Səni kim dilimlədi, dilim?!

Orfoqrafiya lüğətində təklif olunan dəyişikliklər elan olunar-olunmaz toplumun müxtəlif təbəqələrində birmənalı qarşılanmadı və özünəməxsus əks-səda doğurdu. Dilçilər, dilçi olmayanlar, ziyalılar və sadə vətəndaşlar tələm-tələsik öz mövqelərini ortaya qoydular. Daha çox sosial şəbəkələrdə bu, əsl "bomba effekti" yaratdı. Rəngli dünyagörüşləri əks etdirən rəylər yazıldı, münasibətlər bildirildi. Məsələyə bütövlükdə ironik münasibət bildirənləri isə heç cür başa düşə bilmədik. Amma nə etmək olar, bu da onların haqqıdır. Onlar da öz etirazlarını bu cür ifadə etdilər. İçərilərində zatən haqlı olanlar da var idi...

Əcəba, nə baş verir? Orfoqrafiya lüğəti nə zamandan "müqəddəs toxunulmazlar" sırasına daxil olub, tabulaşıb?! Bu sadə həqiqəti bilməyən yoxdur: Dəyişilməyən, yeniləşməyən nə varsa, ölümə məhkumdur! AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun cavabı da özünü çox gözlətmədi, elmi müəssisənin direktoru Möhsün Nağısoylu "Ədəbiyyat qəzeti" əməkdaşının suallarını cavablandırdı, məsələyə aydınlıq gətirdi. Çoxuna məlum olan bir postulatı da xatırlatmağı unutmadı: "İstənilən yenilik birmənalı qarşılanmır". Həqiqətənmi bu, yenilikdir?

Mövqeyimiz bir az fərqlidir. Dilin fonetik - orfoepik və orfoqrafik qabığında baş verənləri yenilik kimi qəbul edə bilmirik. Yenilik bir zəlzələ kimidir, o daha dərin layları titrədib hərəkətə gətirməlidir...

Azərbaycan dili nəinki üfüqi (fonetik - orfoepik və orfoqrafik), həm də şaquli istiqamətdə - qrammatik quruluşuna görə də dəyişilib Türk dilləri ailəsinin bərabərhüquqlu üzvünə çevrilməlidir. Bunun üçün ortaq zahiri nöqtələr (Bunlar onsuz da var!) tapmaq yox, daha dərin layları tərpətmək lazımdır. Qüsurlu bir müqayisə aparaq: Ədəbi verilişlər aparan aparıcılarımızla türk aparıcılarının nitqini müqayisə edin. Bizimkilər "hesab edirəm"də, "mənə elə gəlir” də... "və s.", "və ilaxır"da ilişib qalarkən və ya "hava çatışmazlığı"ndan əl-qol atarkən əks tərəf nəfəs kəsikliyi olmadan ötüb keçir. Onlar dili incitmirlər. Dil onların nitqində rahatlıq, dinclik tapır. Biz dilimizə zülm edirik. Səbəbi məlumdur; dilimiz Türk dilləri ailəsindən zorla qoparılaraq rus dilinin qrammatikasına uyğunlaşdırılıb. Ona görə də böyük dil islahatı başlanmalıdır, tarixi şansımızı dəyərləndirməyi bacarmalıyıq.

Baxırsan, alimdir, titulları da yerində, amma yazdıqları - mətninin ərazisi sanki bomba düşmüş taxıl zəmisinə oxşayır. Düzən yoxdur, alt üstə çevrilmiş, hər şey baş-ayaq olmuşdur, əl-ayağını itirən sözlərin iniltiləri ürək dağlayır. Zərbə daha çox doğma sözlərə dəyib. Qəzəbi soyumayan "gəlmələr" və daha çox terminlər yaralı sözləri qəddarcasına sıxışdırıb az qala ərazidən çıxarmaq istəyirlər. Cümlələr bir-birini itələyirlər. Onlar arasında heç bir doğmalıq, məhrəmlik, mehribançılıq yoxdur. Biri digərinin qarşısını kəsib. Ayağının altına daş yığsan da, sonrakı cümlələrin sir-sifətini görməzsən. Əlqərəz, Mətnə tərcümədən daxil olmağın axırı belə olur...

Bir soruya cavabı da özümdən almaq istəyirəm: Bəs gənclərimiz milli ədəbiyyata hansı qapıdan daxil olurlar?! Onların da çoxu dilimizə tərcümə olunmuş şeir, hekayə, povest və romanların qapısından girirlər. Və ya birbaşa rus dilindən bəhrələnməklə! Folklorumuzdan, Mirzə Cəlil və Haqverdiyevdən üzübəri gələn dil ustadlarının şedevrlərindən yox! Dil ruhdur! Dil vətəndir! Dil sənsən! Hər bir xalqın ruhu onun dilindədir. Özgə ruhlara köklənənlər özünü, özəyini bəyənməzlər, qəzəbli olarlar. Və belədir də!

İlkin prosesin sonrakı mərhələsində ("Proses"in yerinə "islahat" yazmaq istərdim!) dilimizi işğal edən, onun belini qıran tabeli mürəkkəb cümlələrdən tədricən qurtulmaq lazımdır. Bu, dilimiz üçün xarakterik deyildir. Nə baş, nə budaq cümlə? Dildə ayrı-seçkilik yoxdur, hər şey bərabərdir! Baxın, bəlkə yanılırıq? Biz tabeli mürəkkəb cümlələrin nəzəri mexanizmini rus dilindən dilimizə "kopiya" eləmişik:

- pridatoçnoye podlejaşeye - mübtəda budaq cümləsi;

- pridatoçnoye skazuyemoe - xəbər budaq cümləsi;

- pridatoçnoye opredelitelnoye - təyin budaq cümləsi;

- pridatoçnoe dopolnitelnoye - tamamlıq budaq cümləsi.

- Və üstəgəl zərflik budaq cümlələrinin növləri.

Bir nümunə ilə fikrimizi əsaslandıraq: "Mən bilirəm ki, belədir". İfadə olunan sadə bir fikir tabeli mürəkkəb cümlə şəklində verilib. Sadə variantına baxaq: "Belə olduğunu bilirəm". Birinci cümlənin havası istər-istəməz özüylə qəribə bir eqo, amiranəlik, təkəbbürlülük və hikkə gətirir. "Ki" bağlayıcısı mövcud halı bir qədər də dramatikləşdirir. Cümlə həm də sanki iki əraziyə bölünüb: 1. Mən bilirəm. 2. Belədir. Birinci ərazini şərti olaraq minalanmış ərazi hesab edək. Ən azından, Eqo ilə minalanmışdır. İknci tərəf isə "təmiz" ərazidir. Amma ikinciyə yol birincidən olduğundan az sonra ikinci tərəf də "zəhərlənir". Eyni fikrin sadə şəkildə ifadəsi isə dışa sakitlik, aramlıq, ilıqlıq və qəribə yumşaqlıqla yansıyır. Burada "mən" köksünü irəli verib cümləni öz əsirinə çevirmir, əksinə, mövcud durumu xəbərlə bölüşür.

İstənilən fikir cümlə boyu yüyürür. O, finişə - son nöqtəyə tələsir. Startı "A", finişi isə "B" hərfi ilə işarələyək. Fikir "A"-dan "B"-yə doğru qaçır. Bacardığımız qədər məsafəni qısaltmalıyıq. Məsafənin qısalığı fikrin həmin finişə tez çatmasını şərtləndirir. Belə bir cümləni eşitməyən yoxdur: "Fikrim sənə çatdımı?" Deməli, fikir metafizik anlamda harayasa çatır. Fikir məhz sözügedən nöqtəyə çatır. Misal gətirək: "Buna xüsusi əhəmiyyət verməlisən". İlk hecadan start götürən fikir sonuncu hecaya - "sən"ə çatmalıdır. Amma o yolda ləngiməli olur. Maneələr nədir? Birincisi, türk dilləri üçün səciyyəvi olmayan uzun saitli heca! İkincisi, "xüsusi" sözünün üçhecalı olması və dilə yatmaması. "Xüsusi"ni tələffüz edərkən görün dodaqlar nə günə düşür! Üçüncüsü, fikir iki maneəni aşandan sonra "əhəmiyyət"ə yetir. "Uzun saitli heca, qoşa "yy" və sonunun "ət"lə qurtarışı əsl müşküllər quyusudur. Ağız-burun pis hala düşür. Neynək, bunu da adlayıb "verməlisən"dəki ilk hecanı saxlamaqla üç hecanı ixtisar edirik. Nəhayət, fikir finişə çatır... İndisə leksik vahidləri əvəzləyib cümləni bu cür quraq: "Buna özəl bir önəm ver". "Bir" ədatını məcburən artırırıq. Çünki yanaşı gələn iki sözün "ö" ilə başlanması tələffüz (Bəlkə oxunuş?) çətinliyi yaradır. Dilçi dostlarım feilin vacib formasını əmr forması ilə dəyişməyimi mənə "bağışlamazlar". Amma hər şey "ver"in tələffüzündən asılıdır...

Bəli, "buna özəl bir önəm ver!" (Nida da qoya bilərsiniz!). Səsləniş, zahiri görünüş və struktur gözəlliyini sezirsinizmi? Məsafənin qısalığı parlaqlıq saçır. (Gücüm bu qədər çatdı, bəlkə siz daha parlaq etdiniz!) Və bildinzmi amorf (kök) dillərinin daşıyıcıları - çinlilər, yaponlar, koreyalılar niyə bu qədər sadə, ruhən aristokrat, təvazökar, səliqəli və korrektdirlər?! Hətta intiharın da "sadə" formasını kəşf ediblər: Xarakirini! Onlar dildəki artıqlıqları da bu cür xarakiri edib dışa atıblar! Yapon hokkuları həmin xarakirinin məhsulu deyil, bəs nədir?! 2012-ci ilin Nobelçisi çinli Mo Yanın "Dahi" hekayəsi cəmi 17-18 abzasdır. Son nöqtəyə ən qısa bir yolla yetən mətnin sonrakı səyahəti şüurumuzda davam edir.

İfadə olunan fikir məhz doğma sözlərin yanında özünü rahat, sərbəst və şux hiss edir. Hər bir sözü bir insana bənzətmək olar, çevrəndə doğma insanlar nə qədər çox olsa, o qədər yaxşıdır. Bu gün dilimiz ərəb-fars, rus-Avropa sözlərinin əhatəsində çox əsəbi, narahat, köntöy və təkəbbürlü görünür. Gözgörəti dilimizin intonasiyası, tempi, ritmi, ahəngi, melodikliyi ölməkdədir. O ölən ritmi qaytarmaq yönündə göstərilən çabaların hüdudsuzluğunu sezmək üçün Elçinin və bir sıra yazıçılarımızın nəsrinə baxmanız yetər. Bu həm də dastan dilimizdir! İlk növbədə o dili, o ritmi qaytarmaq lazımdır! Hər iki yazıçının gördüyü iş sözlə ifadə olunmayacaq qədər möhtəşəmdir. Təəssüf ki, ədəbiyyatşünaslığımız buna daha çox üslubi özəllik kimi baxmış və təhlil etmişdir. Əslində, onlar unudulmaqda olan qədim türk dili intonasiyasını bərpa ediblər. Bu təkcə nəsrin poetikası deyildi, həm də dilin ritmik, melodik və ahəngdar əski çağlarına qayıdışı idi. Onlar bunu intuitiv etdilər...

Dahi İsa Muğanna isə fərqli, amma çox "təhlükəli" bir yolla getdi. Dilimizin təhriflər səltənətinə çevrildiyini hiss edən yazıçı rasional çabalarla özü də "sözdüzəltmə" oyununda iştirak etdi. O, dildən qabağa keçdi...

Kamal Abdulla qəribə bir xatircəmliklə dili önə buraxır. Bu, taktiki bir gedişdir, guya özünə "meydan açır". O, "boşalmış" uzaqlıqdan dilə bütöv bir mətn kimi baxa bilir. Əgər mövcud olanın şəklini çəksəydi, mətn haqqında mətn yazmış olardı. Bu, çox maraqsız alınardı. O, istənilən zaman və istənilən havada - istidə, soyuqda, qarda, tufanda miflə, Dədə Qorqudla, Xətai və Serbazlar dərəsi ilə onların öz dilində danışa, kontakt qura və dili tədricən Birundan bütün zamanları özündələyən Əndəruna tərəf sevgiylə çəkib apara bilir...

Kəsəsi, biz nə istəyirik? Təkliflərimiz nədir?

Birinci istəyimi dahi Mirzə Cəlil "səsləndirəcək": "Bəzi vaxt otururam və papağımı qabağıma qoyub fikrə gedirəm, xəyalata cumuram, özümdən soruşuram ki:

- Mənim anam kimdir?

Öz-özümə cavab verirəm ki:

- Mənim anam rəhmətlik Zəhrabanu bacı idi.

- Dilim nə dildir?

- Azərbaycan dilidir.

- Yəni vətənim haradır?

- Azərbaycan vilayətidir.

Demək, çünki dilimin adı türk-Azərbaycan dilidir, belə məlum olur ki, vətənim də Azərbaycan vilayətidir". ("Azərbaycan" məqaləsi. Cəlil Məmmədquluzadə. Felyetonlar, məqalələr, xatirələr, məktublar. Səh: 580-582. Bakı - 1961, 1017 səh.)

Məqalənin ilk cümləsini hamı oxuyub, bilir: "Ax, unudulmuş vətən, ax, yazıq vətən!". Mirzə Cəlil üçün dil Vətəndir. Vətənin coğrafi sərhədlərini də dil müəyyən edir. O dildə ki, danışmadın, o dillə danışmadın, danışdırmadın onu, unudular, unuduldumu, yazıqlaşar. Ona görə də ədibin özünə verdiyi ilk sual budur: "Mənim anam kimdir?". Məgər o, anasının kim olduğunu bilmirdimi? "Beşikdə yad millətlərin südünü əmənlər" (Yenə orada!) anasını haradan tanıyar? Mirzə Cəlilin özü tragikomik "Ölülər" epoxasına və əsl "Dəli yığıncağı"na düşmüşdü! O, elə-belə tragikomediyanın banisi olmayıb! Qaranlıqdan, xaosun içərisindən bizə yolladığı mesaj çox aydın idi: "...Dilimin adı türk-Azərbaycan dilidir".

Dilimizin halal "Azərbaycan türkcəsi" adı ona qaytarılmalıdır. Ad çox şey deyir. Dilimizin adı qədər mütəmadi olaraq amansız repressiyaya məruz qalan ikinci bir ad tanımırıq. Və onu ağıl və hisslə - şüurlu şəkildə sevənlər də eyni taleyi yaşayıblar. Diqqət yetirmisinizmi, repressiya olunanların çoxu türkoloq alimlər və üzlərini əzəli Dil Vətəninə - türk-Azərbaycan dilinə tutan şair və yazıçılar olmuşlar. Əli Nazim, Əhməd Cavad, Almas İldırım, Bəkir Çobanzadə, Salman Mümtaz, Vəli Xuluflu, Hüseyn Cavid, Hənəfi Zeynallı, Əbdüləzəl Dəmirçizadə və başqaları... "Cavid öz inadkarlığı ilə Azərbaycan ədəbiyyatının semiotik bütövlüyünü qorudu". (Kamal Abdulla. "Düma ilə Coys arasında". Bakı, Mütərcim - 2016, səh: 148) Adı çəkilən və çəkilməyən repressiya qurbanlarının əksəriyyəti Hüseyn Cavid kimi nəinki doğma ədəbiyyatının, həm də Azərbaycan türkcəsinin keşiyində fədakarlıqla durmuşlar.

İkincisi, dilin zənginliyini onun leksikası müəyyən edir. Qəlp yolla söz "yaradıb" onu şişirtmək lazım deyildir. Əksinə, əlimizdə olanları qoruyub xalq-folklor dili üzərində "seçmə və əvəzetmə əməliyyatları"nı aparmalıyıq. "Ortaq türk dili"ndən danışmaq tezdir. Öz Azərbaycan türkcəmizi yaradaq (Qaytaraq!!!) bir!

Dilin qrammatik quruluşu sözün üzərində dayanır. Çünki leksik vahid olan söz tərkib (birləşmə), cümlə və mətn yaradır. Bəs çıxış yolu? Özgələşmiş leksikamızı necə doğmalaşdıra bilərik? Dilimizi hibrit sözlərdən necə təmizləyə bilərik? Türkologiya elminin banisi Mahmud Kaşğarlı türk dillərini iki yerə bölürdü: 1.Saf dillər. 2. Saf olmayan türk dilləri. İkinci qrupa daxil olmağımız şəksizdir. Amma geri dönüşümüzə yol vardır. İlk növbədə xüsusu yarımqrup (Və ya türk Dil ağacının bir budağını) təşkil edən oğuz mənşəli dillərdən - türk, türkmən və qaqauz dilindən alınmaları əvəzləyən yetərincə sözlər götürməliyik. Hazırda ünsiyyət vasitəsi kimi təxminən 23 türk dilindən istifadə olunur. (Afad Qurbanov. "Ümumi dilçilik". Səh: 568-569. Bakı-Elm-2011. 753 səh) Yeri gəldikcə, o dillərdən də sözləri ehmalca götürüb dilimizə gətirməliyik. Folklor, başlıcası, "Dədə Qorqud"umuz və anadilli yazılı ədəbiyyatımız da bizə yardımçı olacaqdır! Bir sözlə, dilimizdə özləşmə prosesini sürətləndirməliyik. Bu işi böyük alimlər ordusu həyata keçirməlidir. Sözlər doğma yuvalarına qayıdıb yerinə oturandan sonra həsrətində olduğumuz intonasiya və onun komponentləri də qayıdacaq, yuxarıda qeyd etdiyimiz problemlər də tədricən öz həllini tapacaqdır.

Dilçilik İnstitutumuz, onun sayğılı rəhbərliyi və əməkdaşları bizi eşitməyə bilərlər. Bəs dahi Üzeyir Hacıbəylini necə?! "Dilimiz türk dilidir. İndi həmin bu türk dilinin əvvəla baqi qalması və saniyən, tərəqqi etməsi və islah olunması barəsində çalışmalıyıq... Əgər biz öz ana dilimizə indiyə qədər baxdığımız nəzərlə baxmaqda davam edərsək, yeni heç bir əhəmiyyət verməsək, ola bilər ki, günlərin bir günü dilimiz itər, batar, yox olar və bir millətin də ki, dili batdı, onda o millət özü də batar, çünki bu millətin varlığına, isbatı-vücud etməsinə səbəb onun dilidir". (Üzeyir Hacıbəyov. Əsərləri. IV cild. Bak-Elm-1986)

Mehman Qaraxanoğlu

Ədəbiyyat qəzeti.- 2018.- 27 yanvar.- S.10-11.