
Hicri
tarixi ilə
min
üç yüz on üçüncü ildə
anadan oldu
Florina şəhərində,
babası
mal-mülk sahibi,
atası
orman məmuru,
həm də
hafiz idi -
Quranı əzbər
bilirdi.
Bəsri
Rüştiyyəyə qədər oxudu.
Fəqət
oxuduqlarından ağlında
tək bir marş
qaldı:
"Taci-hürriyyətlə
doğdun
bir günəş şəklində
sən..."
Florina
stansiyasında
padşahı
qarşılayıb,
incə səslərilə
oxudular bu marşı
və
Sultan Rəşid
hələ
də
rəngli bir oyuncaq kimi
qalıb
xatirində Bəsrinin -
bəzənmiş
bir stansiyada
görür
onu,
xoşsifət
bir qocadır,
əyri,
gödək
qıçlarından
düşən
şalvarı,
qırmızı
fəsi
və pambıq kimi
saqqalı
vardı.
Bəsri
Balkan müharibəsində
mühacir oldu.
Edremitə
köçüb getdi.
Atası
öldü.
Anası
boynundakı qızılları
satıb,
uzun
kirpikli dəvələr
aldı Bəsriyə.
"Hekayəti-kəsikbaşda"
belə
yazılıb:
dəvə məlaikə
və cənnət
qapısının gözətçisidir,
yunu
mübarəkdir
və dərdə
dərmandır.
Bu yunun
üstündə
kim yatsa,
şeytani olmaz.
Bəsri
dəvələrlə zeytun
daşıdı
on doqquz yaşına qədər.
Dağlarda
qaçaqlara rast gəldi,
hər dəfə
də
çörək
və qatıq verdi,
qurtardı
canını.
Bir
gün
bir karvansarada
qumar oynadı,
satdı
uzun kirpikli dəvələrini,
sonra
düz üç ay
çölə çıxmadı
İzmirin
Kəməraltı kazinolarından...
Hicri
tarixi ilə
min
üç yüz otuz ikinci ildə
Bəsrini
əsgər apardılar.
Çanaqqala,
Soğanlıdərə.
Bəsri
bir gecə yarısı
girdi səngərə.
Başladı
bombardman.
Göydə
ulduzdan çox
mərmi yanırdı.
Üzüqoylu
uzandı yerə.
Yumdu
gözlərini...
Bəsri
gözlərini açanda
dan yeri
sökülürdü,
səngərdə
bir o qalmışdı
diri
və
parça-parça olmuş
insan bədəni görməmişdi
bu vaxta qədər...
Bəsri
- qorxu kimi hiyləgər,
Bəsri
- qorxu kimi cəsur...
Bəsri
qorxudan güc alıb,
qaçdı cəbhədən.
Boynunda
mauzer,
yüyürdü Bəsri,
önündə
qorxu kimi
uzun,
qorxu kimi əmin bir yol -
Tekirdağ,
Silivri...
Dəmirçi
dükanlarında
körüklərin
altında
yatdı,
sonra
maşınlarda gecələdi,
sonra
bir axşam
namaz vaxtı
İstanbula
gəldi.
Sonra
eşq yuvası - Fateh!
Atdı
bir anbara
mauzeri ilə
patrondaşını
və
sabahı,
günəşli bir çərşənbə
günü
on bir məcidiyyə
verib,
mülki geyim aldı
Yenicamidən.
Qorxu -
insanın
ən böyük axmaqlığı...
Tez-tez
yerini dəyişirdi
Bəsri -
elə
zənn
edirdi ki,
bir yerdə çox
qalarsa,
qəfildən
əsnəsindən tutub
qaldırarlar
günün
günorta çağı.
Gecələr
yenə Fateh,
yenə eşq
yuvası -
yanğın
yeri!
Bu
yanğın yerində -
zirzəmidə
bir
yanılı şam,
kağuz-kuğuz,
möhür
və
beş adam gördü Bəsri.
Kim nə
deyir-desin,
qorxu şübhədən
güclüdür -
işləməyə
razılıq verdi -
və
altı ay
məşhur bir
karvansaranın
keşikçi
otağında
məzuniyyət,
rüsxət kağızları
və
biri iyirmi beş quruşa
qırmızı
hərb medalları satdı.
Qorxu -
ağıldır
Və
bu qorxu-ağıl
Bəsriyə
Bəsrinin adına
ordudan təxris
kağızı
yazdırdı bir
gün!
Əlvida,
İstanbul şəhəri,
mərhaba
Ağhisarın Söyüdlər
kəndi.
Söyüdlər
kəndində, əlbəttə,
bir Həsən olmamış
olmazdı,
Bu Həsənin
bir də bir anası
vardı
və
Bəsri
cəbhədəki Həsəndən
salam gətirdiyi
zaman -
üstəlik,
tütünün də alaq vaxtıdısa -
Həsənin
qaraqaşlı,
fəqət bir
gözü kor
dul
anası,
əlbəttə,
onu evinə qonaq apardı.
Və nə
qədər
yorğun olsalar da
dul
qadınlar
arzulayarlar
göbəkləri
üstündə
kişiylə
keçən
gecələrin
yorğunluğunu.
Və
bir gözü kor olmaq
yetməz
söndürməyə
bu
ehtirası…
Bəsri
tütün
tarlalarına
və
qorxulara
alışa bilməsə
də,
alışdı
qaraqaşlı,
bir
gözü kor
sevgilisinə
və
yaşadı
Söyüdlər kəndində
sülh elan olunana
qədər.
Və
bu xoş xəbəri
aldığın gün
düşünmədi
ki, ağladaram
bir dul
qadının
biri
açıq,
biri yumulu gözlərini…
Aparıb
bazarda satdı
özünün
qorxu-ürküsünü
və
sevgilisinin
taxta təkərli arabası ilə
öküzlərini -
əlvida,
mənim qaraqaşlı dul
yarım,
əlvida,
Söyüdlər
kəndi!
Bu,
Bəsrinin dediyi
neçənci
"Əlvida" idi?
Canlandı
köhnə xatirələr…
İzmir…
Yunanlar
girmişdilər
şəhərə,
buna
baxmayaraq,
məhmədcik
dağlarda hələ
də döyüşürdü.
Bəsri
Kəməraltıda
yeyib qurtarandan sonar
pullarını
"Əlvida,
xoşça qal,
İzmir - gavur şəhəri"
-
dedi.
Bəsri
Qanlıboğazda
Çərkəz
Ədhəmə qoşuldu,
gecələr
kəndlərə
basqınlar
etdi,
nə qədər
adam asdılar
çinar
ağaclarından, -
qızıl
pula
suyulan Bəsri
bu yolla
doldurdu ciblərini
və
bir qaranlıq gecədə,
yağış yağanda
"Əlvida,
Çərkəz Ədhəm
," - dedi.
Kirimişcə
çıxdı aradan.
Sonra
Uludağ...
Sonra
Bursa...
Bursa
düşmən əlində
olsa
da,
hələ
işə yarayırdı.
İşğalçılar
tiryəkxana
və qumarxana
açmağa
icazə
verirdilər.
İnsanlar
nə qədər
çox əzilsələr,
nə qədər
çox
ümidlərini
itirsələr,
tiryəkə
bir o qədər
aludə,
qumara
bir o qədər aşiq
olurlar...
Bəsri
bir qəhvəxana,
yəni, tiryəkxana
və qumarxana
açdı.
Evləndi,
bir
oğlu oldu,
sonra
arvadını boşadı.
Bursa
düşmən
işğalından
azad edildiyi
gün
Bəsri
müftə tiryək payladı
düz iyirmi dörd
saat,
qələbə
naminə
və
oğlunu bağrına basıb
ağladı
sevindiyindən.
İndi
oğlu on doqquz
yaşındadı
İzmirdə
-
sənət məktəbində
oxuyur.
Bəsrinin
Bursada iki evi,
Ədrəmitdə
də
bir zeytun
bağı var.
Qəhvəxanası,
hələ işləsə
də, bağlanacaq,
çünki
Bəsrinin
yenə
üç saata
endi
yuxusu...
Üstəlik,
anlaşılmaz
bir təlaş
da
sarıb qəlbini
-
qorxur,
öz oğlundan
qorxur,
durduğu
yerdə...
Burnunu
çəkdi Bəsri,
baxdı
pəncərədən çölə.
Birdən-birə
ürəyini sıxdı
sürətlə
arxada qalan
dirəklər,
çünki
sevmirdi artıq
bir-birinin
ardınca
sürətlə
gəlib keçən şeyləri...
Vaqonda
Bəsri ilə
üzbəüz
bapbalaca,
qozbel bir
qadın oturmuşdu.
Fəqət
bu bapbalaca qadın
cəsarətlə
yaşıyırdı
kürəyindəki
yükü
və
çox incə biləklərinin
ucunda
çox
iri
və
sümüklü əlləri
vardı,
lacivərd
şalvarında
apaydın
görünürdü
sivri dizlərinin
yeri...
Üzündə
sanki yaşlı
bir qız ədası
vardı:
məhsun,
sevimli,
narın -
"Fədakar
övlad" romanında
yazıldığı kimi,
xəstə,
qoca atasına
baxmaq üçün
ərə getməmişdi...
Və
iri, ağır
göz qapaqlarının
altında
ağıllı
uşaq gözləri vardı.
Bu cür
gözlərdə
yamanlıq olmur.
Fəqət
bu qalın dodaqlar
dəhşətli
bir küfrü
gizləyə bilər,
elə
bir küfrü ki,
dilə gəlməyib
və gəlməyəcək...
Adabazarlıydı
əyribel Kərim.
Müharibədə
ölən atası
dülgər
idi.
Müharibə
deyincə,
Kərimin
ağlına
ağappaq
bir yastıqda
qapqara saqqallı bir ölü
üzü,
Fəxri
bəyin tarlasında
kartof yığmaq,
qaz otarmaq,
məktəb
kitabları
və
bir də
saçları altun kimi
sarı,
amma
alnı qırışlar
içində
anası gəlir.
Hicri
tarixi ilə
min
üç yüz otuz beşinci ildə
Kərim Əskişəhərə
getdi,
məktəbə,
xalalarının
və dayısının
yanına.
Dayısı
dəmiryolunda
maşinist idi.
Düşmən
əlindəydi Əskişəhər.
Kərim
on dörd yaşındaydı
və
beli əyilməmişdi hələ,
fidan kimi
idi - dümdüz...
Çox
diribaş,
açıqgöz
uşaq idi -
dünya
işlərinə
maraq göstərirdi.
Dayısı
işə getdiyi günlərdə
Kərimə
çörək vermirdi
xalaları -
uzunboylu,
uzunsaçlı,
günü keçmiş
iki qarı...
Ardı var...
Nazim
HİKMƏT
Hazırladı:
DİLSUZ
Ədəbiyyat qəzeti.- 2018.- 13
yanvar.- S.16-17.