"Şeirim sərbəst, fikrim
fəzalar qədər dibsiz..."
Bu karikatura 1952-ci ildə çəkilib. "Kirpi" jurnalı nəşrə
başlar-başlamaz "Xoruzunu qoltuğuna verib",
tanınmaz hala saldıqları adam -
Mikayıl Rəfilidir.
1929-cu ildə Azərbaycan sərbəst şeirinin
manifestini yazmışdı.
Azərbaycanda Nizami barədə ilk kitabın müəllifiydi.
1936-cı ildə Moskvada Tarkovskinin tərcüməsində
"Pesni o qorodax" adlı şeirlər kitabı nəşr
olunmuşdu.
Mirzə Fətəli Axundovla bağlı ilk fundamental tədqiqata
imza atmışdı.
"Səbuhi" filminin ssenarisi onun idi.
1941-ci ildə rus dilində "Qədim dövrdən
XIX əsrin əvvəlinədək Azərbaycan ədəbiyyatı"
tarixini qələmə almışdı.
Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi üzrə ilk elmlər
doktoru idi.
Höte,
Qoqol, Puşkin, Çexov, Natəvan, Mirzə Şəfi,
Şevçenko, Seyid Əzim, Qorki, Mayakovski haqqında əsərləri
vardı.
Hüqonun
"Səfillər", "Paris-Notrdam kilsəsi",
"Gülən adam", Balzakın "Qorio ata",
"Qobsek", Tolstoyun "Dirilmə" romanlarının tərcüməçisiydi.
1934-cü ildə SSRİ
Yazıçılarının birinci qurultayında Buxarinin məruzəsi
ətrafında polemik çıxış etmişdi.
Pedaqoji İnstitutda və Dövlət Universitetində
Azərbaycan ədəbiyyatı kafedrasının müdiri,
professor idi.
...Adamı
öldürəndə belə öldürürlər!..
Bu karikatura çəkiləndə və tirajlananda Rəfilinin
47 yaşı vardı. Yaradıcılıq bioqrafiyası
yuxarıda xatırlatdığım qədər, hətta
ondan artıq dərəcədə zəngin idi. Sonra
altı il yaşadı. Azərbaycanın
ilk "Ədəbiyyat nəzəriyyəsi" dərsliyini
də yazıb 53 yaşında dünyasını dəyişdi...
1934-cü ildə Əli Nazimə görə, Mikayıl
Rəfilinin rəngarəng olan poetik dili 1958-ci ildə Məmməd
Cəfərin fikrincə, artıq "tamamilə Azərbaycan
dilinin qrammatik quruluşunun əleyhinə olan bir şeir
dili"nə "çevrilmişdi".
Nə baş vermişdi ki, Mərkəzi Komitənin
orqanı olan "Kirpi" jurnalı Rəfilini belə
acımasız bir şəkildə hədəfə
alırdı.
Karikaturaya redaksiya qeydi belədir: "Azərbaycan alimləri
və yazıçıları professor Mikayıl Rəfilinin
"İnqilab və mədəniyyət"
jurnalındakı Azərbaycan klassiklərinə böhtan atan
məqaləsini müzakirə edərək pisləmişlər.
Rəfili Nizami adına Dil və Ədəbiyyat
İnstitutundan çıxarılmışdır".
Söhbət,
təbii ki, Rəfilinin 1952-ci ildə "İnqilab və mədəniyyət"
jurnalının 8-ci sayında dərc olunmuş
"İ.V.Stalinin dilçiliyə dair dahiyanə əsərləri
və sovet ədəbiyyatşünaslığının məsələləri"
məqaləsindən gedirdi və Rəfilinin rüsvay edilməsinə
səbəb də "marksist ədəbiyyatşünaslıq
prinsiplərini kobudcasına təhrif edən" (M.Hüseyn)
bu məqalə olmuşdu. Rəfili həmin yazısında, əslində,
"Kirpi"nin dediklərinə rəğmən,
heç kəsə böhtan atmırdı, sadəcə,
Axundovun "bir sıra məhdud, liberal... fikirlər"indən,
"çarizmə qarşı
yumşaqlığından" yazır, Mirzə Cəlil barədə
"Ömər Faiq kimi açıq millətçi və
pantürkist jurnalistlər "Molla Nəsrəddin"
jurnalının nəşrində və ideya istiqamətinin təyinində
az rol oynamamışdır. Unutmamalıdır
ki, "Molla Nəsrəddin" jurnalında qabaqcıl, vətənpərvər,
demokratik ideyalarla bərabər, bəzən panislamist
ideyaların da təbliğinə təsadüf olunur"
deyir, yaxud Əziz Şərifin Mirzə Cəlili Stalinin
silahdaşları cərgəsinə aid etməsinə etiraz
edirdi və s.
Doğrudur, zamanına görə, bu fikirlər "zərərliydi". "Molla Nəsrəddin"in
xeyrinə deyildi və Mikayıl Rəfili də Mirzə Cəlilin,
Sabirin, yaxud Ömər Faiqin təəssübünü
çəkərək belə demirdi. Amma
indi, siyasi-ideoloji dəyərlər sistemi dəyişiləndən
sonra Mirzə Cəlilin buna ehtiyacı olmasa da, "Molla Nəsrəddin"
barədə deyilmiş bu fikirlərin ətrafında
düşünməyə dəyər. Çünki
milliyyətçilik baxımından Mirzə Cəlilin
yanında "açıq millətçi və
pantürkist" bir Ömər Faiq amili çox ciddi amildir.
Və Rəfilinin dediyini elə Mİrzə Cəlilin
özü də etiraf etmişdi. Mirzə
Cəlildən sonra "Ömər Faiq hər barədə, xərclər
və pullar barəsində, habelə jurnalın məzmunu barəsində
"Molla Nəsrəddin"ə məsul idi" (C.Məmmədquluzadə).
Amma Rəfili nə yazıbsa, nə danışıbsa,
qıcıq yaradıb, istər nəzəri, istərsə də
ədəbi mətnləri, çıxışları dərhal
antimarksist yarlığı ilə damğalanıb. Hələ bu
məqalədən əvvəl - 1948-ci ildə Rəfilinin
elmi nüfuzunun göz qamaşdırdığı çağlarda
Mehdi Hüseyn "Azərbaycan sovet ədəbiyyatının
yaradıcılıq problemləri" məqaləsində
ona bütün istiqamətlərdən hücum etmişdi.
Bəyan etmişdi ki, Rəfili şeirlərində
də, nəzəri mülahizələrində də
ziyanlıdır, Qərbi yamsılayır. Qərbçilik
isə "müasir ədəbiyyatımızı mücərrədliyə,
kosmopolitizmə doğru aparır... Yazıçılarda
sovet milli qürurunu zəiflədir". Mehdi
Hüseyn Rəfilini "həyatdan ayrılmaqda, sovet zəminindən
uzaqlaşmaqda, ruhən bizə yad olan fikirləri kontrabanda
yolu ilə şeirə gətirməkdə"
suçlamışdı. Guya Rəfili
Mirzə Fətəli Axundovu "öz ziyanlı nəzəriyyə
və "yaradıcılığı"nı
doğrultmaq vasitəsinə" çeviribmiş. Hətta
"Nizami" monoqrafiyası "öz zəhmətinin məhsulu
deyil, başqalarından, daha vicdanlı alimlərin əsərlərindən
adi bir iqtibasdır..." və s...
Axundovu "öz ziyanlı nəzəriyyə və
"yaradıcılığı"nı doğrultmaq vasitəsinə"
"çevirən" Rəfili Moskvada Mirzə Fətəli
barədə nəşr edilmiş ilk kitabın müəllifi
oldu. 1959-cu ildə "Jiznğ zameçatelğnıx
lödey" (JZL) seriyasından çap olunmuş bu kitab barədə
isə Anar 1982-ci ildə yazdığı "Xoşbəxt
adam" məqaləsində bildirəcəkdi ki, "Bu son dərəcə
nüfuzlu və fəxri seriyanın mövcud olduğu
yarım əsr ərzində Azərbaycanın görkəmli
övladları haqda yazılmış kitabın yeganə azərbaycanlı
müəllifi Mikayıl Rəfilidir".
Yaxud, söhbət Nizami barədə o monoqrafiyadan gedirdi
ki, "Azərbaycan intibahı" anlayışı ilk dəfə
M.Rəfilinin məhz bu kitabında qoyulmuş və elmi bir
problem olduğu ciddi şəkildə
qaldırılmışdı" (Nazif Ələkbərli).
Daha
"vicdanlı alimlərin əsərlərindən
iqtibas" məsələsinə gəlincə isə,
Mikayıl Rəfili "İntibah məfhumu Metsə və
Bartolda göründüyündən daha geniş və daha
mürəkkəbdir", - deyirdisə, Şərq, yaxud
müsəlman intibahının dünya miqyaslı iki ən
böyük tədqiqatçısında renessans
anlayışının məhdudluğunu
vurğulayırdısa, burada hansı iqtibasdan və ya
hansı təsirdən söhbət gedə bilərdi.
Şeirdə
qərbçilik məsələsinə gəlincə... Əslində, şeiri sovet zəminindən
uzaqlaşdırmaqla, yad deyil, modern fikirləri və
üslubları "kontrabanda yolu ilə şeirə gətirməklə"
Rəfili Azərbaycan poeziyasının hüdudlarını
Avropaya qədər genişləndirməyə hələ
1920-ci illərin sonlarından etibarən
başlamışdı. Verxarnın
"Üfüq" şeirinə göndərmə edərək
yazdığı "Axşam" şeiri Azərbaycan
modernizminin ilk kamil örnəklərindən biridir. 1928-ci ildə sərbəst şeirin yenicə pərvəriş
tapdığı Azərbaycanda yeni ölçüdə və
yeni poetik dildə belə bir dünyəvi və dekadent ruhlu
şeirin yaranması sıradan bir hadisə deyildi. 30 il sonra Mikayıl Rəfiliyə dünyanın ən
hüznlü ağısını həsr edəcək Nazim
Hikmət gəncliyində məhz bu şeirinə görə
onu ustad adlandırır, şəkilcə də, məzmunca
da ondan dərs almağın vacibliyini etiraf edirdi. 1920-ci illərin sonlarında, qəribədir ki, Rəfilinin
ilham pərisi sosrealizmə doğru deyil, modernizmə doğru
pərvazlanır. Qərbçiliyi də onun bu nəcib
istəyindən qidalanır...
Bəlkə
də, inqilabın doğurduğu ifratçılıq,
maksimalist ovqat (ki, bu, onda da, indi də, dünyanın hər
yerində olduğu kimi, bizdə də hər dəfə ədəbiyyatda
öz milli köklərini baltalamaqla, "bütləri devirməklə",
mədəni mirasın inkarı ilə, əski ədəbi məktəblərin
aşağılanması ilə - futurizmlə başlayır)
Rəfilini belə danışmağa vadar edirdi: "Azəri
ədəbiyyatının son 75 illik inkişaf dövrü
böyük və dərin bir fikrə və böyük
ictimai bir qiymətə malik deyildir... Bu
böyük 75 illik ədəbi dövr içində
böyük bir sənətkarlıqla ifadə edilmiş qiymətli
bir fikrə, bir fəlsəfəyə təsadüf edilməz".
1929-cu ildə, bəlkə də, belə bir qənaəti
24 yaşlı Rəfilinin gənclik coşqusuna bağlamaq da
olardı. Amma qənaətin özü orijinal idi.
Şeirin yolunu epiqonçuluqdan xilas etmək istəyən Rəfilinin
nihilizmi, əslində, vaxtilə Füzulinin şairliyini
şübhə altına alan Axundovun
öz ənənəsinə istinad edirdi. Rəfili yeni ədəbi
nəslin, Əli Nazimin təbirincə, "Şərq mistik ədəbiyyat
meşəsinin meymunları"na
çevrilməsini istəmirdi. Bunu isə Əli Nazimdən
bir az əvvəl Rəsul Rza Mayakovskiyə yazdığı
şeirdə bəyan etmişdi: "Ədəbiyyat Braziliya
meşəsi deyil, / Doğru, - / Meymundan törədi insan
oğlu, - / amma / nə gərək var yenidən / meymun
olmağa?!".
Onu yalnız formalizm çərçivəsində
deyil, həm də və ən başlıcası, Azərbaycan
şeirinə "kontrabanda yolu ilə" gətirdiyi yeni
mövzulara, yeni estetikalara və yeni paradiqmalara görə dəyərləndirməliyik. Düşünürəm
ki, Rəfilinin ideoloji tərəflərindən sərf-nəzər
edərək, lazım gələndə bəzi
misralarını şeirlərinin ümumi kontekstindən
çıxararaq oxumaqda fayda vardır. Belə
olanda, Azərbaycan şeirinə gətirdiyi yeni obrazlar sisteminə
görə onu Azərbaycanın ilk Avropa şairi
adlandırmaq da mümkündür. Cənab
Şəhabəddin də Türk poeziyasının ənənəvi
qəliblərini qırmamışdımı? Obrazlar sistemini yeniləməmişdimi? Türk
şeirində Orta əsrlər dövrünü sona
çatdırmamışdımı?.. Rəfiliyə də eyni rakursdan baxmaq olmazmı?
Axşam,
yenə axşam...
Qarlı
orman,
Qarlı
zəmi,
Qarlı,
uzaq bir axşam...
Dərin,
dalğın,
Sərin
- yalqız,
Qırmızıraq
bir axşam...
Yollar
geniş,
Üfüqlər
uzaq,
Rüzgar
sərxoş,
Mən sərsəri,
Axşam
- dəli...
...Axşam,
yenə axşam...
Ey yasəmən
türküsü axşam!
Dərdim
Bayronun dərdidir, bəlkə...
Türk
simvolisti və dekadansı Cənab Şəhabəddinin:
artık
uyan ey mah
ey mah-i
dil-aram,
zira
geciyor ah!
saat-i
semen-fam!
- deyə axan yasəmən rəngli saatı
(saatı-semenfam), yaxud yenə türk simvolisti Əhməd
Haşimin "Akşam, yine akşam, yine akşam / Göllerde
bu dem bir kamış olsam!"ı eyni dövrdə
qarışıb-birləşib Rəfilidə "Axşam,
yenə axşam... Ey yasəmən
türküsü axşam!" obrazında doğulurdu. Və qəribədir, eyni vaxtda Haşim sərbəst
şeirin türk poeziyasına gəlişinə üfüq xəttini
cızan və aydınladan sərbəst müstəzadlarını
Verxarnın təsiri altında yazırdı. Rəfili də ilk sərbəst şeirlərini
yazanda üzünü Verxarna sarı çevirmişdi.
Hətta
19-cu yüz il Avropa şeirində
açmış "Şər çiçəkləri"nin
ətri sovet dövrü Azərbaycan şeirinə ilk dəfə
Rəfilinin poeziyasından saçılmağa
başlayır. Rəfilinin "Axşam"
şeiri Bodler "Leş"inin estetikasını
yansıdırdı.
Yaxud:
O
qızla mən, ikimiz də biriz,
Qəlbim
dəniz,
O qız
gəmidən qalan bir iz:
Baxıram
gözlərinə
kimsənin
görmədiyi bir göz yaşı var,
Dodaqlarım
o gözlərlə pıçıldaşar:
Ah, ey
qızlıqdan dul qalan qadın,
Bilirəm
adın fahişədir, amma
O göz
yaşları tanış mənə,
Gəl dərdini,
başqasına
danışmasan, danış mənə!
Rəfilinin "Fahişə" şeirindəndir. "Qızlıqdan
dul qalan qadın" obrazı ilə Orxan Vəlinin
Süleyman əfəndisi arasında oxşar cizgilər,
paralellər çoxdur. Hər iki şair
adi, yazıq və talesiz adamlara - Orxan Vəli İstanbulda
Süleyman əfəndiyə, Mikayıl Rəfili burada
fahişəyə yönəldi. Nazim Hikmətin
"Sahi, Mikail, şair olabilirdin, /profesör oldun/ Ama mesele
bunda değil" söyləməsinə rəğmən,
bu kimi şeirlərinin örnəyində Rəfili
böyük alimliyi qədər də bəzi parametrləri ilə
XX yüzildə Azərbaycan ədəbiyyatının
yetişdirdiyi böyük şairlərdən biridir.
Onun və
onun timsalında sərbəst şeirçilərin üzlərini
nə üçün "Füzulilərə, Nəsimilərə,
Vaqiflərə, Mirzə Fətəlilərə, Hüseyn
Cavidlərə... deyil, Verxarnlara, Uitmenlərə, Jül
Romenlərə, Mayakovskilərə və bütün
dünya klassiklərinə doğru" çevirəcəklərinin
səbəbi qismən aydın idi. Bir tərəfdən,
yeni düşüncə yeni ədəbi forma tələb
edir, digər tərəfdənsə, yeni ideoloji-siyasi sistemin ədəbi
estetikasını yaratmaq gərək idi. Buna
görə də Rəfili "yeni, böyük, mədəni,
yüksək bir ədəbiyyat yaratmaq uğrunda mücadiləyə"
başlamışdı. 1929-cu ildə yazdığı
manifestasiyası - "Sərbəst şeir haqqında ilk
söz" məqaləsi, göründüyü kimi, Stalinin
kollektivləşmə ideologiyasından ədəbiyyat naminə
Jül Romenin unanimizminə sıçrayış idi: "Bu
cərəyanın yapdığı və yapacağı ilk
reformalardan biri də əsərlərinin müəyyən
bir şəxsə təəllüqündən əl çəkmək,
şeirləri imzasız dərc etmək, müştərək
şeir yaratmaq olacaqdır. Çünki onların (sərbəst
şeirçilərin - A.T.) nəzəriyyələrinə
görə, şəxsiyyətlər tarixi deyil, əsərlər,
üslublar tarixidir: və gələcək sosialist ədəbiyyatı
müştərək yaradıcılıq şəklini
almalı olacaqdır".
Əli Nazim rekonstruksiya dövrünün şairi Rəfilinin
birinci beşilliyin ortalarına qədərki
dövrünü "öz sinfindən qopan, proletariatla
qovuşa bilməyən, deklasse etmiş xırda burjua
şairi, bir sıra mürtəce məfkurə və əhval-ruhiyyələrin
tərcümanı" - deyə səciyyələndirir. Birinci
beşilliyin ortalarından etibarən isə Rəfilinin
"realizmə doğru böyük bir addım
atdığını qeyd edən Əli Nazimə görə,
bundan sonra "Rəfili şeirinin əsas xüsusiyyəti sərbəst
şeirçilik, məcaz və təşbihlərin mürəkkəbliyi,
sentimental lirika (son zamanlarda isə realizmə yaxınlaşan
bir epika), dilin rəngliliyi, lakin çətinliyi, qeyri-kütləviliyi
və sairədən ibarət olur".
1940-cı illərdə sərbəst şeirlə
bağlı dərc olunan yazılarda "Rəfilinin sərbəst
şeir məktəbi" deyə bir istilah keçir. Hətta Mikayıl Rzaquluzadə
"Sovet Azərbaycanının şeiri" məqaləsində
"Mayakovski yolunu tutmuş Rəsul Rzanı vaxtilə M.Rəfilinin
"sərbəst şeir məktəbinə" mənsub
sayanlar vardı... Əslində, bunlar tamamən,
hətta bir-birinə zidd iki şeir yoludur" deyə qeyd
edirdi. Əlbəttə, Rəsul Rza nə
Mayakovski yolunu tutmuş, nə də "Rəfilinin sərbəst
şeir məktəbinə" mənsub olmuşdu. Çünki otuzuncu illərin qarışıq və
qanlı siyasi iqlimi belə bir məktəbin yaranmasına
imkan vermədi. Doğrudur, 1920-ci illərdə
Azərbaycan sərbəst şeirinin ilk eksperimentləri
Mikayıl Rəfili ilə başladı. "Azərbaycan
sərbəst şeirinin ilk nümunələri Rəfilinindir"
(Şamil Salmanov). "Sərbəst
şeirin ilk qaranquşları, ilk əyani-estetik təcrübələri
M.Rəfiliyə məxsus idi" (Nazif Ələkbərli).
"Azərbaycanda 20-ci illərdə sərbəst
şeirin həm bədii nümunələrini, həm də nəzəriyyəsini
M.Rəfili yaradırdı" (Nizaməddin Şəmsizadə).
Amma onun yola, təmayülə, məktəbə
çevrilməsi 1950-ci illərin sonlarında gerçəkləşdi
və məktəbin qurucusu da Rəsul Rza oldu.
Mayakovski məsələsinə gəlincə, bu məsələdə
Rəsul Rza da Nazim Hikmətlə eyni durumdadır. Nazim Hikmət
Mayakovskini oxumadan ilk sərbəst şeirlərini yazmağa
başladığı kimi, Rəsul Rza da ilk sərbəst
şeirlərini yazanda hələ Mayakovskini
oxumamışdı. Onun 1960-cı ildə atama
yazdığı bir məktubda belə fikirlər var:
"Bolşevik yazı", "Çapey" və
neçə-neçə yeni səpkili şeirlər məhz
Mayakovski yaradıcılığı ilə
tanışlıqdan qabaq yaranmışdır!..
Mayakovski məsələsində poetik ifadə
ilə həyat həqiqətini qarışdırmaq olmaz.
Sərbəst şeir meylini ona bağlamaq
düzgün deyil. Heç olmasa ona görə
ki, Mayakovski sərbəst şeir yazmamışdır".
Mayakovski və Rəfili mövzusunda Rəsul Rzanın
bir qeydini də xatırlatmağa ehtiyac duyuram. Formalizmdən,
zahiri effektdən, təqlidçilikdən danışan və
bu məqamda Rəfilinin "həyatın
qışlarıdır əsli əsəbi" - misralı
şeirini misal göstərən gənc tədqiqatçısına
- atama yazırdı ki, "Yox! Yox! Yox! Belə
parçalar Mayakovskidə istədiyin qədər var. Rəfilinin
gözəl şeirləri də az deyil!".
Rəsul
Rza 1960-cı ildə Müşfiqə həsr etdiyi
"Qızılgül olmayaydı" poemasında
"Şöləsi öz dibinə işıq salmayan
şam"ın - yəni Rəfilinin "Yüz adama zor olan
tənələrin yükünü tək boynuna
götürdü"yünü yazır...
"Ayağına balta vurmasa, dincəlməyən" bu
"bədbəxt adam"ın gələcək
tədqiqatçılarına Rəfili irsinə və taleyinə
hansı istiqamətlərdən yanaşmağın
yollarını, şair taleyini, xarakterini, üzləşdiyi
təhdidlərin və məhrumiyyətlərin
miqyasını anladır.
Rzaquluzadənin
yazısında "Rəfilinin sərbəst şeir məktəbi"
ifadəsi diqqəti o mənada cəlb edir ki, 1940-cı illərin
sonuna qədər Azərbaycanda Mikayıl Rəfili
poeziyasının nümunəsində "sərbəst
şeir" ciddi ədəbiyyat təmayülü kimi qəbul
edilmir və "sərbəst şeir" nədir?"
sualına belə bir cavab verilirdi: "Bu "teoriya" son dərəcə
ultra "revolyusion" gurultulu sözlərlə ortaya
atılmış, mahiyyətcə isə antisosial, antimarksist
vulqar bir hərəkətdi". İlk
baxışda belə görünür ki, söhbət
birbaşa sərbəst şeirdən getmir. Sanki o dönəmdə müzakirə predmetinə
çevrilən yalnız Rəfiliyə məxsus
"antisosial, antimarksist, vulqarizatior ruhlu sərbəst şeir
məktəbi"dir. Amma belə deyil. Rəsul
Rzanın o illərdə yazdığı sərbəst şeirlərin
yolu ilə Rəfilinin yazdığı sərbəst
şeirlərin yolu niyə, hansı səbəbdən
"tamamən, hətta bir-birinə zidd iki şeir yolu"
kimi xarakterizə olunmalıydı? Niyə
bu şeirlər "yalnız zahirdən, yəni uzaqdan baxanda
bir-birinə bənzəyir"di? Bəs
yaxından, daxildən baxanda onları ayıran nə idi?
Digər tərəfdən, Mikayıl Rzaquluzadə
adı keçən məqaləsinin davamında Rəsul
Rzanın da yaradıcılığını təhlil edir və
burda sərbəst şeir bir kəlmə ilə də olsa
xatırlanmır, yalnız Mayakovski ənənəsinin
doğurduğu "təsiredici aktiv şeirdən"
söhbət gedir. Belə
çıxır ki, 1937-ci ildən sonra və 1940-cı illərdə
sərbəst şeir məktəbinə aqressiv münasibət
sıradan bir hadisə olmayıb. 1937-ci ilin mayında Azərbaycan
Yazıçılar İttifaqı İdarə Heyətinin
iclasında "Rəfili ictimai mənsubiyyəti və ictimai
vəziyyəti etibarilə tamamilə yabançı" elan
edilmiş, Rəfili atası məşhur mülkədar
Hacı Həsənin Gəncə üsyanında sovet
hökuməti əleyhinə çıxması, revolyusioner
işçiləri qətl etməsi, bütün
yaradıcılığında kontrrevolyusion millətçilik
və pantürkizmi propaqanda etməsi, Azərbaycan sovet
poeziyasına formalizm kibi qorxulu və yabançı bir cərəyan
gətirməsi, Azərbaycan xalq şeirinə qarşı
çıxması və xuliqanlığı" səbəbilə
Yazıçılar İttifaqının sıralarından
xaric edilmişdi. 1946-cı ilin avqust və sentyabr aylarında
Leninqrad partiya fəallarının və
yazıçıların yığıncağında
Jdanovun "Zvezda" və "Leninqrad" məcmuələrinə
qarşı çıxışından dərhal sonra -
oktyabrın 8-də təftiş və hiddət kampaniyası
Azərbaycana çatan kimi hədəfə yenə Rəfili
və onun sərbəst şeiri gətirildi. Azərbaycan
Yazıçılar İttifaqının Plenumunda rəyasət
heyəti "Yazıçı Mikayıl Rəfili
haqqında qərar" qəbul etdi: "Rəfili..."Mingəçevir"
adlı bədbin, simvolik "şeirində" Azərbaycan ədəbiyyatına
vaxtilə bir çox zərərlər vermiş və ictimai
fikrimiz tərəfindən ifşa edilmiş "öz sərbəst
şeirçiliyini" yenidən diriltmək istəmişdir".
Rəfilinin
dışlanmasının, Yazıçılar
İttifaqından xaric edilməsinin, şeir
yaradıcılığını inzivaya çəkməsinin,
ümumiyyətlə, bir daha şair kimi görünməməsinin,
sərbəst şeirin bir ara "antisosial,
antimarksist, vulqarizatior ruhlu bir sənət məktəbi"
adlandırılmasının ciddi siyasi səbəbləri var
idi. "Çağdaş poeziya və ədəbi
təmayüllər" kitabında Elnarə Akimovanın qeyd
etdiyi kimi, axı sərbəst şeirdə "ritmdə və
normativ qafiyədə sərbəstlik hakim olur, azad və sərbəst
forma axtarışlarına önəm verilirdi. Bu həm də yeni şeirə, düşüncəyə
dönüşün, düşünən İnsana doğru
meyillənən poeziyanın ilk işartıları idi. Önümdəki böyük şəhər / Bir
pəncərə... yazan Rəfili bu pəncərədən
baxarkən... cəmiyyətin əzib xırpaladığı
insanları da görməzdən gəlmir, özünü
onların dərdinə aşina, həmdərd
sayırdı". Və bu səbəblər, Rəfili
ilə birgə Rəfilinin Azərbaycan şeirinə gətirdiyi
"özünəməxsus Bayronizm"i (N.Ələkbərli),
"yeni təşbehlər, metafora, metonimiyalar
sırası"nı (E.Akimova)
çıxdaş etdi. 1930-cu ildə "Yeni
obrazlar, yeni sözlər və nəhayət, Azərbaycan ədəbiyyatına
tanış olmayan yeni mövzular ilə ortaya çıxan Rəfili
ruhilə və talantının növilə də yeni"
(Cabbar Əfəndizadə) olduğu üçün
çıxdaş edildi. Sanki 40-cı illərdən
50-ci illərin sonlarına qədər sərbəst şeirin
sərbəst ruhu uyuşduruldu... Türkiyə
nazimşünaslarından Aslan Kavlak Rəfilinin şeirdən
uzaqlaşması ilə bağlı ağlabatmayan belə bir
ehtimal irəli sürür ki, Mikayıl Rəfili Nazimin
şeirini konu edən yazılar yazır; ancaq gözlənilməz
şəkildə təzyiqlə qarşılaşır.
Şeiri bu üzdən tərk edir. Bu
dönəmdən sonra ağır bir senzura uyğulaması
illərcə davam edir... Senzura məsələsində,
məncə, Kavlak haqlı deyil. Yəni səbəb
bu deyil. Səbəb sosrealizmin modernizmə
münasibətidir. Lenin kubizmə və
ekspressionizmə qarşıdır. Stalin
dekadentizmə, simvolizmə, akmeizmə, futurizmə
qarşıdır. Xruşşov
abstraksionizmə, formalizmə - hamısı birlikdə
modernizmə qarşıdır. Mikayıl Rəfili
1934-cü ildə SSRİ Yazıçılarının
Birinci Qurultayındakı çıxışında
sosrealizm nəzəriyyəsinin yaradıcılarının
hüzurunda 24 yaşlı Rəsul Rzanın sosrealizmlə
bağlı qəribə, o dövr üçün isə təbii
ki, gözlənilməz olan fikirlərini
xatırladırdı: "Odin iz naşix xoroşıx pogtov,
Rasul Rza, utverjdal i propoqandiroval takuö ideö... çto
pogziö nelğzə pisatğ metodom soürealizma".
...Keçən
dəfə Səməd Mənsur barədə yazımda bir
şəkil təqdim etmişdim. 1926-cı ildə
Ədəbiyyat Cəmiyyətində Əli bəy
Hüseynzadə ilə görüşdə çəkilmiş
həmin şəkildə hamı - dövrün əksər
dəyərli qələm sahibləri bir yerdəydi. O
şəkildə 21 yaşlı Mikayıl Rəfili də var.
Rəfili barədə yazını bitirərkən o şəklə
bir daha diqqətlə baxıram. Və impulsiv
olaraq, Mikayıl Rəfili ilə Əli bəy Hüseynzadə
arasında paralellər axtarıram. Azərbaycanda bəyaz
şeir (ağ şeir) barədə ilk
fikir Əli bəy Hüseynzadəyə, sərbəst
şeir haqqında ilk mülahizələr isə Rəfiliyə
aiddir. Hüseynzadə də, Rəfili də "Faust"un İthaf qismini tərcümə ediblər.
Avropada modernizmin gəlişməsində mühüm olan cərəyanlar
- simvolizm, dekadentizm barədə ilk mətbu fikri Əli bəy
Hüseynzadə, impressionizm və ekspressionizm barədə ilk
məqaləni isə Rəfili yazıb və s...
Həmin
şəkildə Mehmet Fuad Köprülü də var. 28 ildən
sonra - 1954-cü ildə Yazıçıların
Qurultayında Rəfilini həm də 1941-ci ildə müdafiə
etdiyi doktorluq dissertasiyasında "bizə müharibə
hazırlayan Köprülüzadənin" əsərlərinə
istinad etdiyi üçün tənqid edirdilər (O zaman
Köprülü Türkiyənin Xarici İşlər
nazirydi). Hətta bu münasibətlə Rəfilinin 10 il əvvəl Moskvada müdafiə edib
aldığı elmlər doktoru dərəcəsini əllinci
illərdə Bakıda ləğv etmək istədilər.
O şəkildə
Cavid də var... Sərbəst şeirin Rəfili tərəfindən
Azərbaycan poeziya məkanına gəldiyi ilk illərdə
Hüseyn Cavid "Azər" poemasında belə misralar
yazmışdı: "Nerdə beş kölgə
görür ördəklər / Başlayıb nitqə həmən
saz köklər... / Zövqə biganə səfillər
bol-bol / Şerü sənətdə arar bir yeni yol...". Bəlkə də,
yanılıram. Amma, məncə, bu
misralarda həm də Rəfili obrazının əsintisi var.
Demişdi axı, "biz yeni, böyük, beynəlmiləl
bir ədəbiyyat yolunda mücadiləyə başlamışıq.
Biz üzümüzü Füzulilərə, Nəsimilərə
Vaqiflərə, Mirzə Fətəlilərə, Hüseyn
Cavidlərə doğru deyil, Verxarnlara, Uitmenlərə,
Jül Romenlərə, Mayakovskilərə... doğru
çeviririk".
Bir az sonra - 1937-ci ildə Cavid həbs edildi. Rəfili
yuxarıda xatırlatdığım kimi, bəlli səbəblər
üzündən Yazıçılar İttifaqının
sıralarından kənarlaşdırıldı...
1939-cu ildə
isə Cavidin oğlu və Pedaqoji İnstitutda Rəfilinin tələbəsi
Ərtoğrol Cavid Rəfilinin tərcümə etdiyi
"Gülən adam" mövzusunda kurs
işi yazdı. Kurs işində gətirilmiş sitatlar Rəfilinin
tərcüməsindəndir: "Homo! Nə
olursan-ol, dönüb insan olma"..."Sən yenə ayaq
üstəsən və göz yaşı vadisində istədiyin
qədər gəzə bilərsən".
Ərtoğrol ən məhrəm duyğularını
heç kəsin oxumayacağı şeirlərə
köçürdü və sərbəst vəzndə
yazdığı həmin şeirləri "qafiyəsiz, sərbəst
şeirlər" adlandırdı... Sonra bəraət
rüzgarları əsəndə Moskvada "Azərbaycan
şairləri"nin şeir antologiyasını nəşrə
hazırlayan Rəfili həmin kitaba ön söz, müəlliflər
barədə məlumatlar yazdı və bu kitabda Hüseyn
Cavidin bioqrafiyası ilə yanaşı, şeirlərindən
seçmələr (bəziləri Lev Nikolayeviç Qumilyovun
tərcüməsində) ilk dəfə rus oxucusuna təqdim
edilirdi.
***
“Bu gün sevməsələr də yarın sevərlər
məni” - demişdi.
Rəfiliyə
sevgilərlə...
Azər TURAN
Ədəbiyyat qəzeti.- 2019.- 6 aprel.- S.16-17.