Həyat
oğurlayanlar
Pavel
Çuxrayın "Oğru" filmi haqqında mozaik təhlil
Yazıya kino haqqında ənənəvi,
amma hər zaman öz vacibliyini qoruyan bir cümlə ilə
başlamaq istəyirəm. "Bir filmin yaxşı olması
üçün üç şey önəmlidir: ssenari,
ssenari, ssenari".
Ustad Fellininin bu sözlərini qeyd eləməklə
nə öz ssenarist
eqoma sığal çəkmək, nə də
ki, kino sahəsində çalışan digər peşə
sahiblərinin əməyini yerə vurmaq niyyətində deyiləm.
Haqqında danışacağımız filmin
ssenarisi elə filmin rejissoru Pavel Çuxraya aiddir. Pavel Çuxray bir rejissordan ziyadə öz ölkəsində
və keçmiş SSRİ ölkələrində məhşur
ssenarist olaraq tanınıb. Gənc
yaşlarından kino sahəsində həm rejissor, həm
ssenarist, həm də ki, aktyor kimi fəaliyyət göstərib.
Ona rejissor olaraq ən böyük uğuru isə şübhəsiz
ki, hal-hazırda haqqında yazdığımız "Oğru" filmi gətirib. 1997-ci ildə çəkilən kino xarici dildə
ən yaxşı film nominasiyasında Oskar film
mükafatını qazanıb. Soyuq şimal
ölkəsinin istehsalı olan kinonun Oskar alması və
ümumiyyətlə, filmin uğur qazanmasının sirri nədədir?
Yaxşı ssenari, yaxşı rejissor işi,
möhtəşəm aktyor oyunu, yoxsa bunların
hamısı?! Hər halda yazının
davamında bu suallara cavab tapmağa
çalışacağıq.
Dönüm nöqtəsi bir. Yol həyatın
metaforası kimi
Uzun bir yol təsəvvür
edin, kimsəsiz yolda bir qadın düşünün,
özü də hamilə olsun və uşağı yolda təkbaşına
dünyaya gətirsin. Çarəsiz ana və onun yeni
doğulan körpəsi. Yəqin ki, təsəvvürünüzdə
çox ağrılı bir mənzərə canlandı.
Kino məhz bu kadrla başlayır. Növbəti epizod zaman aşımından
sonranı göstərir, ana və yanında altı
yaşlı oğlu qatardadırlar. Sanki
rejissor bu yolları göstərməklə obrazların həyatının
daima səfərlərdə, yollarda keçəcəyinə
işarə edir. Kino həmin uşağın - daha
doğrusu, böyüyüb hadisələri yadına salan Saninin dilindən
nəql olunur.
Ana
(Yekaterina
Rednikova) və oğlu (Mişa Filipçuk) kupedə oturublar.
Bu vaxt onların kupesinə zabit geyimində bir nəfər
(Vladimir Maşkov) daxil olur. Həyat təcrübəsi
çox olan zabit (həqiqətən zabitdirmi?) onunla bir kupedə
gedən qadının kimsəsiz olduğunu anlayır,
qadın da sanki bir müddət sonra bundan sonrakı həyatının məhz bu
zabitlə bağlı olduğunu fəhm edir. Balaca
Saninin isə bəzən gözlərinə heç vaxt
üzünü görmədiyi atası görünür.
Həlim, mülayim çöhrəli ata daima oğluna
gülümsəyir... uşaq da heyranlıqla gözünə
görünən ataya baxır...
Zabit uşağın
tapançasına maraqla baxdığını görüb
kaburadan çıxardığı tapançanı
uşağa verir. Uşaq bu "sehrli" əşyaya
heyranlıqla tamaşa edir. Tapança
detalı daha sonra filmin sonunda böyük ustalıqla işlənəcək.
Katya (ana) Tolyanla gecə qatarın arxa
kupelərindən birində sevişəndən sonra artıq
ondan ayrılmayacağını başa düşür.
Tolyan, Katya və oğlu Sani ev axtarmağa başlayırlar. Kirayə qalmaq
istədikləri yataqxana nikahı olmayanlara ev
vermədiyi üçün onlar yalan danışır, ər-arvad
olduğunu deyirlər. Müharibənin yeni
bitdiyi ərəfələrdə- 1950-ci ildə zabit geyimində
olan və olduqca ünsiyyətcil Tolyan mənzil sahibini
rahatlıqla ələ ala bilir.
Biz "Oğru" filmini mənə
görə ssenarinin Stanislavski sayılan böyük
kinodramaturq və pedaqoq Sid Fildin nəzəriyyəsinə əsasən
təhlil edəcəyik. Yəni sujeti onun tərtib elədiyi nəzəriyyəyə
əsaslanaraq parçalamağa cəhd edəcəyik. Sid Fild qısa şəkildə yazsaq, ssenarini
üç akta bölür. Bu aktları
dönüm nöqtələri adlandırır.
Dönüm nöqtələrinin özlərinin də
adları var: Quruluş, üzləşmə,
çözüm.
"Oğru" filminin birinci
dönüm nöqtəsi Katya və Sanyanın Tolyanla
tanışlığı və onların birgə ev axtarmasıyla başlayır. Yəni,
birgə yaşayan ailənin sonrakı taleyinin quruluşu məhz
bu nöqtədə başlayır. Tolyan
Katyanı ürəkdən sevsə də, onun xaraketindəki
kobudluqlar daha sonra üzə çıxmağa
başlayır. Balaca Sani gecə qorxub
onların yanında yatmaq istəyəndə Tolyan
uşağa acıqlanır, onu yerinə qaytarır. Katya bundan pis olsa da, heç bir şey deyə bilmir. Sanki uzun illərin tənhalığı,
kişisiz, müdafiəsiz keçirdiyi günlər onda
Tolyanı itirmək qorxusu yaradır. Çünki Katya
ilk dəfə özünü güclü hiss edir... Xahiş
edirəm bu cümləni diqqətlə yadınızda
saxlayın: özünü güclü hiss etmək. Bu cümlə, daha dəqiq desək, güc məfhumu
bu yazının və ümumilikdə bu filmin məhək
daşıdır. Saninin getdikcə
Tolyandan zəhləsi getməyə başlayır. Hər danlananda, özünü tək hiss edəndə
heç vaxt üzünü görmədiyi, müharibədə
həlak olan atası onun gözünə görünür, təbəssümlə
ona əl yelləyir.
Məhz bu yerdə Sani rolunu
ifa edən Mişa Filipçukun böyük istedad sahibi
olduğunu demək yerinə düşər. Xatırladım
ki, Mişa Filipçuk hal-hazırda Rusiyada teatrların birində
aktyor kimi çalışır.
Balaca Sani bir gün həyətdə
uşaqlarla dalaşır, onu döyürlər. Hətta
uşaqlardan birinin atası da Sanini vurur. Bu
hadisəni ağzında siqaret eyvandan izləyən Tolyan indi
aşağı düşəcəyini bildirir. Sani qorxur ki, Tolyan gəlib onu döyəcək.
Tolyan onların yanına gəlir, qorxulu gözlərlə
ona baxan Saninin başını sığallayıb onu vuran
adamın velosipedini qırır. Kişi
qorxusundan heç nə edə bilmir. Tolyan daha sonra Sanini
uşaqların yanına aparıb onu vuranın kim
olduğunu soruşur. Sani uşağı göstərəndə
Tolyan Saniyə onu
vurmasını tələb edir. Sani əvvəlcə
vurmaq istəmir, daha sonra birini vurur. Tolyan daha möhkəm
vurmasını
istəyir. Sani birini də vurur.
Daha sonra əsəbiləşir,
uşağı dayanmadan vurmağa başlayır. Bununla
da balaca Sani ilk dəfə "güc"lə tanış olur. Sanki bundan sonra zəhləsi
getdiyi Tolyan da ona bu gücün mənbəyi kimi
görünür.
Yaşamaq
üçün bir nəsnə önəmlidir – GÜC
Şopenhauerin iradə
azadlığını güc anlayışı ilə əvəz
edən Nitsşenin tamamilə haqlı olduğunu deməkdə
çətinlik çəksəm də (hətta qəbul etməsəm
də), müəyyən mənada onun fövqəlinsan fəlsəfi
konsepsiyasını qəbul edirəm. Bunu istər bədii əsərlərdə,
filmlərdə, istərsə də həyatda müşahidə
etmək olar. İnsanlar daim güclü
olmaq istəyir. Özləri güclü ola
bilməyəndə isə güclü insanların yanında
yer almaq istəyirlər. Təbii ki, istisnalar
mövcuddur. Amma hər halda insanların
güclü insanlara heyranlıqla baxmağı, onların
yanından gedə bilməməkləri təhtəlşüurda
həmin insana olan pərəstişdən və yaxud onun
yerində olmaq arzusundan irəli gəlir. Bu
film də məhz həmin insanların taleyindən bəhs
edir.
Balaca Sanya Tolyanın sinəsində
Stalinin döyməsini görür, maraqla ona baxır. Tolyan uşağa sakitcə
pıçıldayır: "Stalin mənim atamdır"
uşağın gözləri bərəlir. Tolyan
bunun sirr olduğunu deyir. Uşaq
üçün getdikcə Tolyan əsl qəhrəman
obrazına dönür. Onun sinəsindəki
Stalin, kürəyindəki yaquar döyməsi balaca Saninin
dünyasına əbədi həkk olur.
Tolyan nəinki Katya ilə
Saninin, həm də bütün yataqxananın pərəstiş
etdiyi adamdır. Hətta yataqxanadakı qadınlardan biri də
Tolyana aşiq olur. Katya bu qadını
Tolyana qısqanmağa başlayır. Filmin
birinci dönüm nöqtəsinin sonu Tolyanın
yataqxanadakı qonşuların hamısına bilet alıb sirkə
dəvət eləməyi ilə başlayır.
Hamı sirkdə olanda Tolyan
sirki tərk edir. Bunu görən Katya fikir verir ki, Tolyandan
xoşu gələn qadın da zalda yoxdur. Sirkdən
çıxıb evə qayıdan Katya gördüyü mənzərədən
şoka düşür. Tolyan
yataqxanadakı bütün mənzillərin
qır-qızılını, bahalı nəyi varsa
oğurlayır. Katya onun zabit yox, əslində
oğru olduğunu, qonşuların evlərini yarmaq
üçün sirkə bilet aldığını
anlayır. Hər şeydən dəhşətlisi
isə o Katyanı və Sanini atıb gedəcəkdi. Katya sadəcə bir oyuncaq idi. Tolyan Katya ilə
Saniyə baxır, acıqla deyir ki, kömək edin
buraları yığışdıraq,
qaçmalıyıq...
İkinci dönüm nöqtəsi. Oğruların yaşantısı
Yenə yol... yenə qatar...
yenə kupe... rejissor yenə də onları yola
çıxarır. Sanki onların ömür
yollarının birgəliyini daim təhtəlşüurda
tamaşaçıya çatdırır. Onlar
oğurladıqları mallarla uzaqlara gedirlər. Kinonun ikinci
dönüm nöqtəsi burdan başlayır. Artıq üzləşmə zamanıdır. Həm zahiri hadisələrlə; həm də
sözün əsl mənasında özünlə. Axı Tolyan Katyanı da pis vəziyyətdə qoyub
gedəcəkdi. Axı o, hamını
aldatmışdı. Bəs niyə Katya və Sani Tolyanın
yanında idilər?! Yenə qayıdırıq
bayaqkı məsələnin üzərinə. Tolyan onlar üçün güc idi. Burda məsələni
bir az yumşaldıb Katyanın gücdən əlavə Tolyana qarşı olan sevgisindən
də söz aça bilərik. Zənnimcə,
bu çox sentimental görünər. Çünki
elə Tolyanı sevdirən cəhət də onun güc
sahibi olması idi.
Tolyan rolunu ifa edən
Rusiyanın böyük aktyoru Vladimir Maşkovun möhtəşəm
performansı obrazı daha da diri edir, tamaşaçı
doğrudan da Tolyanın gücünü onun kameraya
ötürdüyü enerjidən, xarizmasından hiss edir.
Onlar artıq eyni planla
qaldığı yataqxanalardan oğurluq edirlər. Başqa-başqa
şəhərlərə gedir, yeni yerlər tapır,
oraları yarırlar. Yenə həyatları
yollarda keçən üçlük sanki bu oğurluqla həm
də onlara inanan insanların inamlarını, ümidlərini
də oğurlayırlar. Rejissorun burda
qırmızı xətt kimi keçən bir fikri də var.
Stalin rejimi də məhz bu oğurluğun üzərində
qurulub. Tolyan əslində həm də bir
növ Stalinin prototipidir.
Katya nə qədər istəməsə
də, dalaşsalar da, Tolyana tabe olur. Amma bu davalar,
mübahisələr Tolyanı da bezdirir. Gecə qatar
vağzalında ( yenə yol, yenə qatar.
- P.S.) Tolyan qızıllarla
dolu çantanı Katyaya verib onunla sağollaşır.
Katya sanki getmək istəmir. Bu vaxt peyda olan polislər Tolyanı görürlər.
Tolyan qaçmaq istəsə də,
alınmır onu tuturlar.
Katya Tolyanı atmır. Soyuq Sibirə
onun ardınca gedir. Filmdə olduqca
ağrılı epizodlardan biri də məhz türmənin həyətindədir.
Tolyanı maşına mindirib aparırlar.
Balaca Sani qarlı havada maşının ardınca
qaçaraq "ata, ata" - deyərək
qışqırır.
Katya bir daha Tolyanı
görmür.
O, iki il sonra xəstəxanada abort
zamanı dünyasını dəyişir. Usta
ssenarist və rejissor Pavel Çuxray ölüm səhnəsini
və sonrakı epizoda keçidi möhtəşəm
işləyib.
Sani xəstə
anasının yanına gəlib ona mahnı oxumasını
xahiş edir.
Ana mahnı oxuyur, növbəti epizodda balaca Sanya həmin
mahnının müşayiətilə anasının qəbrini
təmizləyir, dəmir çarpayıların
başlıqlarını gətirib ora sanki hasar çəkir...
Haşiyədən kənara çıxaraq
deyim ki, dünya kinosunda uşaqların ağrılı həyatını
əks etdirən bir çox kino çəkilib. Bu yaxınlarda türklərin Oskar festivalı
üçün çəkilən "Ayla" filmi ölkəmizdə
də böyük əks-səda doğurdu.
Düzdür, "Oskar"ın siyahısına belə
düşə bilməsə də, pis kino deyildi. Türklərin son illər kinoda böyük
inkişaf yolu keçdiyi hamıya məlumdur. Sadəcə bunu da demək lazımdır ki,
Türk kinematoqrafının bir uşağın taleyindən
2017-ci ildə çəkdiyi və Oskar ala bilmədiyi filmi,
ruslar 1997-ci ildə çəkib və "Oskar"ı
götürüblər. Filmlərin
müqayisəsinə gəldikdə isə "Oğru"
filmi həqiqətən də sənət əsəridir.
Katya rolunun
ifaçısı Yekaterina Rednikova canlandırdığı
obrazın öhdəsindən böyük ustalıqla gəlir.
Katya öz həyatını
Tolyanın yolunda xərcləyərək sonda gözlərini
ədəbi olaraq yumur.
Üçüncü dönüm nöqtəsi. Yoldan dönüş yoxdur
Katyanın ölümündən bir
neçə il keçib, artıq Saninin (Dima Çiqarov) on iki
yaşı var. O, köhnə qatar relsləri olan yerdə
yaşayır. Kimsəsiz uşaqlarla dostluq edir.
Kinonun üçüncü dönüm
nöqtəsi burdan başlayır. Sani
Tolyanın daim çaldığı musiqini eşidir. Bu həmin musiqidir ki, Katya ölməzdən əvvəl
oğlu üçün oxumuşdu. Sani səs
gələn yerə gedir. Ucuz bir kafedə
bir neçə sərxoş oturub. Bunlardan
biri Tolyandır. O, azadlıqdadır. Sani
onu görəndə heyrətlənir. Tolyanın
əvvəlki xarizması yoxdur, əvvəlki zabit
xarizmasını indi əyyaş duruşu əvəz edir.
Tolyan da uşağa baxır, amma tanımır.
Uşaq özünü təqdim edir. Ona elə gəlir ki, Tolyan onu bağrına basacaq.
Axı onlar neçə il türmənin
yolunda süründülər. Anası ona
görə dünyasını dəyişdi. Tolyan birdən
onu xatırlayır və çox laqeyd halda deyir ki, Katyaya salam deyərsən. Uşağın
qanı damarında donur. Heç nə demədən
ordan uzaqlaşır.
Sani Tolyanın o vaxt onda qalan
tapancasını saxladığı yerdən
çıxarır, Tolyanı izləyir. Tolyan yenə əvvəlki
üsulla, çox güman ki, kafedən
oğurladığı əşyalarla qatara minmək istəyəndə
Sani onu arxadan vurur.
Biz daha çox təhtəlşüurumuzdan ibarətik. Yollar bitmir
Uzun illər keçir, Sani
artıq böyüyüb 48 yaşlı polkovnikdir (Yuri
Belyayev). Fikir verin, məhz polkovnik. Yəni
zabit. Ziqmund Freyd esselərinin birində yazır ki,uşaqlıqda üzləşdiyimiz hadisələr
gələcəkdə alın yazısı kimi
qarşımıza çıxır. Sani sanki
illərlə içində gəzdirdiyi zabit ata kultunu
özü bərpa edir. Amma oğru və
yalançı olmur, əsl zabit olur. illər
onu sındıra bilmir. Müharibə vaxtı əsgərləri
ilə gedəndə yaşlı, xəstə kişi
ondan kömək istəyir, öskürək ona
danışmağa aman vermir. Sani bir cümlə
Tolyan adını eşidir. Tez kişiyə
yaxınlaşır. Kişini
danışdırmağa çalışır. Lakin
gecikir kişi canını
tapşırır. Sani onu qucaqlayır, gözləri
dolur. Tez onun yaxasını açır,
sinəsindəki Stalin döyməsini görür. Nə isə düşünür, kürəyini
çevirir, ancaq çiynində yaquar tatusunu görmür.
Yenə yol, yenə qatar,
yenə kupe... Sani kupenin pəncərəsindən
çölə baxır. Üzündə
keçirdiyi əzablı günlərin izləri
görünür. Hiss olunur ki, illər keçsə də,
yaşlansa da, hələ də Tolyanı unutmayıb. Özü üçün yaratdığı
bütünü qıra bilməyib. İnsan
üçün güc mənfi də olsa, müsbət də
olsa özünü sevdirir. Çünki
insan gücə möhtacdır. Elə güclü
olmağa da... Sani də artıq
güclüdür, hökmlüdür. Sanki
kino bizə həm də güclü olmaq üçün nə
qədər ağrılı yoldan keçməli
olduğumuzu göstərir. Fikir verdizsə,
kinonun sanki ovqat süjeti yolla bağlıdır.
Rejissor filmin sonunda çox
incə bir detal işlədib. Sani kupedə fikirli
halda oturub, qarşısında araq şüşəsi və
stəkan var. Bu vaxt kupenin qapısı döyülür.
Sani qapını açır, bir qadın ondan
araq istəyir. Sani qadına sərt nəzərlərlə
baxıb stəkana araq süzüb uzadır. Qadın əlindəki dəsmalı stəkanın
içindəki arağa batırıb ordan uzaqlaşır.
Sani onun ardınca baxır. Qadın
qızdırması olan uşağının
boğazını dəsmalla bağlayır. Sani kupenin qapısını bağlayır, əlindəki
stəkanı başına çəkir.
Pavel Çuxray həmin qadını
göstərməklə sanki Katyanın vaxtında
özünü Tolyana təslim etməsəydi, hər şey
başqa cür də ola bilərdi fikrini
çox ustalıqla bildirir.
Sani köynəyini
çıxarır, çiynində Tolyanın yaquar döyməsi
görünür. Başını əllərinin
arasına alaraq öz uşaqlığını
xatırlayır. Balaca Sani kupenin pəncərəsindən
atasının xəyalını görür. Atası ona əl yelləyir.
Qatar isə boş yollarla gedir, gedir,
gedir...
Pərviz Seyidli
Ədəbiyyat
qəzeti.- 2018.- 27 yanvar.- S.6-7.