Repressiya: Gizlin və
gerçəkləri ilə...
"Ədəbiyyat qəzeti"nin
müzakirə saatı
Müzakirədə iştirak edirlər:
professor Adil Babayev, Dövlət Təhlükəsizliyi Xidmətinin
Heydər Əliyev adına Akademiyasının rəis
müavini Seymur Şeydayev, akademiyanın fakültə rəisi,
filologiya elmləri doktoru, professor Cəlal Qasımov, Dövlət
Ədəbiyyat və İncəsənət Arxivinin direktor
müavini Aslan Kənan, filologiya üzrə elmlər doktoru,
prof. Bədirxan Əhmədov, filologiya üzrə fəlsəfə
doktoru Nərmin Cahangirova, filologiya üzrə fəlsəfə
doktoru, "Ədəbiyyat qəzeti"nin baş redaktoru Azər
Turan və filologiya üzrə elmlər doktoru Elnarə Akimova
(moderator)
Elnarə Akimova: - Xoş gəlmisiz, hər birinizi
"Ədəbiyyat qəzeti"nin redaksiyasında görməkdən
məmnunuq. Bu dəfə ədəbiyyatımızın fəci
mərhələsi olan repressiya dalğası haqda müzakirə
açmağı düşündük. Məlum 37-38-ci il
hadisələrindən 80 il ötür və repressiya
mövzusu elə bir məsələdir ki, haqqında
çoxlu tədqiqatlar aparılsa da, sirrinə vaqif olmaq o qədər
də asan başa gəlmir. İstərdim ki, söhbət əsnasında
bu məsələlərə də toxunaq. Hələliksə
mövzuya belə bir sualla giriş edək: 1937-ci ildə
repressiya niyə baş verdi?
Adil Babayev: - Əslində, repressiya 37-ci ildə
yox, 1930-cu ildən başlamışdı. SSRİ Xalq
Komissarları sədrinin I müavini
V.M.Molotov yeni il qabağı çıxış edəndə
belə bir fikir səsləndirmişdi ki, 30-cu il
keçmiş intiligentlərin sülh içində
yaşadığı sonuncu il olacaq. Ondan sonra repressiya
dalğası xəfif də olsa başladı.
Lakin
1936-cı il dekabrın 1-də
Sergey Mironoviç Kirov Leninqradda sui-qəsd nəticəsində
öldürüldü, onun cənazəsi ayın 4-də
Moskvaya gətirildi. Məlumdur ki, Kirovun ölümünü
özləri təşkil etmişdilər, lakin böyük təntənə
ilə dəfn etdilər. Ondan
bir neçə gün keçməmiş Mərkəzi Komitənin
qərarı ilə fövqəladə üçlüklər
yaradıldı. İ.O.Matuleviç, İ.M.Zaryanov və
Y.K.Jiqur Bakıya göndərildi. Yermev, Nişenko və
Nikitçinka - Qroznıya göndərildi. Başqa bir
üçlük dəstəsi isə digər türk
respublikalarına göndərilmişdi.
Elnarə Akimova: - Kimlər daxil idi ora?
Adil Babayev: - Təəssüf ki, onların
adı yadımda deyil. Birinci iki üçlük bizimlə əlaqəli
olduğu üçün yadımdadır. Onlar oktyabrda
Bakıya gəldilər və ayın 12-də
qırğınlara başladılar, hər bir müttəhim
15-20 dəqiqə dindirilirdi. Yalnız Ayna Sultanovanın
dindirilməsi 57 dəqiqə çəkib. Bəkir
Çobanzədə 25 dəqiqə ərzində dindirilib və
hökm oxunub. Böyük alimlərin, şəxsiyyətlərin
dindirilməsi bir qədər çox çəkirdi,
çünki heç bir şeyi sübut edə bilmirdilər.
Fövqəladə üçlüklərə böyük səlahiyyətlər
verilmişdi. Onların qərarına etiraz etmək, qərardan
şikayət etmək olmazdı, əmr dərhal yerinə
yetirilməli idi. Ziya Bünyadov bu hesablamanı aparmış
və qorxunc rəqəmlərlə
qarşılaşmışdı. Bu iki ildə 27854 nəfər
azərbaycanlı repressiyaya məruz qalmışdı. Bu rəqəmi
ilə böləndə hər günə 97 nəfər
düşürdü. Bunun öhdəsindən gəlmək
çətin olduğundan Qroznıya gedən 2-ci
üçlük orda iş az olduğundan 37-ci ilin dekabrın
31-də Bakıya gəldilər. Bayram günü, istirahət
günü bilmədən işə
başlamışdılar. Onlar da ilk gündən
B.Çobanzadəni və digərlərini
çağırmışdılar. 15 dəqiqəyə həm
müttəhim gətirilir, dindirilir, protokol
hazırlanırdı. Mən o protokolları görmüşəm.
Orada tutulma səbəbi, əmr hazır yazılır, sadəcə,
müttəhimin adı əlavə olunurdu. Onun səhərisi
günü Şevalyovun imzası ilə əmrin yerinə
yetirilməsi qeyd olunurdu.
Elnarə Akimova: -
Belə məlum oldu ki, repressiya dalğası Kirovun
ölümü ilə başladı?
Seymur Şeydayev: -
Xeyr, ondan da əvvəl var idi. Hardasa 20-ci illərdə
başlamışdı.
Bədirxan Əhmədov: - Təbii ki, 20-ci illərdə
lokal repressiyalar var idi. Bu repressiyalar sırf siyasi xarakter
daşıyırdı. Lenin və Stalinin sərəncamına
əsasən qurulan Solovetsk (Ağ dəniz) adalarının
ilk sakinləri isə siyasi düşüncəsinə
görə həbs edilənlər idi. "Müsavat"
partiyasının yüzlərlə üzvü bu adanın
ilk sakinlərindən olmuş, mətanətinə görə
düşərgəyə gələn M.Qorkini belə heyrətə
gətirmişdilər. 30-cu illərdə isə repressiyalar
kütləviləşdiyi kimi, xarakteri və tərkibi də
dəyişdi, cəmiyyətin bütün təbəqələri
bu "zəlzələ"nin qurbanı oldu.
Niyə
baş verdi? Baş verməyə bilməzdi. Bu, hər
şeydən əvvəl, rejimin, sistemin mahiyyətindən irəli
gəlirdi. Rejimin mahiyyəti ondan ibarət idi ki, sosializm tam və
qəti qələbə çalmalı idi. Tarixdən də
məlumdur ki, sosializmin tam və qəti qələbəsi
repressiyadan sonra müəyyənləşdi. Əslində bu
repressiyalar sonralar da davam edəcəkdi. Amma İkinci Dünya
müharibəsinin başlanması bunun
qarşısını aldı.
Seymur Şeydayev: - Bədirxan müəllim,
doğru buyurursunuz. Repressiya, həqiqətən də, rejimin
mahiyyətindən irəli gəlirdi. Bir də ki, qurulmuş
yeni rejim özünü saxlamaq, üstünlüyünü
qorumaq üçün də
ziyalıları aradan götürməli idi. Kolxozçular,
sadə kütlə dərk etmədən hər
çağırışa qoşulurdular. Ziyalılar isə
artıq hər şeyi dərk etməyə
başlamışdı. Rejim onların həqiqəti görəcəyini,
bolşeviklərin ancaq vəd verdiyini anlayacağını
hiss etdiyindən əvvəlcə ziyalıları aradan
götürdülər.
Elnarə Akimova: - Məni də həmişə
düşündürürdü ki, niyə humanitar sahə nümayəndələri daha
çox repressiyaya məruz qalıb.
Seymur Şeydayev: - Çünki onlar rejimin
mahiyyətini daha tez dərk edə bilərdilər. Əslində,
repressiya bütün təbəqələri əhatə
edirdi. Sadəcə, keçmiş sovetlər birliyində ərazi
və əhali baxımından ən çox repressiyaya məruz
qalan millətlərdən biri, Cənubi Qafqazda isə birincisi
məhz Azərbaycan türkləri olub ki, bunun da bir neçə
səbəbi var.
Birincisi,
azərbaycanlılar məkan baxımından təkcə Azərbaycan
Respublikasının ərazisində yaşamırdılar.
Onlar həm qonşu Gürcüstanın, həm də sonradan
bolşeviklər tərəfindən Azərbaycan
torpaqlarının hesabına yaratdıqları Ermənistanın
ərazisində yaşayırdılar. Moskvadan gəlmiş
göstərişləri can-başla yerinə yetirən yerli
erməni məmurları "xalq düşməni"
planını doldurmaq üçün birinci növbədə
Azəri türklərini həbs edirdilər. Səbəb kimi
də onların qonşu Türkiyənin "casusu"
olmalarını göstərirdilər. Ermənilər burada
bolşeviklərə özlərini sədaqətli göstərməklə
bərabər, həm də öz məkrli niyyətlərini
həyata keçirməyə çalışırdılar.
Yəni, Azəri türklərini öz dədə-baba
torpaqlarından çıxartmaq və bununla da onların
sayını ermənilərə nisbətdə azaltmaq istəyirdilər.
Çünki erməni şovinizmi bu torpaqlarda yalnız ermənilərin
yaşamasını istəyirdi. Məqsədləri də bu
idi ki, gələcəkdə onlar bununla dünyaya sübut
etsinlər ki, yaşadıqları torpaq qədim erməni
torpaqlarıdır. Lakin onlar başa düşmürdülər
ki, tarixi faktları saxtalaşdırmaq olmur. ABŞ professoru
Castin Makkarti "Genosid olmuşdurmu?" kitabında
yazırdı ki, 1828-ci ilə kimi İrəvan quberniyası əhalisinin
80 faizi müsəlmanlar idi. Yəni Azəri türkləri.
İkincisi,
Gürcüstanda həyata keçirilən repressiv aksiyalar
orada yaşayan Azəri türklərindən də yan
keçməmiş və qonşu gürcü millətinin
nümayəndələri ilə yanaşı, onlar da bu
ağrını yaşamışlar.
Üçüncüsü,
Azərbaycanda bu qanlı aksiyaları həyata keçirən
Xalq Daxili İşlər Komissarlığı (XDİK) əməkdaşlarının
əksəriyyəti erməni millətinə mənsub idi. Xalq
arasında NKVD kimi tanınan Xalq Daxili İşlər
Komissarlığının rayon şöbələrinin də
əksəriyyətinə ermənilər rəhbərlik
edirdilər. Astarada Arakelov, Lerikdə Xaçaturov, Ağcabədidə
Sərkisov, Zəngilanda Zərgəriyan, Makaryan, Kaziyan, Cəbrayılda
Avanesov, Comərdyan, Babayan, Astraxanbazarda (indiki Cəlilabad)
Avakyan, İsrailyan, Puşkində (indiki Biləsuvar) Zəkəryan,
Yardımlıda Sevonyan, Samuxda Petrosyan, Masallıda Aşot
Avanesov, Saakov Osip, Şixanyan, Vartanov, Qazaxda Qriqoryan,
Naxçıvan MR-da Baqdasarov, İonesyan, Yevdiyan, Ağacanov
Vartan və başqalarını buna misal göstərmək
olar. Bu faktor da azərbaycanlıların daha çox
repressiyaya məruz qalmasında böyük rol
oynamışdır.
Ermənistan
ərazisində əvvəldə azərbaycanlıları
repressiya etdilər. Gürcüstanda da özlərini gizlədib
azərbaycanlıları qabağa verdilər. Bizim bədbəxtliyimiz
onda idi ki, vəzifədə işləyənlərin əksəriyyəti
ermənilər idi. Qriqoryan, Mirzoyan və b. Ona görə də
bütün Azərbaycana
pantürkist adı qoyub repressiyaya məruz qoydular.
Elnarə Akimova: - Məmməd Cəfər Cəfərovun
xatirələrində müəllif yazır ki, "37-də əvvəl
elə başa düşürdük ki, tanınmış
ziyalıların hamısının kökünü kəsmək
istəyirlər, amma sonra gördük ki, yox, fəhlələri,
kolxozçuları da tutub güllələyirlər".
Əslində nə baş verirdi?
Seymur Şeydayev: - Düz deyirsiniz. Repressiya
bütün cəmiyyəti əhatə edirdi.
Bədirxan Əhmədov: - Bilmək lazımdır
ki, 37-ci il repressiyası cəmiyyətin bütün təbəqələrini
əhatə edirdi. Sadəcə, bizim düşüncəmizdə
elə formalaşıb ki, guya ancaq şair və
yazıçılar repressiyaya məruz qalıb. Əslində
isə repressiyanın anatomiyası çox mürəkkəbdi,
bizdə isə bu məsələ geniş
araşdırılmayıb. Çox yaxşı olardı ki,
bu məsələ həm tarixi, həm də hüquqi cəhətdən
ayrıca araşdırılsın. Lakin bütünlükdə
repressiyanın araşdırılması bir neçə mərhələdə
həyata keçmişdir. 1956-cı ilə qədər
repressiya haqqında heç bir söhbət getməyib. Hətta
onların ailəsi belə ağzını açıb bir
şey deyə bilmir, həbsin səbəblərini
soruşmurdu. 1956-cı ildən sonra isə bəraət
almalarına, yazıçı və şairlərin əsərlərinin
çap olunmasına rəğmən, onların istintaqı,
yaxud həbs səbəbləri ilə bağlı heç
bir informasiya verilmirdi. Ümumiyyətlə, istər repressiya
dövrü, istərsə də bəraətdən sonra
informasiyasızlıq hökm sürürdü. Bu
informasiyasızlıq 80-ci illərin əvvəllərinə
qədər davam etdi. Yalnız bu zamandan başlayaraq, repressiya
olunanlar, repressiya sunamisi haqqında yazılar yazılmağa
başlayır. Repressiya haqqında ən yaxşı
yazılar 80-ci illərin sonu, 90-cı illərin əvvəllərində
yazılırdı. Bu araşdırmalar faktlara əsaslanırdı.
İndi isə, hər cür günahlandırmalara rast gəlirik.
Azər Turan: - Amma Azərbaycandan xaricə gedənlərin
56-cı ilə qədər bir sıra kitabları vardı.
Cəlal Qasımov: - Birincu sualı mən də
cavablandırmaq istəyərdim. 37-ci il repressiv aksiyanın pik
nöqtəsidir, amma başlanğıcı deyildi. Jurnalistlər
arasında belə bir sual yaranmışdı; İlk dəfə
kim repressiyaya məruz qalıb? Mənə elə gəlir ki,
ilk dəfə kimin, harada, necə repressiyaya məruz
qalmasından öncə haranın və nə zaman repressiya
olmasından başlamalıyıq. Əgər məsələyə
belə qloballıqdan yanaşsaq, görərik ki,
repressiyanın ilk hədəfi Cumhuriyyətin özü olub.
Məsələyə bir qədər də qlobal yanaşsaq,
onda görərik ki, repressiyanın səsi və
sorağı, aktı və paktı Gülüstan və
Türkmənçay müqaviləsinə gedib
çıxır, ilk şəhidi isə Cavad xan idi.
Burada qeyd
edildi ki, 30-cu illərdə troykalar-üçlüklər
yaradılmışdı. Üçlüklər 1921-ci ilin
30 mayında yaradılmış və 1953-cü ilə qədər
fəaliyyət göstərilmişdi. Üçlüklərin
özünün əsasnaməsi var idi, onu Mir Cəfər
Bağırov qəbul etmişdi. Onlara böyük səlahiyyət
verilmişdi. Siyasi üçlüklər Moskvadan başqa
yerlərdə də, hətta hər rayonda
yaradılmışdı - komissiyalar şəklində. O
üçlük desəydi ki, filankəs kulakdı, demək
kulakdı. Onlar güllələnmə hökmünü məhkəməsiz-filansız kəsirdi,
ümumi siyahı tuturdular və deyirdilər ki, bunlar
güllələnməlidi. Mən o siyahını da çap
emişəm. Onlar heç üzünü görmədiyi
adamlara da ölüm hökmü çıxarırdılar.
53-cü ildə o siyahını da, troykaları da ləğv
edən Xruşşov oldu.
Bədirxan Əhmədov: - Siz düz deyirsiz, mənəvi
cəhətdən Cavad xana gedib çıxa bilərik. Lakin
repressiya təkcə Azərbaycanla məhdudlaşmır və
milli hadisə deyil. Repressiya ümumən SSRİ- də
baş verirdi. Məsələyə də məhz bu kontekstdə
yanaşmalıyıq.
Cəlal Qasımov: - Repressiya nə deməkdir?
Cəzalandırmaq. Aydın məsələdir ki, söhbət
sovet dövrünün siyasi repressiyalarından gedir. Repressiya
sözü cəzalandırmaq anlamı daşısa da, sovet
dövründə artıq məhv etmək funksiyası icra
edirdi. Yəni çar Rusiyası dövründə də
repressiya aktı həyata keçirilirdi. Qasım bəy Zakirdən
tutmuş üzü bəri. Amma orada cəza mexanizmi var idi, hələ
məhv eləməyə qədər yüksəlməmişdi.
Yaxşı da adı vardı - Ağ qvardiya. Ağ terror.
Burada rəng dəyişdi- qırmızı terror,
qırmızı ordu. Qan repressiyanın simvoluna
çevrildi...
Bədirxan Əhmədov: - 20-ci illərin
repressiyalarından danışdıq. O repressiyalar lokal
repressiyalar idi, ayrı-ayrı partiyalara, şəxslərə,
siyasi hərarətin davam etdiyi prosesə yönəlmişdi.
Lakin 30-cu illərin əvvəllərində artıq bu proses
səngimişdi; Trotski xaricə göndərilmiş, Buxarin,
Rıkov, Tomski isə tamamilə zərərsizləşdirilmişdi.
Bu dövrdə həbslərdən daha çox işdən
çıxarılmalar vardı. Adamlar siyasi
sayıqlıqlarını itirdiklərinə görə
işdən azad edilirdilər. 36-cı ilin sonunda isə
kütləvi repressiyalara start verildi. Onu da deyim ki, 37-ci ilin
repressiyalarının önündə kommunistlər gedirdi. Yəni
ilk olaraq repressiyaya məruz qalanların çoxu kommunistlər
idi. 1903-cü ildə Kommunist Partiyasını Azərbaycanda
yaradan S.M.Əfəndiyev olmuşdu. 1937-ci ilin iyununda Azərbaycan
kommunistlərinin XIII qurultayında M.C.Bağırov
yanında, rəyasət heyətində əyləşən
qocaman kommunist S.M.Əfəndiyevi düşmən elan etdi.
Tribunada çıxış edərək deyir ki, "Sən
Moskvaya şikayət ərizəsi göndəribsən. Mən
bunu bilirəm". S.M.Əfəndiyev Moskvaya ərizə
göndərdiyini təsdiq edərək deyir: "Mən bilirəm
ki, siz məni əksinqilabçı çıxarmağa
çalışırsınız. Bu mümkün olan iş
deyil, mən əksinqilabçı deyiləm". Halbuki,
S.M.Əfəndiyev 1903-cü ildə Kommunist Partiyasının
Azərbaycanda özəyini yaradanlardan idi. M.C.Bağırov isə:
"Əfəndiyev, biz qoymarıq ki, sən öz əcəlinlə
gəbərəsən. Biz vaxtında sənin axırına
çıxacağıq, sənə divan
tutacağıq", - cavabını verir. Qurultay sənədlərində
bu çıxışlar gedib. Ancaq elə oradaca onun
qollarını qandallayıb həbs edir, təcridxanaya gətirirlər.
Həyat yoldaşı Moskvaya gedir, çox yerə şikayət
etsə də, heç bir nəticə vermir. Proses də məhz
buradan başlayır. S.M.Əfəndiyev, R.Axundov, H.Sultanov,
Ə.Qarayev, M.Qasımov, V.Xuluflu, kommunistlər idi... Elə bu
çıxışında H.Cavid, Ə.Cavad, M.Müşfiq,
Ə.Nazim, B.Talıblı, T.Şahbazi, Ə.Triniçin də
adını çəkir və artıq bu "əclaflar"ın
ifşa olunduğunu bəyan edir.
Seymur Şeydayev: - Bəli, onların hər
biri, R.Axundov, H.Sultanov yaxşı başa
düşürdü ki, həqiqətən də
aldanıblar. Hətta deyirdilər ki, Şamaxının Meysərə
kəndində onların yığıncaq yerləri olub.
Azər Turan: - İstintaq materiallarında göstərilir
ki, Şəkidə "Müsavat" adlı bir qəzet
çıxıb. Bu qəzetdəki yazılar Hüseyn Cavid
vasitəsilə Türkiyəyə ötürülüb.
Yaxud əksinə, Türkiyədən alınıb qəzetdə
dərc olunub.
Bədirxan Əhmədov: - Bilirsiniz, bütün
bunlar araşdırılmalıdır, faktlar varsa, ortaya
çıxmalıdır. Hələ ki, mən o faktlara rast gəlməmişəm.
Hanı o qəzetdən bir dənə də olsun, varmı?
Hardadır o qəzet? Bəli, Türkiyədən 20-ci illərdə
mühacirət mətbuatı gizli yollarla daxil olurdu. Lakin 30-cu
illərin əvvəllərində Azərbaycan mühacirətinin
Türkiyədən çıxarılmasından sonra, demək
olar ki, bir müddət bu qəzetlərin gəlişi də
dayandı. Repressiya gedən zaman isə Türkiyədə
heç bir mühacirət mətbuatı çap olunmurdu.
Azər Turan: - İndi biz neyləyək? Deyək
ki, elə qəzet çıxmayıb?
Bədirxan Əhmədov: - Ortada fakt olmalıdı
axı.
Azər Turan: - Fakt istintaq materialındakı ifadələr.
Bədirxan Əhmədov: - İfadələrdə
varsa, deməli, fakt olaraq bu qəzetlər işə tikilməliydi.
Bu cür faktları istintaqçılar göydə
axtarırdılar. Bu cür ifadələrin olmasını
istisna etmirəm, ancaq onu müstəntiqlər uydurur,
boyunlarına qoyurdular.
Azər Turan: - Axı bütün bunlar barədə
qəti fikir söyləmək üçün təkcə
NKVD arxivləri deyil, Türkiyə, Rusiya arxivləri də
paralel araşdırılmalıdır. Məsələn, adi
bir detal. Biz Sultan İbrahim Hüseynzadənin fəaliyyətini
yetərincə bilmirik. Musa Qasımovun
araşdırmalarında oxumuşam ki, Sultan Hüseynzadə
Sovet ÇK-sının nəzarətə
götürdüyü Azərbaycan Milli Ordusunun 141 zabitindən
biriydi. Azərbaycanda Şura hökuməti qurulduqdan sonra sovet
təhlükəsizlik orqanı Sultan Hüseynzadəni də
təqib edirdi. Təqiblərdən qurtulub İrana mühacirət
edən Sultan Hüseynzadə Müsavat Partiyasının Təbriz
qanadının öncüllərindən biri olub. Müsavat
Partiyasının xüsusi tapşırığı ilə
1931-ci ildə Azərbaycana yerləşməli olan Sultan
Hüseynzadənin Muğana gəlişi Sovet QPU-su tərəfindən
əngəllənmiş, hətta siyasi idarə Sultan
Hüseynzadənin öldürülməsini
planlaşdırmışdı. 1939-cu ilin 11 sentyabrında
Əli bəy Hüseynzadənin Parisə - bibisi oğlu və
Cümhuriyyət generalı Sadıq bəy Ağabəyzadəyə
yazdığı məktubda Sultanın da adı çəkilir.
"Təbrizdəki bizim Sultan bəydən, xeyli zaman oluyor
ki, bir xəbər alamıyorduq; bir aralıq Təbrizə
uğramış olan Məhməd Sadıq Azəri keçənlərdə
bizə gəldi, ona dair məlumat verdi.." Əli bəyin məktubunda
Sultanla bağlı Məhməd Sadıq Azərinin
adının hallanması bu məktubların elə sadəcə,
hal-əhval məktubları olmadığından xəbər
veirir. Axı Məmməd Sadıq o dönəmdə
Müsavat Partiyası Təbriz qanadının lideri idi və
s... Sultanın atası, yəni
Əli bəy Hüseynzadənin qardaşı İsmayıl bəy
də 1937 repressiyasının qurbanı olmuşdu. Məmməd
Sadıq Təbrizdə Sultanla görüşür.
İstanbula gəlib bu barədə Əli bəy Hüseynzadəni
məlumatlandırır. Faktlar həm də şəxsi
yazışmalarda, məktublardadır. Biz heç Sadıq bəy
Ağabəyzadənin də arxivini tam öyrənə bilməmişik. Deməli, ehtimal etmək olar ki,
siyasi idarənin Sultan bəylə narahtlığı uydurma
olmayıb. Şəkidə hansısa qəzetin nəşr
olunmasını da müstəntiqlərin uydurması
sırasına əlavə etməyə tələsməyək.
Aslan Kənan: - Mən də o qəzetin heç
bir nömrəsi ilə tanış deyiləm. Təbii ki, o
da bir təşkilat idi. Mən də elə
düşünürəm ki, repressiya 1920-ci ilin aprel
ayında bolşeviklər Azərbaycanda qanuni hökuməti
"sapı özümüzdən olan baltaların"
köməyi ilə zəbt etdikdən sonra xalqa qarşı
"səlib yürüşünə" başladılar.
İlk öncə nəinki öz zəhməti hesabına
varlananları, hətta öz zəhməti hesabına
yaşayan ortabab insanları da "kulak” –
"qolçomaq" edib, illərlə
topladığını bir anın içində əlindən
alıb, ya güllələyirdilər, ya da ən
yaxşı halda Rusiyanın şaxtalı-buzlu yerlərinə
göndərirdilər. İş o yerə
çatmışdı ki, beş qoyun, bir keçisi olan kəndliyə
də həmin damğanı vururdular. Bəzən bu
özbaşınalıq elə həddə
çatırdı ki, bir kənddə yaşayan xalqın
yarıdan çoxuna bu damğanı vurub, sürgünə
yollayırdılar. Sürgündən sağ-salamat
qayıdanları 1930-cu illərin repressiyaları
"qoynuna" alırdı.
1928-ci ildə
Stalin hökumətin bir qrup üzvləri ilə Rusiyanın
insan ayağı dəyməyən yerlərinə səfər
etməklə gələcəkdə baş verəcək
qanlı repressiyanın yeni mərhələsinə qədəm
qoydu.
Seymur Şeydayev: -
O var idi, əlbəttə. Qırmızı terror
gedirdi.
Aslan Kənan: - Varlı kəndlilərə
qarşı repressiyalar
SSRİ-nin digər regionlarından fərqli olaraq Azərbaycanda
daha tez başlamışdı. Bunun nəticəsi idi ki, kəndlərdə
varlı təsərrüfatın sayı durmadan azalmağa
başlayırdı. Əgər 1929-30-cu illərdə Azərbaycanda
7954 varlı kənd təsərrüfatı var idisə,
1931-ci ilin başlancığında bu təsərrüfatların
sayı 5000-dən bir qədər çox olmuşdur. Hələ
1930-cu ildə təsərrüfat sahibləri hökumətin
qoyduğu bu vergilərə etiraz olaraq əmlakını dəyər-dəyməzinə
satıb, şəhərlərə köçməyə
başladılar. Vəziyyəti belə görən
bolşeviklər həmin ilin fevralında kəndli təsərrüfatlarının
özbaşına köçməsinə və əmlakının
satılmasına qadağa qoydu. Həmin illərdə bir
çox bölgələrdə silahlı müqavimət hərəkatının
ardı-arası kəsilmirdi. 1930-cu il aprelin 13-də Şəki,
Qax, Zaqatala, Balakən və başqa bölgələrdə
silahlı üsyanlar baş qaldırırdı ÜİK(b)P
ZFK-nın AK(b)P MK-ya göndərdiyi
15 iyun 1930-cu il tarixli məxfi sənədində göstərilir
ki, Zaqatala -- Nuxa (Şəki) qəzasında olan "bandit
qruplarını" məhv etmək üçün əlavə
silahlı qüvvə göndərilir.
Qeyd edək ki, həmin göndərilən qüvvəyə o vaxt Xalq Daxili İşlər
Komissarlığı Baş İdarəsində
çalışan Mir Cəfər Bağırov
başçılıq edirdi.
Adil Babayev: - Siz çox düzgün deyirsiz,
sizi də öldürmək lazımdı, məni də... Mən
sizə xidmət edirəm. Səni öldürürəm ki,
istismarçısan. Məni də öldürün ki,
istismarçıya xidmət eləmişəm.
Bədirxan Əhmədov: - Başqa bir versiya da var
ki, guya Stalin müharibəyə başlayacağını
bildiyindən ucuz işçi qüvvəsi yaratmaq
üçün repressiyalara başlamışdı.
Cəlal Qasımov: - Bədirxan müəllim,
biz bu məsələyə başqa cür
yanaşırıq. Yəni repressiyanın həyata keçmə
mexanizmi vardı, o necə ola bilər? Azərbaycan
ziyalısını necə günahlandırırdılar?..
Tutaq ki, sənin haqqında erməni kimsə bir danos
yazırdı, o danos əsasında səni gətirirdilər.
Sənə deyirdilər ki, əksinqilabi təşkilatın
üzvüsən. Deyirdin ki, yox, heç bir təşkilata
üzv deyiləm. Deyir, yaxşı kimlərlə
oturub-durursan? Ziyalı kiminlə oturub-duracaq? Təbii ki
ziyalı ilə. Başlayırdın saymağa,- filankəs,
filankəs,.... Sənin dediklərin əsasında onları da
həbs edirdilər.
Bədirxan Əhmədov: - İndi burada başqa bir
məsələ var; o təşkilat vardı, ya yox?
Seymur Şeydayev: - Bildiyim qədər elə
bir əksinqilabi təşkilat yox idi.
Bədirxan Əhmədov: - Mən də bu cür
düşünürəm ki, birpartiyalı sosialist sistemində
başqa bir təşkilat yox idi və yaratmaq da mümkün
deyildi. O ki qaldı repressiyanın mexanizminə, bu çox
mürəkkəb idi. Yəni istintaq işlərindən onun
mexanizmini aydın başa düşmək olmur. Başa
düşmək olmur ki, adamları nəyin əsasında,
hansı əsasla tuturdular. Repressiyanı aparmanın hazır
bir düsturu olmadığı kimi, ondan qurtulmanın da
resepti yox idi. Azərbaycanda repressiya olunanların konkret 4-5
ittihamları var idi. 1.Mərkəzdə Stalinə, Azərbaycanda
Bağırova qarşı sui-qəsd. 2.Pantürkizm,
müsavatçılıq. 3.Əksinqilabi təşkilatın
üzvü olmaları və millətçi fəaliyyət
(kommunistlər daha çox 1917-ci ilə qədərki siyasi
mövqeyinə görə ittiham edilirdilər). 4. Vahid
Türk-tatar dövlətinin yaradılması. 5. Milli
respublikaların silahlı yolla SSRİ-dən ayrılması
(baxın, silahlı yolla, çünki formal da olsa,
könüllü şəkildə çıxmağa icazə
verilirdi) və s. Lakin digər ölkələrdə
fərqli ittihamlar irəli sürülürdü.
Azər Turan: - Hər halda SSRİ-də Sultan Qaliyev
faktoru da olub...
Seymur Şeydayev: - Birini də əlavə
edim - Azərbaycanın elm-təhsil müəssisələrində
təxribatçı qruplarla əlaqə.
Elnarə Akimova : - Onu da guya Ruhulla Axundov təşkil
etmişdi.
Seymur Şeydayev: - Bəli, onun haqqında
yazmışam.
Bədirxan Əhmədov: - Ruhulla Axundov bütün
mahiyyəti ilə bolşevik idi. Heç bir şeyin onun
ruhunu dəyişməyə gücü çatmadı. 20-ci
illərdəki fəaliyyəti isə milli kommunistlərə
qarşı olmuşdu.
Azər Turan: - Ruhulla Axundov "Divani
lüğati-t-türk"ün tərcümə edilməsi
ideyasının müəllifidir. Bu isə bolşevik təfəkkürü
deyildi. Əgər o, bolşevik təfəkkürlü biri
olsaydı, bu divanın tərcüməsinə
çalışardımı? Bir az gerçəkliyə enəndə
repressiyanın elə Akademiyadan başlandığı
güman etmək olar.
Bədirxan Əhmədov: - Akademiya yox idi axı,
ayrı-ayrı institutlar var idi. O ki qaldı "Divani
lüğati-t-türk"ün tərcümə edilməsinə,
bu, 20-30-cu illərdəki ziyalıların işi idi. Bu
dövrdə bolşevik təfəkkürlülərlə yanaşı,
yeni düşüncəli ziyalılar da
formalaşmışdı.
Azər Turan: - Məgər Akademiyanın təməli
Azfanla qoyulmayıb? SSRİ Elmlər Akademiyasınn Azərbaycan
filialı. Repressiya da Azfanın
filialından başladı. Digər tərəfdən,
axı biz bu faktı dana bilmərik ki, 1926-1928-ci illərdə
birinci katib Mirzoyanın əsas arzusu Ruhulla Axundovu sıradan
çıxarmağa yönəlmişdi. Moskva-Xarkov qatarında baş verən
hadisədən - Ruhulla Axundov Xoxlov familiyalı rusu döyəndən, hətta Mayakovski bu barədə
şeir yazandan sonra Mirzoyan istəyinə nail olmuşdu. Ruhulla
ikinci katiblikdən kənarlaşdırılmışdı.
Bütün mahiyyəti ilə necə bolşevik ola bilərdi
ki, 1925-ci ildə Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin
Bakıya gəlişini də o təmin etmişdi. Sovet Şərqində
ilk elmlər doktoru və professor olan Çobanzadəni
dilçilərin Kopenhagendə keçirilən Beynəlxalq
Konqresinə göndərmək istəyən də o idi.
Çobanzadənin SSRİ Elmlər Akademiyasının
müxbir üzvü seçilməsi üçün
çalışmışdı. SSRİ Elmlər
Akademiyasının Azərbaycan filialının sədr
müavini (əslində, Ruhulla sədr vəzifəsini icra
edirdi. Çünki sədr Meşaninov Bakıya nadir hallarda gəlirdi)
olanda türkşünaslıq mühitini formalaşdıra
bilməsi, dediyiniz 20-30-cu illərdəki ziyalıların - Bəkir
Çobanzadənin, Hənəfi Zeynallının, Vəli
Xuluflunun, Zifeldin, Xalid Səid Xocayevin... Akademiya sisteminə cəlb
olunması, "Divani-luğati-t türk"ün də bu
dövrdə tərcümə edilməsi və s... Ruhulla
Axundovun dovründə baş vermişdi. Bütün bunlar
1937-ci ildə Akademiyaya tətbiq edilmiş repressiyanın ən
böyük hədəflərindən birinin Ruhulla Axundov olması
qənaətini doğruldur.
Cəlal Qasımov: - Burda əsas vacib məsələ
birinci kimi götürmək məsələsi idi,
bolşevizm bir formul hazırlamışdı.
Hamımızın bildiyi - formaca milli, məzmunca sosialist.
Formaca sərbəst idi, nə istəsən yaza bilərdin,
bir şərtlə ki, sosializmi əks etdirəsən. İlk
dəfə aradan götürülənlər həm formaca, həm
də məzmunca millilər oldu.
Seymur Şeydayev: -
Yəni Sovet rejiminin formalaşdırdığı qəlibə
sığmayanları.
Azər Turan: - Professor İsmayıl Hikmətin
1958-ci ildə Münhendə dərc olunmuş "Dörd il
yarım Azərbaycanda" adlı memuarı var. Orda
yazılır ki, o zaman maarif
komissarı olan şəxs böyük bir təlaşla vəziyyəti
anlatdı: "Ruslar türklərə ən böyük zərbəni
bu dil məsələsində endirəcəklər. Bizi
Universitet tədrisatından, türk dili və ədəbiyyatından
məhrum edəcəklər. Rus dilinin əsarəti
altında qalacağıq. Bir çarə tapın! Qurultayda
türk dilini müdafiə edin.
Məlumdur ki, o dövrdə təhsil naziri Mustafa Quliyev
olub.
Bədirxan Əhmədov: - Məlum məsələdir.
Bunlar vardı, bir komissar kimi onun vəzifəsi idi. Amma
M.Quliyevin özünün gördüyü işlər
vardı. Anti-Azərbaycan işlər görürdü.
R.Axundov da onun kimi. Hamısı Nərimanovun, milli təmayülçülüyün
əleyhinə olmuşdu.
Azər Turan: - Anti-Azərbaycan işlər
görüblər demək asandı. Bilmədiyimiz o qədər
şeylər var ki...
Elnarə Akimova: - Adil müəllimi də dinləyək.
Adil Babayev: - Mən
demək istərdim ki, rus şovinizmi, Stalin cəlladlığı
və Bağırovun dönüklüyü zərbə
alanın daha çox bizlər olması ilə nəticələndi.
Necə olur ki, 19 yaşında "Aydın", "Oqtay
Eloğlu" kimi əsərlər yazan C.Cabbarlı birdən-birə
"Almas"ı yazır. C.Cabbarlını 3 dəfə
KQB-nin zirzəmisinə salıb
çıxarmışdılar. İş kəsməmişdilər
ki, sovetdən yazsın. S.Vurğun 4 dəfə həbs olunub.
Mayor Abdullayevin arayışına görə ona cəza verilməsinə
qoymayıb, o da bunları "Vaqif"də əks etdirib.
"Vaqif"də Qacar soruşur: "Vaqif, əlindəki o əsa
nədir?" Bu səhnənin S.Vurğuna Lenin ordeni verilməsi
ilə əlaqəsi var. O orden veriləndə Bağırov
orada olmayıb. Ona görə də ona qarşı bir qəzəb
olub içində.
Mən
bir dəfə Zəlimxana bu haqda dedim. Dedim S.Vurğunun
böyüklüyünü burada axtarmaq lazımdır.
Seymur Şeydayev: -
Elə "Almaz"da da sətiraltı bəzi şeylər
verilir. Bir tərəfdə çiyində cənazə
aparılır, digər tərəfdə internasional oxunur. Yəni,
C.Cabbarlı ölməsəydi, yəqin ki, o da həbs olunacaqdı.
Adil Babayev: - 1936-cı ildə A.Simonoviç
Mikoyan Beriyanı da götürüb Yerevana gedir. Oradan
arayış yazır ki, burada Sovet hökuməti əleyhinə
təşkilat işləyir. Yaradıcısı da azərbaycanlılardır.
Mikoyan bu arayışla 120 minə yaxın azərbaycanlının
məhvinə nail olur.
Azər Turan: - Seymur müəllim, demək
olarmı ki, repressiya
panslavyanizmin qarşısına çıxan pantürkizmlə
savaşın nəticəsi kimi reallaşdı?
Seymur
Şeydayev:
- Repressiya? Məncə, yox. Orada əsas məsələ
rejimin mahiyyəti idi. Bu rejim özünü saxlamaq
üçün bu qırğınları etməli idi.
DSİ-nin rəisi olmuş Eyyub Xanbudaqov Stalinə məktub
yazır ki, bu türkləri niyə qırırsan? Xanbudaqovun
fikrincə rəhbər vəzifələrdə türklər
üstünlük təşkil etməli idi. Çünki əhalinin
böyük əksəriyyətini türklər təşkil
edirdi.
Bədirxan Əhmədov: - 1924-cü ildə bəzi
məsələlər qaldırılmışdı.
Dağlıq Qarabağda xüsusi idarə, muxtariyyat ləğv
olunsun, Azərbaycana iqtisadi-siyasi azadlıq verilsin. Ölkənin
hər yerində solçuluq var idi. Nərimanovçuluq da
davam edirdi.
Azər Turan: - NKVD-yə başqa rakursdan baxanda
bu komissarlıq "Təşkilatı-Məxsusə"yə
qarşı bir hərəkat kimi görünür. Yəni əksər
istintaq materiallarında "Təşkilati-Məxsusə"nin
adı keçir. Xalid Səid "Təşkilatı-Məxsusə"
xətti ilə Qafqaz İslam Ordusu ilə əlaqədə
günahlandırılır. Və ya "Təşkilatı-Məxsusə"
ilə əlaqədə suçlandırılaraq çox
adam məhv edilib.
Bədirxan Əhmədov: - Çoxlu fikirlər səslənir
ki, guya əsaslı bir müxalifət varmış, onda belə
çıxır ki, onları doğru tutublar? Çünki
Konstitusiya buna imkan vermirdi. Konstitusiya birpartiyalı idi.
İkincisi,
məncə, belə bir partiya və təşkilat yox idi. Bir
təşkilat olsaydı, mütləq başqa yerdə də
üzə çıxardı. Arxivlərdə bu haqda
heç bir xüsusi məlumat yoxdur. Ola bilməz ki, təşkilat
ola, ancaq təşkilata aid sənədlər olmaya.
Cəlal Qasımov: - Gəlin belə bir
hökm verməyək. Mən də bu məsələni
araşdırmışam. Deyək ki, istintaq materialları
müxtəlif cəza verməklə əldə edilmiş
şübhəli materiallardır. Onlara tam inanmaq olmaz.
B.Çobanzadə deyib ki, biz vahid türk-tatar dövləti
yaradırıq. Bunun Qazaxıstanda, Azərbaycanda, Türkiyədə
də nümayəndələri var. Burada hamının
adını çəkib. Bunu da şübhəli qəbul
edib qoyaq bir tərəfə. Bəs xaricdəki müxalifət?
Belə partiyalar mövcud idi.
Özümüzü
elə göstərməyək ki, Sovet hakimiyyəti
müqavimətsiz istədiyini əzirmiş. Müqavimət hərəkatı
da olub. 1920-30-cu illərdə ciddi müqavimət hərəkatı
olub. Hətta qısa müddət hakimiyyəti də əldə
saxlayıblar. M.C.Bağırovun 1925-ci ildə Mərkəzi
Komitəyə Az.FK-dan göndərdiyi hesabatda bir cümlə
işlədir: "1925-ci ilə qədər Azərbaycanda 52
üsyan hadisəsi qeydə alınıb". Bu artıq
etiraz idi, müqavimət idi. Naxçıvan, Şəki,
Zaqatala üsyanı. Qaçaq hərəkatları olub. Bunlar
müqavimət hərəkatı deyildimi?
Seymur Şeydayev: - Maraqlı bir fakt deyim. Qaçaq
Məcid haqqında bir kitab üzərində işləyirdim.
Çox maraqlı bir adam olub. DTX-nin (keçmiş MTN-in)
arxivində işləyərkən bir məqam diqqətimi
çəkdi. O vaxt Dəstəvur kəndinə (indiki
Daşkəsən rayonu) Türkiyədən gələn
aeroplan enir. Onlar Qaçaq Məcidin əmisi oğlu
Qıllı Musa ilə görüşüb. Bunların aid
olduqları təşkilatın vəsiqələri də
olub. Adı da Müsavatla bağlı deyildi, dini bir adı
vardı. Xeyli material toplamışdım. Qaçaq Məcidin
başladığı üsyanın təhlükəsi
böyük olduğundan (türklərin dəstəyi ilə)
M.C.Bağırov gecə ilə zirehli qatarda Yevlaxa qədər
gəlib (o vaxta qədər heç vaxt üsyan
yatırmağa özü getməyib). Məcid öz
adamını göndərib onlara bildirir ki, Yevlaxa qədər
sizindi, oradan bu yana keçsəz, qıracam. Bu faktlar göstərir
ki, belə hadisələr əsassız
deyildi.
Bədirxan Əhmədov: - Seymur müəllim, onlar
vardı. Lakin bu üsyanların heç biri hakimiyyəti
yıxmaq iqrtidarında və gücündə olmayıb. Həm
də bu kiçik üsyanlar 30-cu illərin əvvəllərində
səngiyib.
Seymur Şeydayev: -
Düzdür, nail olmayıblar. Çünki gücləri
çatmayıb.
Bədirxan Əhmədov: - Belə bir həqiqət
də var ki, 30-cu illərdə hər üç adamdan biri
kulaq idi. Orada təşkilat yaratmaq mümkün idimi?
Seymur Şeydayev: - Təbii ki, mümkün
deyildi. Amma yuxarıda qeyd etdiyim faktları da danmaq olmaz.
Ardı var...
Ədəbiyyat qəzeti.- 2018.- 20
yanvar.- S.20-22.