Repressiya: Gizlin və gerçəkləri ilə...

"Ədəbiyyat qəzeti"nin müzakirə saatı

Müzakirədə iştirak edirlər: professor Adil Babayev, Dövlət Təhlükəsizliyi Xidmətinin Heydər Əliyev adına Akademiyasının rəis müavini Seymur Şeydayev, akademiyanın fakültə rəisi, filologiya elmləri doktoru, professor Cəlal Qasımov, Dövlət Ədəbiyyat və İncəsənət Arxivinin direktor müavini Aslan Kənan, filologiya üzrə elmlər doktoru, prof. Bədirxan Əhmədov, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Nərmin Cahangirova, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, "Ədəbiyyat qəzeti"nin baş redaktoru Azər Turan və filologiya üzrə elmlər doktoru Elnarə Akimova

Seymur Şeydayev: - Maraqlı bir fakt deyim. Qaçaq Məcid haqqında bir kitab üzərində işləyirdim. Çox maraqlı bir adam olub. DTX-nin (keçmiş MTN-in) arxivində işləyərkən bir məqam diqqətimi çəkdi. O vaxt Dəstəvur kəndinə (indiki Daşkəsən rayonu) Türkiyədən gələn aeroplan enir. Onlar Qaçaq Məcidin əmisi oğlu Qıllı Musa ilə görüşüb. Bunların aid olduqları təşkilatın vəsiqələri də olub. Adı da Musavatla bağlı deyildi, dini bir adı vardı. Xeyli material toplamışdım. Qaçaq Məcidin başladığı üsyanın təhlükəsi böyük olduğundan (türklərin dəstəyi ilə) M.C.Bağırov gecə ilə zirehli qatarda Yevlaxa qədər gəlib (o vaxta qədər heç vaxt üsyan yatırmağa özü getməyib). Məcid öz adamını göndərib onlara bildirir ki, Yevlaxa qədər sizindi, oradan bu yana keçsəniz, qıracam. Bu faktlar göstərir ki, belə hadisələr əsassız deyildi.

Bədirxan Əhmədov: - Seymur müəllim, onlar vardı. Lakin bu üsyanların heç biri hakimiyyəti yıxmaq iqrtidarında və gücündə olmayıb. Həm də bu kiçik üsyanlar 30-cu illərin əvvəllərində səngiyib.

Seymur Şeydayev: - Düzdür, nail olmayıblar. Çünki gücləri çatmayıb.

Bədirxan Əhmədov: - Belə bir həqiqət də var ki, 30-cu illərdə hər üç adamdan biri qulaq idi. Orada təşkilat yaratmaq mümkün idimi?

Seymur Şeydayev: - Təbii ki, mümkün deyildi. Amma yuxarıda qeyd etdiyim faktları da danmaq olmaz.

Azər Turan: - Bayaq dediyim kimi, bəs Təbrizdə Sultan Hüseynzadəni nəyə görə təqib edirdilər?

Bədirxan Əhmədov: - 1927-ci ildə Trotski xaricə gedəndən sonra SSRİ-də müxalifət olmayıb. Olanlar da kiçik qruplar şəklində fəaliyyət göstərib.

Azər Turan: - İstintaq materiallarında sultanqaliyevçiliklə əlaqələr də diqqət mərkəzindəydi. Məgər Sultan Qaliyev Stalinə qarşı çıxmamışdı? Məgər Sultan Qaliyev Turan Sosialist Federativ Xalq Cümhuriyyəti yaratmaq fikrində olmamışdı?

Aslan Kənan: - 30-cu illərin repressiyalarından sonra 40-50-ci illərdə ölkədə gedən haqsızlıqlara, insanların etiraz səsinin ucaldığı səbəbdən, onlara qarşı edilən repressiyalar idi. Bu etirazların "qığılcımı" ölkənin hər bir yerində hiss olunurdu. Rəhbərlik ciddi-cəhdlə bunların qarşısını almağa müvəffəq olsa da, ölkənin müxtəlif yerlərində gənclərdən ibarət gizli təşkilatlar və rejimə qarşı "üsyan" var idi. Son nəticədə isə satqınların təşəbbüsü nəticəsində həmin şəxslər ömürlərini dəmir barmaqlıqlar arasında keçirməli olurdular. Bu cür etirazlar çox zaman universitet auditoriyalarından gəlir və onların təşəbbüsü ilə müxtəlif adlardan ibarət gizli təşkilatlar yaranırdı...

1950-ci ildə Sabir Azəri 3-cü kursda oxuyarkən K.Y.Varaşilova Xruşşov və Mikoyan barədə yazdığı kəskin məktubuna görə həbs olunur. Bu məktubda o, Xruşşovu donuza və Mikoyanı isə uzunqulağa oxşadan karikatura çəkir. Bunun özü də repressiyaya düşmək hesab olunmalıdır. Ona əvvəldə güllələnmə, sonra 10 il iş istəsələr də son anda 2 il azadlıqdan məhrum edirlər.

Adil Babayev: - Moskvada repressiya ilə bağlı bir kitab çıxıb. Aşninin müəllifliyi ilə. Mənim B.Çobanzədə ilə bağlı dissertasiyamın müdafaiəsinə icazə vermədilər, Moskvaya getdim, müdafiəmi elədim, 17 günə də diplomumu aldım. Kitabda yazılır ki, repressiya ilə əlaqədar digər türk respublikalarına da xəbərdarlıq olunmuşdu ki, siz prosesi çox yavaş həyata keçirirsiz. Dövlətov məktubu götürüb gedir Stalinin yanına. Bildirir ki, mən bu alimləri məhv edə bilmərəm. İcazə ver, onları ev dustağı edib saxlayım. Stalin də onunla razılaşır. Sonralar da akademiyanın prezidenti oldu. Bizim haqqımızda yazılır ki, azərbaycanlıların Dövlətovu olmadığı üçün çox adam məhv edildi. Bizdə bəziləri var ki, onların insanlığını qəbul edə bilmirəm.

Aslan Kənan: - Teyyub Qurban qələmə aldığı kitabda Bağırovu "düşmənlərindən güclü" adlandırır. Həqiqətən də güclü idi. Çünki vəzifə başında olub.

Elnarə Akimova: - Bayaq burda belə bir fikir səsləndiyi üçün soruşuram: doğrudanmı ən çox repressiyaya məruz qalan xalq biz olduq?

Bədirxan Əhmədov: - Çox zaman qeyd olunur ki, ən çox repressiya bizdə baş verib. Amma faktlara əsasən bu, belə deyil. Əhalinin sayına görə götürüldüyünə görə belə görünür. Ermənistanda, Gürcüstanda daha az olub. Yəni ki, repressiya SSRİ hadisəsi idi, onu yalnız Azərbaycanla bağlamaq düzgün deyil.

Nərmin Cahangirova: - Amma Bədirxan müəllim, Adil müəllimin qeyd etdiyi kitabda xüsusi olaraq vurğulanır ki, repressiya türkologiyaya qarşı hesablanmış bir sistem idi. Çox qəribədir ki, təkcə türklər yox, türk dili və ədəbiyyatı ilə məşğul olan, Bakıda fəaliyyət göstərən türkoloqlar da repressiyaya məruz qalmışdı. Buraya Aleksandr Samoyloviçi, Zifeld Artur Rudolfoviçi aid etmək olar.

Adil Babayev: - Bir şeyi də bildirim ki, Ermənistanda KQB-nin sədri ermənidən savayı ayrı millət olmayıb. Bizdə isə hamısı başqa millətlərdən olub. Müavinlər isə erməni olub. Bir dəfə məni tənqid etdilər ki, nə üçün Bağırovu pisləyirsən? Dedim pisləyəcəm, ölənə qədər də pisləyəcəm. 31 yaşında Müşfiqi dindirməyə gətirir, arvadını, bacısını da gətizdirib Ovanesyana, Qriqoryana təhvil verir ki, dindirsinlər. Mənim millətimin namusunu satıb M.C.Bağırov. Heç vaxt onu bağışlamayacağam. Haqqında müsbət söz deməyəcəm.

Aslan Kənan: - Mən Bağırovu iki cəhətdən qiymətləndirirəm. Birincisi, torpaqlarımızın müdafiəsinə görə, ikincisi isə Nəriman Nərimanov öləndə Ruhulla Axundov onun dəfninə getməmiş, lakin Bağırov getmiş və orada nitq söyləmişdi. Bəzən qeyd edirlər ki, Nərimanov R.Axundovla düşmən olub. Bunun ölümə heç bir aidiyyəti yoxdur. Son mənzildə dost və düşmənin iştirakı vacibdir. Halbuki Ruhulla bu səfərdən imtina etmişdi.

Elnarə Akimova: - Məncə, müqayisə qüsurludur, Aslan müəllim. Dəfnə getməməklə millətin say-seçmə oğullarını güdaza vermək, onlara olmazın işgəncələr yaşatmaq ayrı-ayrı şeylərdir. Elə tək Ruhulla Axundova qarşı edilən qansız rəftarın bəraəti heç yoxdur.

Bədirxan Əhmədov: - Fərdlərə getsək, heç bir nəticəyə gələ bilməyəcəyik, Elnarə xanım, ədəbiyyat məsələlərinə gələk.

Elnarə Akimova: - Repressiya həm də fərdlərin faciəsidir, Bədirxan müəllim. Əlbəttə, aydın məsələdir ki, repressiya heç bir məntiqə sığmayan proses olub. İndi belə bir məqama gəlmək istəyirəm. Bayaq Cəlal müəllim belə bir fikir vurğuladı ki, suçlanmaların ilkin səbəbi Cümhuriyyət faktoru idi. Amma bunu necə izah etmək olar, məsələn, deyək ki, Ə.Hüseynzadənin ilk dəfə 1904-cü ildə çap olunan "Hali-vətən" şeiri sovet yazıçılarının 1934-çü ildə Moskvada keçirilən I qurultayında "azadlıq anlayışına burjua baxışının" nümunəsi kimi ittiham olunur. Yaxud Ə.Cavadın 1916-cı ildə Suxumidə yazdığı "Mayıs" şeiri Rusiyanın Azərbaycanı 1920-ci ildə işğalından bəhs edən şeir nümunəsi kimi şairin əleyhinə çevrilən ittihamlar sırasına daxil olur.

Bədirxan Əhmədov: - Ə.Cavadın bu şeiri haqqında 1991-ci ildə cəmi bircə nömrəsi çap olunan "Ədəbi tənqid" jurnalında mən yazmışam. Bütün istintaq materiallarını araşdırsaq, görərik ki, onlara əslində ədəbiyyat lazım deyildi. Şairin şəxsiyyəti kimi məsələlər rol oynamırdı. Mən belə anlayıram ki, əllərində müəyyən siyahı olub, onunla da hərəkət ediblər. "Kim kimi satıb", "kim kiməsə görə sağ qalıb" düşüncəsinin tərəfdarı deyiləm. Məsələn, Ə.Cavad "Pambıq", "Oktyabr", "Kür" şeirlərini yazıb.

Nərmin Cahangirova: - Eləcə də Mikayıl Müşfiq. Onun hər hansı bir əsərinə görə repressiya olunması ağlabatan deyil. Özü də çox qəribədir ki, Müşfiqi hər hansı təşkilata üzv olmaqda ittiham etmirdilər. Əsas silahları onun Cavad və Cavidlə yaxın münasibətlərinin olması idi. Təsadüfi də deyil ki, onların üçü də eyni gecədə dindirilməyə aparılmışdı.

Bədirxan Əhmədov: - Yazıçılar İttifaqındakı çıxışında Ə.Cavad deyirdi: "Oktyabr" şeiri yazıram, deyirlər səmimi deyilsən, sonra da məni dövrə, zamana uyğun şeir yazmamaqda təqsirləndirirlər". Dediyiniz məqamlar da vardı. Əvvəllər yazdıqları, cümhuriyyətçi olmaları şair və yazıçıların əleyhinə çevrilirdi.

Elnarə Akimova: - Seymur müəllimin qeyd etdiyi kimi: kim kimin yanında olubsa, hədəfə çevrilirdi.

Bədirxan Əhmədov: - Kimin R.Axundovla əlaqəsi varsa, o da repressiya olunurdu. O dövrdə də R.Axundovun Yazıçılar İttifaqında mühüm rolu vardı, yəni Azfanı, Yazıçılar İttifaqını o idarə edirdi. Bir də ki, 1937-ci ilin martın 17, 18, 19-da məşhur üçgünlük plenum olub. Təsəvvür edin, plenum o qədər möhtəşəm keçir ki, plenumdan sonra "Opera və balet teatrı"na konsertə gedirlər.

Elnarə Akimova: - Plenumda 4 nəfərin məsələsi müzakirə edilib, səhv etmirəmsə?

Bədirxan Əhmədov: - Bəli, Cavid məsələsi, Müşfiq məsələsi, Cavad məsələsi və Yusif Vəzir məsələsi. Məsələ burasındaydı ki, oraya gəlmək məcburi idi. Heç kim gəlməyə bilməzdi, hətta xəstəlik haqqında arayış belə qəbul edilmirdi. Gələnlər də mütləq şəkildə çıxış etməli idi. Stenoqramlardan yəqin ki, məlumdur.

Nərmin Cahangirova: - Çıxışlar da əsasən tənqidi xarakterdə oldu.

Bədirxan Əhmədov: - Tənqid də olurdu, liberalizm də olurdu. Məncə, orada çıxış edənlər sabah necə olacağını bilmirdi. Məsələn, bu gün Cavid, Cavad haqqında danışanlar sabah nə ilə üzləşəcəklərini bilmirdi. O plenumdan sonra S.Şamilovu sədrlikdən, S.Vurğunu da katiblikdən çıxardılar. S.Şamilovu sürgün etdilər, S.Vurğun isə "Trotski, panturkist ünsürlərlə əlaqəni kəsmədiyi və onları ifşa etmədiyi üçün" vəzifəsindən çıxarıldı. Təsəvvür edin ki, 37-ci il aprelin 7-də ölkənin bir nömrəli qəzeti sayılan "Pravda" qəzetinin baş məqaləsi "Düşmən hiylələri" adı ilə Azərbaycan yazıçılarına həsr olunmuşdu.

Azər Turan: - Maraqlıdır, hansı psixologiya idi ki, Azərbaycan Sovet Yazıçılar İttifaqı dramaturqlar seksiyasının müşavirəsində Süleyman Rüstəm çıxış edir və bildirir ki, "bu əclaflar Hüseyn Cavid kibi sənətkar bir dramaturqu səhnədən sıxışdırıb çıxarmışlar. Cavidin yazdığı "Şəhla" pyesini onlar bəyənmirlərdi"...

Bədirxan Əhmədov: - Bilirsizmi, bu seksiya repressiyadan əvvəl keçirilmişdi. Kim kimi müdafiə edir, kim kimi tənqid edir, bu, başqa məsələdir. Heç kimin də öncəgörməsi yox idi ki, kimi repressiya edəcəklər. Məsələn, repressiyadan öncə H.Cavidə, S.Hüseynə ev verilmişdi...

Azər Turan: - Hüseyn Cavidə ev 1920-ci ildə Nəriman Nərimanovun göstərişi ilə verilib.

Cəlal Qasımov: - Hamımızın bildiyi kimi, repressiv aksiyalar fərdə qarşı keçirilən aksiya deyildi. Repressiv aksiyalar start xəttini Moskvadan götürmüş, 15 qardaş respublikanın hər birində baş vermiş və milli, mənəvi, əxlaqi dəyərləri məhv etməyə yönəlmişdi. Milləti köləyə, kütləyə çevirmək üçün düşünülmüş surətdə atılmış addım idi. Milli-mənəvi əxlaqi dəyər və sərvəti məhv etməyə hesablanmışdı. Bizim öz ideologiyamızı - türkləşmək, islamlaşmaq və müasirləşmək təfəkkürümüzü əlimizdən almağa cəhd etdilər. Bu məqsədlə türkləşməyi pantürkizmlə, islami dəyərləri panislamizm adı ilə (məsciddən Qurana qədər hər şeyi allahsızlar adı ilə məhv etdilər), müasirləşməyi də beynəlmiləlçiliklə əvəz etdilər. Baxın, Türkiyədən yazırdın, pantürkist; Kuba və ya sosialist dövlətlərindən yazırdın, beynəlmiləlçi olurdun. Söhbət fərdlərdən getmirdi ki, bu öldü, o niyə sağ qaldı. O illərdə, əslində, bütün xalq repressiyanın qurbanı oldu. Bir də deyilir ki, S.Vurğun və ya Süleyman Rüstəm niyə repressiya olunmadı? Mən bu məsələ ilə bağlı çox araşdırmışam, hətta kitab yazmaq istəyirdim. Donosçular haqqında. Sonra fikrimdən daşındım. Çünki hələ o təfəkkürdəyik ki, donos yazanın özünü unudub uşaqlarını danosçu kimi damğalayacağıq. Ona görə də onu yazmamaq qərarına gəldim. İndi rahatlıqla deyirik: S.Vurğun niyə sağ qaldı? Burada 3 amil var: 1. Qriqoryan, Mikoyana lənət oxuyuruq ki, o qədər adamı qırdılar; 2. O birilərinə heyifsilənirik ki, heç nədən məhv edildilər; 3. Sağ qalanları da bolşevik müstəntiqinə çevrilib özümüz ittiham edirik ki, niyə onlar oldürülmədi? Belə görünür ki, bolşevik təfəkkürü hələ də qalmaqdadır.

Ona görə də gəlin fərddən yapışmayaq. Həmin illərdə imza yerinə barmaq basandan tutmuş böyük mütəfəkkirlərə qədər hər kəsi məhv edirdilər. Milli təfəkkürə malik olan, Cümhuriyyətə və milli ideologiyaya xidmət edən hər kəs məhv edilirdi.

Azər Turan: - 1937-ci ildə Əli bəy Hüseynzadənin adı əksər istintaq materiallarında keçir. Mətbuatda, yığıncaqlarda Əli bəy Hüseynzadənin adı yenidən dirçəldilir. 1937-ci ilin martında Mir Cəfər Bağırovun da iştirak etdiyi Azərbaycan SSR yeni Konstitusiyasını təsdiq edən Bütün Azərbaycan Fövqəladə Sovetlər Qurultayında Səməd Vurğun deyirdi: "Mən iddia edirəm ki, Azərbaycan xalqının milli dili bu 16 il ərzində 100 illik bir inkişaf dövrü keçirmişdir. Ədəbi dilimiz ...pantürkist Əli bəy Hüseynzadənin ədəbiyyatımıza gətirmiş olduğu osmanlılıq xəstəliyindən azad olaraq, bu gün xalis Azərbaycan dili olmuşdur".

Elnarə Akimova: - Cümhuriyyətdən sonra Bakıda reallaşan Türkoloji qurultay repressiya prosesləri üçün hansısa zəmin rolu oynayırdımı?

Cəlal Qasımov: - Bəli, mənə elə gəlir ki, repressiyadan danışarkən Türkoloji qurultaydan yan keçmək olmaz. Türkoloji qurultay Azərbaycan türkçülüyünə, türk dilinə qurulmuş dar ağacı idi.

Azər Turan: - Bayaq İsmayıl Hikmətin memuarından Təhsil nazirinin türkiyəli professorlarla söhbətini xatırlatdım. Hüseyn Cavidin də isintaq materiallarında hədsiz maraqlı məqamlar var. Məsələn, İsmayıl Hikmətin evində Cavid Türkiyə səfiri ilə nə mövzuda söhbətləşib? Hansı məsələlər müzakirə olunub? Qeyd olunur ki, Türkiyə səfiri ilə bir-birindən heç nəyi ilə fərqlənməyən Azərbaycan və türk ədəbiyyatının birləşdirilməsi məsələsi müzakirə edilib.

Adil Babayev: - Qurultay haqqında iki məktub barədə danışım. Əslində, qurultayın keçirilməsi ideyasını biz qaldırmışdıq. Yəni Azərbaycanın, N.Nərimanovun təşəbbüsü idi. Belə bir sual yaranır: Bəs nə üçün o birilər keçdi, biz keçə bilmədik? Biz hamıdan sonra keçdik. Düzdür, bu dil və əlifba məsələsi daha əvvəllər də gündəmdə olmuşdu. M.F.Axundov, C.Məmmədquluzadə bu məsələyə toxunmuşdu. Qurultay məsələsində öndə gedən S.Ağamalıoğlu oldu. Ondan sonra C.Məmmədquluzadə, V.Xuluflu gedib B.Çobanzadə ilə tanış olub Bakıya gətirdilər. O zaman "Azərbaycan xalqının görkəmli oğlu" L.İ.Mirzoyan Mikoyana məktub yazdı ki, onlar ümümxalq türk əlifbası hazırlamaq istəyirlər, yaxşı olardı ki, bura gələsən. O da bildirir ki, mənim gəlməyim pis olar, yaxşı olar ki, Stalinə müraciət edəsən. O da yazır: türk xalqları heç bir əlifba qərarı ala bilməz, yalnız yeni əlifbaya keçmə məsələsini müzakirə edə bilərlər. Ona görə Kommunist Partiyası yaratdılar 53 nəfərdən ibarət. O siyahını kitabımda vermişəm. İclası Mirzoyan aparır və sonda məlumat göndərir ki, 7 səsə qarşı əlifba qərarı aldılar. Qurultayla bağlı başqa bir məqam da var. İclas yekunlaşan vaxt İnternasional çalınır, bu zaman məlumat gəlir ki, Katayev Xakasiyadan gəlir. Hamı buna əl çalır. Deyirlər ki, gəl xakas dilində danış. Hamı da bunu başa düşür, alqışlayırlar. Demək, qurultay bağlandıqdan sonra 19 apreldə M.C.Bağırovun məktubu gedir. Mərkəzi Komitəyə yazılmış həmin məktub 35-ci ildə Yemelyanova da yazılmışdı. Orada deyilir ki, biz türklərə birlikdə yığışmaq, müzakirə etmək şansı verdik ki, görək onlar müstəqil olsalar, özlərini necə aparacaqlar. Belə gördük ki, onlar bir-biri ilə çox qardaş şəklində birləşdilər. Buna görə də onlar həddən artıq birlik nümayiş etdirdilər və əgər görsəz ki, heç bir iş boynuna qoya bilmirsiz, deyərsiz qurultayda iştirak etmisiz. Onların qurultayda iştirakı kifayətdir. 1933-cü ildə M.C.Bağırov da R.Axundovu, il yarım əvvəl Stalin R.Axundovu qucaqlayıb öpmüşdü, Bağırov da onun yerini tuta biləcəyindən ehtiyatlanaraq R.Axundovu məhv elədi. Bağırov Beriyanın köməkliyi ilə I katib oldu, amma gecə onlarda çörək yeyəndə arvadı Şlyomavaya danışır ki, "o, imkan tapdı və dedi ki, inandığım bircə səndin, sən də tezliklə cavabını alacaqsan". İyulun 17-də şəxsən M.C.Bağırov Ruhulla Axundovun üzünə çıxıb onu təpikləyib.

Bədirxan Əhmədov: - Söhbət qurultaydan düşdü, mən də fikrimi bildirim. 26-cı ildə qurultay çağırılır. Keçən il də bütün Azərbaycan o qurultayın 90 illiyini qeyd etdi. Burdakı söhbətdən belə çıxdı ki, o qurultayı nahaq keçirmişik. Qurultay keçiriləndə heç kim bilmirdi, 11 il sonra kütləvi repressiya olacaq. İkincisi, qurultay ideyası əslində bizim idi, biz əlli ildir ki, əlifba dəyişiminə yol gəlirdik. Bu ayrı məsələdir ki, bütün türk dünyasının (təkcə türk dünyasınınmı?) alimləri yığışdı, Türkiyədən də M.F.Köprülü, Əli bəy Hüseynzadə gəldi. Çox yaxşı da keçdi. Müəyyən qərarlar qəbul edildi.

Adil Babayev: - Qurultayla bağlı mənim də çox işlərim olub. İlk dəfə onun stenoqramını mən tapmışam. Qapalı fonddan suyun içindən tapmışam və oradan yeni əlifba layihəsini cırmışam. Bilirdim ki, orda qalsa, onu məhv edəcəklər. Onu götürdüm, yavaş-yavaş üzünü köçürdüm. A.Axundovun köməkliyi ilə çap elədik.

Bədirxan Əhmədov: - Nəticə olaraq onu deyə bilərik ki, qurultayın keçirilməsi böyük hadisə idi, heç də o demək deyildi ki, bu qurultayı ona görə keçirmişdilər ki, türk dünyasının ziyalılarını üzə çıxarıb 11 il sonra repressiya etsinlər. Doğrudur, burada çıxış edənlərin əksəriyyəti repressiyaya məruz qaldı. Lakin bu iki hadisə arasında əvvəlcədən düşünülmüş bir əlaqə yoxdu.

Elnarə Akimova: - Birbaşa olmasa da, oradakıların əleyhinə bir dəlil kimi istifadə etdilər.

Aslan Kənan: - Məlumdur ki, Əhməd Cavadı "Göy-göl" əsərinə görə tənqid edirdilər. Şairin 1925-ci ildə qələmə aldığı "Göy-göl" əsərinə bir qrup poeziya "bahadırları" tərəfindən "əksinqilabi şeir" damğası vurulur və bununla da şair həbsxanaya salınır. Həmin şeirin tərcümə variantı Moskvaya göndərilir. Şeirlə tanış olan Moskva mütəxəssisləri onun yüksək səviyyədə yazıldığını bildirirlər və nəticədə "yerli mütəxəssislər" şairi həbsdən azad etmək məcburiyyətində qalırlar.

Azər Turan: - Rza Nurun xatirələrində qeyd olunub ki, onlar Atatürkün tapşırığı ilə Moskvaya gedərkən yolustü Bakıya gəlirlər və Bakıda Azərbaycan komissarlarının böyüyü doktor Nərimanovla görüşürlər. Rza Nur yazır ki, "Azəri hökuməti kommunist bir cümhuriyyət. Komissarlardan mürəkkəb bir hökumət, bunun başında komissar olaraq doktor Nəriman Nərimanov var. Bu zat ağlı başında olan bir adam. Məlumatlıdır, mühərrirdir... Roman, teatro, pyeslər də yazmış bir zatdır... İyi bir adam. Ona etimad göstərdiyimi təlqin etdim. Açıldı və dedi ki, "Bolşeviklik nə? Bu rəzalət bizə gəlməz. Biz türkük, milliyyət ilə yaşarız". Çox xoşuma gəldi... Bir gün Nərimanov türkcə üçün latın hərfləri qəbul və tətbiq edəcəyini söylədi. Bunun tərəfdarıydı. Onu bu işdən vaz keçirmək üçün iki saata qədər söz söylədim. Və nəhayət, "Türk yalnız siz deyilsiniz, bu səbəblə bunu edə bilməzsiniz. Bu ümumi bir konqre ilə yapıla bilər. Həm də rusların, türklər arasına təfriqə salmaq üçün istədikləri şeydir", - dedim. Qane oldu. Vaz keçdi. Bu surətlə hərf dəyişikliyi üç-dörd il geri qalmışdı".

Cəlal Qasımov: - Nərimanov da bu qərarı özbaşına verməmişdi ki. Lenindən razılığı alıb sonra qərarlaşdırmışdı. Moskva buna razılıq verməsəydi, keçirə bilməzdi ki.

Bədirxan Əhmədov: - Amma Leninin özünü Stalin hakimiyyətdən götürüb. Nərimanov kommunist libası geymiş milli bir adam idi.

Adil Babayev: - 1922-ci ildə S.Ağamalıoğlu Leninin qəbulunda olur və ona muraciət edir. Biz yeni əlifbaya keçmək istəyirik. Bütün xalq istəyirmi? Deyir, bəli, hətta Tatarıstandan gələn deyir ki, bütün xalq istəmədiyi halda deyirsən istəyir. Üzeyir bu məsələyə hədsiz sevindi, lakin Stalin bir qədər də qabağa getdi və başa düşdü ki, ortaq əlifba olsa, hamısı bir-birini oxuyar və başa düşər.

Cəlal Qasımov: - Türkoloji qurultaya üç baxış var: 1. Azərbaycan ziyalısının baxışı - o illərdə qurultayda iştirak edən Azərbaycan zilyalısı qurultaya intibah hadisəsi kimi baxırdı; 2. Azərbaycan bolşevikləri buna inqilabi hadisə; 3. Moskva isə buna bizi kökdən, dildən, türklükdən, yaddaşdan, şəcərədən uzaqlaşdırmaq hadisəsi kimi baxırdı.

Azər Turan: - Ən maraqlısı budur ki, Atatürk Türkoloji qurultaya Əli bəy Hüseynzadəni və Fuad Köprülünü göndərib. Elə buna görə də onların bütün hərəkətləri təqib olunub. Əlbəttə, bunun bir arxa planı, alt qatı var idi…

Bədirxan Əhmədov: - Bu məsələdə sizinlə razılaşıram. Türkiyədə konfransda da bu mövzuya toxunmuşam. Atatürk qurultaya adam göndərdi, müəyyən bir nəticəyə gəldi və bizdən tez keçdi. O keçəndən sonra SSRİ-də qısqanclıq yarandı və 39-cu ildə kiril əlifbası ilə əvəz olundu. Bəlkə də onlar keçməsəydi, biz keçərdik.

Elnarə Akimova: - Siz hamınız arxivlə işləyən tədqiqatçılarsınız. Bilmək istəyirəm, repressiya ilə bağlı bütün arxiv sənədləri açılıb?

Aslan Kənan: - Bəli, hər şey açıq şəkildədir.

Elnarə Akimova: - Düzdür, biz deyirik fərdlərə getməyək. Amma bəzi hallarda buna məcbur oluruq. Məsələn, Səməd Vurğunla bağlı. Aşninin "Repressiya olunmuş türkologiya" kitabı ilə tanış olduqda gördüm ki, orda müəllif S.Vurğunu repressiya olunmuşlar içərisində təqdim edir. Amma Aslan Kənanın "XX əsrdə repressiyaya məruz qalanlar" kitabında S.Vurğun daha çox ittiham predmetidir. İstərdim Aslan müəllim bu məsələyə münasibət bildirsin.

Aslan Kənan: - Bildirmək istəyirəm ki, S.Vurğun böyük şairdir. Onu danmaq olmaz. Amma əgər onun kommunizmə, Stalinə həsr etdiyi şeirləri çıxsaq, bir şey qalmır. Qaldı ki onun repressiyaya məruz qalmaması məsələsinə, qeyd edim ki, M.C.Bağırov iki nəfəri çox istəyirdi: Mirzə İbrahimovu və Səməd Vurğunu. Nəzərinizə çatdırım ki, S.Vurğun bir şeirində Stalinə müraciətlə "Rəhbərim, vicdanımı sənə vermişəm", - deyir . Görəsən, vicdanını verən adamda nə qalar?

Bədirxan Əhmədov: - Yox, mən razı deyiləm. Əsərlərdə işlədilən ifadələr heç də şəxsiyyəti müəyyən etmir. Məsələyə doğru mövqedən yanaşmaq lazımdır. Aslan Kənan "filankəs yaxşıdır", "filankəs pis prinsipi" ilə yanaşır. Teyyub Qurban isə ümumən M.C.Bağırovu təmizə çıxarır. Bu cür yanaşma metodoloji cəhətdən səhvdir. Aslan Kənanın və bir çoxlarının vaxtaşırı məqsədli şəkildə yayılan fikirlərinə görə, sanki repressiyanı S.Vurğun törədib. Tamamilə qərəzli yanaşmadır. Mən hələ neçə il əvvəl bu məsələyə "Ədəbiyyat və repressiya: genezisi, xarakteri və yanaşma meyilləri" adlı məqaləmdə aydınlıq gətirmişəm. Çünki repressiya hər hansı bir şəxsin digərinə qarşı törətdiyi lokal hadisə deyil, sovet dövlət aparatı tərəfindən törədilmiş kütləvi hadisədir. Repressiyaya bu cür yanaşma çox səthi, birtərəfli, qərəzli və onun məzmununu ifadə etməyən yanaşmadır.

Nərmin Cahangirova: - Burada bir məqamı da vurğulamaq istərdim. Repressiya mövzusundan danışarkən S.Vurğun qədər olmasa da, günahlandırılan başqa şairlər də var - S.Rüstəm və M.Rahim. Lakin M.Müşfiqi araşdırarkən belə bir fakta rast gəldim ki, demə M.Rahim Müşfiq haqqındakı məşhur məqalənin müəllifi olmayıb. Sadəcə olaraq imzasını qoyub. X.Əliyevin “İncəsənət tarixi - xarakterlər tarixidir” kitabında X.Əliyevin S.Rüstəmlə olan bir müsahibəsini oxumuşdum. Orada S.Rüstəm qeyd edir ki, 37-ci ildə bir gün məni Mərkəzi Komitəyə çağırdılar və həmin məqaləni qarşıma qoyub imza atmağımı istədilər. Adını oxuyanda dəhşətə gəldim və bunu edə bilməyəcəyimi bildirdim. Nədənsə məni məcbur etmədilər, başqa birinin imzalayacağını söylədilər. Oradan çıxıb geri qayıdanda yolun o biri tərəfi ilə M.Rahimin gəldiyini gördüm. Səhəri isə məqalə M.Rahimin adı ilə çap olunmuşdu. Bunun kimi neçə-neçə faktlar var. Ona görə də repressiya qurbanlarından danışarkən təkcə cismən məhv olanları yox, mənən məhv edilənləri də xatırlamaq lazımdır. Təbii ki, o dövrün ab-havasını da unutmamaq şərtilə.

Aslan Kənan: - Bu mənim şəxsi fikrimdir. Repressiya qurbanları içərisində Əli Nazimin adını çəkmirik. Lakin arxivdə olan sənədlərdən aydın olur ki, S.Vurğunun Əli Nazimə olan münasibəti heç xoşagələn deyil. Stenoqramları oxuyanda görürük ki, ondan bəhs edərkən onu məsxərəyə qoyaraq deyir. "Altı ay bundan qabaq Molla Nazimi götürün". Bu böyük şairə nə qədər haqq qazandırır? Halbuki F.Köçərlidən sonra Ə.Nazim tənqidimizin başında duran şəxs idi. Qeyd edək ki, Ə.Nazimin həbsində də maraqlı nüanslar var. Ümumiyyətlə, repressiyaya məruz qalanlardan kimlər güllələnirdisə, onun ailəsini tutub həbs edir, 5-8 il iş verirdilər. Kimə iş kəsilirdisə, onların ailəsi tutulmurdu. Lakin Ə.Nazimə 10 il iş versələr də, həyat yoldaşına da beş il həbs kəsmişdilər.

Bədirxan Əhmədov: - Dilbər xanım çıxmışdı axı.

Aslan Kənan: - O da tutulmuşdu. Psixi xəstə olduğu üçün həbsdən azad olundu. Fikir verin, yalnız güllələnənlərin yoldaşları həbs olunurdu, digərlərinə toxunmurdular. Qaldı ki M.C.Bağırovun böyük yazıçıya xüsusi münasibətinə, qeyd edim ki, M.İbrahimov həyat yoldaşına yazdığı məktublarda qeyd edir ki, o məni bir oğlu kimi çox istəyir.

İslam Səfərlinin 1952-ci ildə yazdığı "Ağ xalatlı qız" pyesi böyük qalmaqala səbəb olur. Mətbuat səhifələrində tez-tez tənqidə məruz qalan bu əsər sonradan İ.Səfərliyə böyük bir mənəvi zərbə vurur. Həmin illərdə Azərbaycan Yazıçılar İttifaqında (indiki Yazıçılar Birliyi) iclasın gündəlik məsələlərindən biri gənc şair İslam Səfərlinin bu ittifaqın üzvlüyündən azad olunmasına gətirib çıxarır.

İclası aparan S.Vurğun giriş sözündə İslam Səfərlinin əleyhinə kəskin çıxış edəndən sonra gənc dramaturqun qələmə aldığı "Ağ xalatlı qız" pyesini tənqid edir və onu artıq "öz mənfi rəyini almış bir əsər kimi" təqdim edir. İclasın iştirakçıları sona qədər gənc şairi bu və ya başqa ifadələrlə tənqid atəşinə tutmaqla elə bil, yarışa girirlər.

Bədirxan Əhmədov: - Aslan müəllim, sizin yazılarınızda və çıxışlarınızda S.Vurğuna qarşı kəskin münasibəti qəbul etmirəm, yanlış yanaşma olduğunu düşünürəm. Repressiyanın müəllifi yoxdur, bu xüsusda kimisə günahlandırmaq olmaz. S.Vurğun da bütün qüsurları ilə birlikdə böyük şairdir. Siz məsələyə doğru yanaşmırsız. S.Vurğunun sədr və katib olarkən yüzlərlə adama kömək eləməsi ilə bağlı faktlar var. İkincisi, onun şairliyi haqqında həm deyirsiz böyük şairdir, həm də "kommunizmə, Stalinə həsr etdiyi şeirləri çıxsaq, bir şey qalmır", - deyirsiz. Əgər bir şey qalmırsa, o necə böyük şair ola bilər? Biz indinin özündə də istər Müşfiqi, istər Vurğunu oxuyanda bolşevik gözü ilə oxuyuruq. Bolşevik kimi baxırıq, halbuki bu hərəkətimizlə biz elə XXI yüzilin bolşevikiyik. S.Vurğunla bağlı demək istəyirəm ki, o dövrdə Moskvanın da fikri onu repressiya etmək olub. Hətta Moskvadan Azərbaycana teleqram gəlib. Bağırov teleqramı göndərib, arxivində var. Bu haqda 90-cı ildə yazdığım məqalə "Ədəbiyyat qəzeti"ndə çap olunub. S.Vurğunun məsələsi Moskvada müzakirə olunur. Orada çıxışında deyir, mən bu işləri görmüşəm, müsavatçıları ifşa etmişəm. Təbii ki, özünü hansı yollasa müdafiə etməlidir. Lahuti və bir çox şairlər də orada olub. Yekdil qərar o olub ki, S.Vurğun 1936-cı il rus antologiyasının hazırlanmasında iştirak edib və Lenin ordeni alıb, ona toxunmaq olmaz. Bununla da ona toxunmayıblar.

Azər Turan: - O zaman bayaq Elnarə xanımın sualında vurğulandığı kimi, niyə bəzi yaradıcı şəxslərin əvvəl yazdıqları onların əleyhinə çevrilən amil olmuşdu? Məsələn, Əli bəy Hüseynzadə 10-cu ildə Azərbaycandan getmişdi, 34-cü ildə isə onun 1899-cu ildə yazdığı şeir müzakirə olunurdu.

Bədirxan Əhmədov: - Çünki romantizmin nümayəndəsi idi, romantizm isə bir cərəyan kimi sosrealizmlə ziddiyyət təşkil edirdi, bircə H.Cavid qalmışdı.

Azər Turan: - Bəs nə üçün Hüseyn Cavid Moskvadakı qurultaya nümayəndə kimi seçilməmişdi?

Bədirxan Əhmədov: - Bunlar başqa-başqa şeylərdir, repressiya ilə əlaqəsi yox idi. C.Cabbarlı qurultayda çıxış elədi və dedi ki, yoldaşlar, biz dövrümüzə aid əsərlər yazmalıyıq, amma getdi Moskvada tamam tərsinə danışdı. Dedi ki, sənətkar sifarişlə yazmamalıdır. O deyirdi ki, biz sifarişlə əsər yaza bilmərik. O çıxışdan sonra xaricdə bütün radiolar, qəzetlər ondan yazdı ki, bir sovet yazıçısı mövcud duruma etiraz edir. Ondan sonra məsələ M.C.Bağırova çatdı. Bağırov da ona göstəriş verdi ki, dərhal bir əsər yaz. "Füruzə" hekayəsi ondan sonra yazılmışdır. Əslində, o, məqalədir, ölümündən sonra M.Arif onu hekayə kimi təqdim etmiş, "Pravda" qəzetində çap olunmuşdur.

Aslan Kənan: - Heç bir günahı olmayan S.H.Sadıqzadə iki aylıq həbsdən sonra azad olunur. Azad olunması haqqında 15 avqust 1923-cü il tarıxlı protokoldan cıxarışda göstərilirdi:"Qanunsuz "Müsavat" partiya təşkilatının işində iştirak etməsində günahkar bilinənlərdən vətəndaş Bədəl bəy Bədəlbəyov Bəşir oğlu, Sadıqov Seyid Hüseyn, Cabbarzadə Cəfər Qafar oğlunun istintaqı dayandırılaraq həbsdən azad edilsin, iş arxivə verilsin."

O zaman iki aya yaxın həbsdə qalan Seyid Hüseyn Azərbaycan Fövqəladə Komissiyasının sədri və həmçinin Xalq daxili işlər komissarı vəzifələrində işləyən Mir Cəfər Bağırovla görüşdükdən sonra azad olunur. Həmin görüşdə M.C.Bağırov yazıçını bir daha narahat etməyəcəyinə də söz verir…

Cəlal Qasımov: - 20-ci illərdə Azərbaycan ziyalılarının özəlləşdirməsi prosesi gedirdi. Yəni özəlləşdirirdilər ki, sən bolşevik süfrəsi başında əyləşməlisən. Əli Razi Şəmsizadə 2 dəfə həbs olundu, Seyid Hüseyn 2 dəfə həbs olundu, hətta 4 dəfə həbs olunub buraxılanlar olurdu. 30-cu illərdə məhvetmə mərhələsinə başlanmışdı. Bayaq adı çəkilən qurultayda 37-ci ildə Stalin belə bir cümlə işlədir: "Biz indi 10 il əvvəlki mübarizə metodundan əl çəkməliyik. İndi biz məhvetmə metoduna keçməliyik". Hətta həmin qurultayda çıxış edənlərin bir qismi ona yarınmaq üçün deyir, biz nəinki müsavatçıları, nəinki trotskiçiləri, hətta onların keçdiyi küçədən keçənləri də məhv etməliyik. Maraqlıdır ki, Stalin buna mane oldu.

Azər Turan: - Xalid Səidin tərcümə etdiyi "Divani-lüğat-it-türk"lə bağlı fikirlərinizi bilmək istəyirəm. 37-ci ildə Xalid Səid tutulanda tərcümənin əlyazması da aparılır. Sonra çox qəribədir ki, o əsər NKVD-dən çıxarılır. O da çox qəribədir ki, bu əsər digər əlyazmalardan fərqli olaraq yandırılmayıb. Bizim alimlərimizin böyük əksəriyyəti də onu gördüklərini, kitaba baxdıqlarını bildirirlər. Ziya Bünyadov da onu oxuyub, Adil müəllim, siz də onu nəzərdən keçirmisiz. Bəs Xalid Səid Xocayevin bu tərcüməsi nə üçün bu günə qədər ortaya çıxarılmayıb, çap olunmayıb?

Adil Babayev: - Əsas səbəb odur ki, onun tərcüməsi bir-birinə qarışdırılıb. Görünür, onu harasa aparıb sonra gətiriblər. Burda cildləri müəyyənləşdirmək olmur. Bilinmir hansı birinci, hansı ikinci cilddir. Ardıcıllıq itib.

Bədirxan Əhmədov: - Əlyazma hardadır?

Adil Babayev: - Dilçilik İnstitutunun arxivində.

Azər Turan: - Onu indi sistemləşdirmək olar da yəqin ki...

Adil Babayev: - Sistemləşdirmək olar. Lakin türk qardaşlarımızın tərcüməsindən aşağı səviyyədədir.

Azər Turan: - Besim Atalayın tərcüməsinin ön sözündə müəllif qeyd edir ki, məndən əvvəl bunu Azərbaycanda Xalid Səid tərcümə edib. Bir məsələ də var: Turan Heyətinin - Əli bəy Hüseynzadənin, Yusif Akçuranın Şərqi Avropaya səfərləri zamanı Artur Zifeldin vasitəsilə Surixdə Leninlə görüşdükləri məlumdur. Bir müddət sonra Zifeld Azərbaycanda Ədəbiyyat İnstitutunun direktoru kimi görünür. Azərbaycanda Şumer mədəniyyəti haqqında ilk məqaləni də o yazıb. Lakin əfsus ki, onun fəaliyyəti geniş araşdırılmayıb. Mənə elə gəlir ki, repressiya qurbanı Artur Zifeld diqqətdən kənarda qalmamalıdır, fəaliyyəti dərindən araşdırılmalıdır.

Elnarə Akimova: - Ədəbiyyat İnstitunun tarixindən yazanda Asif Rüstəmli onun haqqında da məlumat vermişdir.

Azər Turan: - Qismən əhatəli araşdırma Aşnin, Alpatov və Nasilovun kitabında var.

Elnarə Akimova: - Bir məsələ də maraqlıdır ki, nə üçün repressiya mövzusu bədii ədəbiyyatda az işlənib?

Bədirxan Əhmədov: - Rəsul Rzanın "Qızılgül olmayaydı", Sabir Əhmədovun "Yasaq edilmiş oyun", Süleyman Vəliyevin "Qanadı sınmış quş da uçarmış", Elçinin "Ölüm hökmü", Yusif Səmədoğlunun "Qətl günü" romanı, Qumral Sadıqzadənin "Son mənzilin Xəzər oldu" əsərlərində bir qədər işıqlandırılıb. Fikrimcə, "Qətl günü"ndə repressiyanın mahiyyəti müəyyən mənada əks olunub. Orada fərdlərə gedilməyib, repressiyanın və dövrün fəlsəfəsi açılıb.

Elnarə Akimova: - Elçinin "Ölüm hökmü" romanı haqda da eyni fikri demək olar, zənnimcə.

Bədirxan Əhmədov: - Bir də ki, repressiya ilə bağlı fərdi fikirlər var ki, gündəliklərdə əks olunub. Məsələn, tərcüməçi Beydulla Musayevin gündəliyini çapa hazırlamışam. Maraqlı məqamlar var. 38-ci ildə əlifba dəyişikliyi ilə bağlı müxtəlif fikirlər yazıb. Müzakirələr haqqında müəyyən məlumatlar verib. S.Vurğunun qarşı çıxdığı məqamlara aydınlıq gətirib. Bunların hamısını bədii əsərdə əks etdirmək çox çətindir.

Elnarə Akimova: - Elçinin ədəbiyyat söhbətlərinin birində oxumuşdum, deyirdi ki, Müşfiqlə bağlı əsər yazmaq istəyirdim, amma o dövrün hadisələrini araşdırdıqca gördüm ki, sistem özü əsərin qəhrəmanına çevrilməkdədir. Yəni, sistemin miqyası psixoloji baxımdan o qədər dərin və ziddiyyətlidir ki, böyük istedadların faciəsini belə, kölgədə qoyur.

Cəlal Qasımov: - Dəqiq qənaətdir. Mənim "Yaddaşın repressiyası" adlı kitabım var. Orada Heydər Hüseynovla bağlı Azərbaycanın bir çox ziyalıları o qədər tənqidi yazılar yazıb ki, mən o mətnləri verəndə çıxışçıların adının yerinə üç nöqtə qoydum və aşağıda qeyd etdim ki, bu adları verməməkdə məqsədim budur ki, bugünkü oxucu o adlara yönəlməsin, onları yazmağa vadar edən mühiti ittiham etsinlər.

Seymur Şeydayev: - Repressiyadan danışanda onları qınayırıq. Amma istintaq materiallarına baxanda NKVD əməkdaşlarının tətbiq etdikləri cəza mexanizmləri insanı dəhşətə gətirir. Müttəhimləri iki-üç ay "stoyka" vəziyyətində saxlayaraq onları yalan ifadə verməyə məcbur edirdilər. 1937-ci ildə 35 yaşında ikən NKVD əməkdaşları tərəfindən həbs edilərək güllələnmiş Tarix İnstitutunun elmi işlər üzrə direktor müavini Həsənov Rəhimxan Rəşid oğlu məhz bu cür işgəncəyə dözməyərək yalan ifadə verməyə məcbur olmuşdur. R.Həsənovun dindirmələrində iştirak etmiş və sonralar özü də bu orqan tərəfindən həbs edilmiş, NKVD-nin keçmiş əməliyyat müvəkkili Korotkov 1954-cü ilin noyabrında verdiyi ifadəsində yazırdı: "Yadımdadır, Rəhim Həsənovu iki-üç ay "stoyka" vəziyyətində saxladılar. Bunun nəticəsində onun ayaqları dəhşətli dərəcədə şişmişdi və o, artıq ayaq üstə dayana bilmirdi. Onu dindirməyə xərəkdə gətirdilər. Fiziki işgəncələrə dözməyərək o, əksinqilabi təşkilatın üzvlərinin böyük bir siyahısını öz imzası ilə təsdiq etdi". (MTN-nin arxivi, PR 16630. Rəhim Həsənovun istintaq işi. - s. 296).

Müttəhimləri tamamilə lüt soyundurub, rezin çubuqla döyürdülər. Azərbaycan Kommunist Partiyasına rəhbərlik edən Mir Cəfər Bağırovun katibi işləyən, tarix elmlər namizədi, 1937-ci ildə NKVD əməkdaşları tərəfindən həbs olunan A.M.Qindin sonralar, 1954-cü ilin fevralında verdiyi ifadəsində yazırdı: "Müstəntiqlər məni vəhşicəsinə döyərək tələb edirdilər ki, boynuma alım ki, mən terrorçu qrupun digər üzvləri ilə birlikdə Mir Cəfər Bağırova qarşı terror aktı hazırlamışam. Mən imtina etdikdən sonra müstəntiq Şer məni başqa otağa keçirərək tamamilə lüt soyundurub rezin çubuqla əvvəlcə kürəyimə, sonra isə qarnıma və sinəmə döyməyə başladı və mən ağrıdan huşumu itirdim". (MTN-nin arxivi, PR 16630. Rəhim Həsənovun istintaq işi. -s. 297).

Aslan Kənan: - İstintaq sənədlərindən bir daha aydın olurdu ki, hər hansı müstəntiq lazım olan cavab almayınca qarşısında əyləşənlərdən əl çəkmək fikrində deyildi. Qeyd edim ki, ədəbiyyatımızın, incəsənətimizin inkişafında rolu olan Əlihüseyn Dağlı Həmidov ilə (Mikayıl Müşfiqin dayısı oğlu) ağzı-başı dağılmış halda, işgəncələr üzündən inləyən Dadaş Bünyadzadə ilə üzbəüz oturdurlar. Taygöz müstəntiq üzünü Ə.Dağlıya tutub sual edir: "Bu şahid deyir ki, o səni əksinqilaba cəlb edib, boynuna alırsan?"

Lakin Dağlı D.Bünyadzadənin yalvarışlarına baxmayaraq, "onun məni əksinqilaba cəlb etdiyi ilə heç cür razılaşmıram" - deyir. Sonra da sözünə davam edərək "Qoy Bünyadzadə iki oğlunun canına and içsin ki, o məni əksinqilaba cəlb edib", - deyir. Bu zaman D.Bünyadzadə üzünü Ə.Dağlıya tutub, yalvara-yalvara - "Əlihüseyn, niyə yalandır, sonra sənə pis olacaq", - deyir. Lakin Ə.Dağlı bütün ağır çətinliklərə sinə gərərək düşmən qarşısında əyilmir.

Cəlal Qasımov: - O illərdə bir ictimai mühit var idi, bir də kamera mühiti. İctimai mühit kamera mühitinə məhbus hazırlayırdı. O dövrdə 45 icra başçısını həbs etmişdilər ki, antisovet təbliğatı aparan neçə nəfərin adını vermisən? Heç bir yazıçı, ziyalımız antiazərbaycan təbliğatı aparmayıb. Antisovet, antiSSRİ təbliğatı aparmışdır.

Elnarə Akimova: - Belə bir fikir var ki, Cavidə həbsdə olarkən işgəncələr verilmirdi. Nə dərəcədə doğrudur?

Cəlal Qasımov: - Bunu deyənlərdən biri də mənim dostum Azərdir. Maraqlıdır, Cavidi məhbəsdə kimlər qoruyurdu? Markaryan, Qriqoryan, Şer, Avetisov, Avetikyan, yoxsa Sumbatov?

Azər Turan: - Mən də Turan xanımın dediklərinə istinad etmişəm. Bunu mənə Turan Cavid demişdi. Danışırdı ki, o vaxt görüşə gedəndə digərlərinin paltarları qan içində olsa da, Cavidin paltarları təmiz olurdu.

Cəlal Qasımov: - Turan xanımla görüşdüm. "37-ci ilin arxasında qalan işıq" adlı yazı aparmışdım. Mənim təhlükəsizlik orqanlarından gəldiyimi biləndə bir qədər tutuldu. Dedi, bala, incimə oranın adı gələndə onları qəbul edə bilmirəm. Yazı əlimdə idi. Dedim, Turan xanım, mən sizin babanızı aparanlardan deyiləm, gətirənlərdənəm. Dodağı qaçdı. Nə isə, yazımı verib çıxdım. Səhər zəng elədi ki, Cəlal, gəl apar. Oxudum. Yazını götürməyə gedəndə soruşdu ki, bəs babamdan danos yazanlar hanı? Dedim babanız haqqında ən böyük danos yazan elə babanızın özü olub. Mənə qəribə baxdı. Dedim ondan yazanlar nə deyib ki? Deyiblər Cavid tükçüdü, turançıdı, başqa bir şey deməyiblər ki?

Elnarə Akimova: - 1956-cı illərin bəraətindən danışaq. Bu bəraətlərdən sonra repressiya olunmuş yazıçılarımızın irsində durulma tam şəkildə olmadı zənnimcə. Onların yaradıcılığının təhlil və təqdimində 1937-ci ilin xofu hələ də qorunurdu. Məsələn, 1958-ci ildə Ə.Cavadın kitabına ön söz yazan M.Rahim şairi hələ də zəhmətkeş adamlardan, onların həyatından yazmadığına, daha çox pessimist əhvalın üstün olmasına görə qınayırdı. Yaxud Ə.Cavadın həyat və yaradıcılığını tədqiq etmiş filologiya elmləri doktoru Əli Saləddin şairin 1992-ci ildə "Seçilmiş əsərləri"nin ikicildlik nəşrini hazırlayanda oxucuya təqdim edilən stenoqramları özünəməxsus şəkildə ixtisar etmişdir. Ə.Mirəhmədovun, K.Talıbzadənin və b.-nın da tədqiqatlarındakı mübahisəli baxışları bura əlavə etsək.... bəraətin yalnız kağız üzərində qaldığı təsəvvürü yaranır.

Cəlal Qasımov: - Bəraət dövründə - 56-cı ildən sonra udanlar və uduzanlar oldu. Fikrimcə, Cavid uduzanlar siyahısındadı, R.Axundov, V.Xuluflu isə udanlar.

Elnarə Akimova: - Nə mənada?

Cəlal Qasımov: - Əvvəla, sual edirəm ki, Cavid 37-də güclü idi, yoxsa 56-da? 37-də Cavid türkçü kimi, turançı kimi böyük idi. 56-da isə ona bir sovet mundiri geyindirib kiçiltdilər. "Cavid və oktyabr inqilabı" adlı yazılar yazıldı. Lakin mən nankor deyiləm. O dövrdə Cavid bəraət almasaydı, 4 cildliyi çıxmayacaqdı, haqqında danışılmayacaqdı, dərsliklərə düşməyəcəkdi, haqqında monoqrafiyalar yazılmayacaqdı. Lakin bütün bu proses onun dilinə, üslubuna toxunulmaqla həyata keçdi. Məncə, bu reablitasiya Cavidin sovet hökumətindən intiqamı deyildi, sistemin özünün özündən intiqamı idi. Məncə, Cavidin bəraəti onun Sibirdən dönüşü ilə başladı. Cavidin dönüşü əslində Cavidə dönüşün başlanğıcı oldu. Nə idi Cavidə dönüş? Cavidə dönüş – türkçülüyə dönüş, turan əxlaqına, sufi təfəkkürünə, milli-mənəvi əxlaqi dəyərlərə dönüş idi.

Adil Babayev: - Əlavə etmək istərdim. Hətta Şərqin ən böyük dastanı olan "Kitabi-Dədə Qorqud"u adi döyüş əsəri kimi qiymətləndirdilər və onun araşdırılmasının qarşısını aldılar. Amma milli-mənəvi dəyərlərimizi, dilimizi sovet dövründə tamamilə sıradan çıxarmaq məqsədi qoyulsa da, reallaşdıra bilmədilər.

Elnarə Akimova: - Bəli, müəlliflər, "baniye-kar"lar məhv edildi, ideyalar isə tarixin sınağından salamat çıxa bildi. Məncə, elə buradaca yekunlaşdıraq söhbəti. Repressiya, əlbəttə, hərtərəfli siyasi-ictimai və sosial-psixoloji təhlil tələb edən bir mövzudur. Biz bu gün sadəcə onun bəzi gizlin və gerçəklərinə yönəlmək istədik. Sayənizdə buna nail olduq da. Hər birinizə dəvətimizi qəbul edib gəldiyinizə görə təşəkkür edirik.

Ədəbiyyat qəzeti.- 2018.- 27 yanvar.- S.20-23.