Haruki Murakami –
yapon ədəbiyyatının yaşayan
klassiki
Asiya xalqları ədəbiyyatı
Çağdaş
yapon ədəbiyyatının yaşayan klassiki Haruki
Murakaminin yetmiş yaşı tamam olur. 80-ci illərdən
yaradıcılığa başlayan yazıçı bu
gün dünyanın ən tanınmış nasirlərindən
biri hesab olunur. Dünya ədəbiyyatı onun simasında
gerçəklikləri özünəməxsus şəkildə
təsvir edən bir yazıçı qazanmışdır.
Əsərlərində hər hansı bir hadisənin təsviri
dərin fəlsəfi çalarlarla dərk olunur. Bu cəhətdən
yazıçının yaradıcılığında fəlsəfi-psixoloji
çalarlar üstünlük təşkil edir. Qəhrəmanları
da, sanki filosofdurlar; onlar daim axtarışda, bir məqsədə
doğru irəliyə baxmaqdadır, cəmiyyət hadisələrini
təsvir etməyi və ondan müəyyən nəticələr
çıxarmağı bacarırlar.
Yazıçının daim izlədiyi sürrealist ideya
çox zaman qəhrəmanlarının xarakterini və əsərin
süjet xəttini də müəyyən edir. Burada dərk
olunması qeyri-mümkün olan hadisə və qəhrəmanlar,
insanın real dünya ilə ilişgiləri sirli və
dumanlı şəkildə verilir. Buna görə də
H.Murakaminin əsərlərində çox zaman avtobioqrafik məqamlar
axtarılır. Onun yaradıcılığını birləşdirən
ümumi cəhətlərdən biri də musiqi və mətbəx
dünyasını bütün detalları ilə göstərməsidir.
Əsərlərində nikbinliklə bədbinlik həmişə
sintez şəklində paralel çıxış edir.
Yazıçının romanlarının janrını,
formasını müyyən etmək də bir qədər
çətin olur. Hər hansı bir əsərində
realizm, sürrealizm, detektiv, naturalizm, fantastika, psixologizm,
melodramatizm və s. kimi "izm"lərin qarışıq
izlərinə rast gəlmək olur. Bir sözlə,
yazıçının özünün "əsərlərimdə
hər kəs istədiyini tapar" fikrində böyük həqiqət
var.
Haruki
Murakaminin ən məşhur əsərlərindən biri
"Norveç meşəsi"dir. Yazıçı
dünyada bu əsərlə tanınmışdır. Həm
də bu əsərdə yuxarıda yazıçı
yaradıcılığını ümumi şəkildə
özətlədiyimiz xüsusiyyətlərə toplu şəkildə
rast gəlmək olur. Burada hər şey var; sevgi, həyat,
ölüm. Realizm, sürrealizm, romantizm və adını
çəkmədiyimiz bir çox "izm"lər.
Yazıçı sanki bütün "izm"ləri bir yerə
yığmış, bəlkə də, bu "izm"lərin
həyatı təsvir etmək üçün biryerdəliyini
sübut etməyə çalışmışdır.
Romanın əsasının beş il əvvəl
yazdığı "Hotaru" (İşıldaböcək)
sevgi hekayəsinə dayanması romantik
başlanğıcın həyat materialı olmasını
şərtləndirir. Romanın başqa bir özəlliyi
müəllifin bioqrafiyasından istifadə etməsidir.
H.Murakaminin heç bir əsərində bioqrafiyası bu
şəkildə dolğunluğu ilə öz əksini
tapmır. Təsvir olunan hadisələrin
yazıçının tələbəlik illərinə təsadüf
etməsi, hökumətə qarşı nümayişlərin
getməsi, hansı fakültədə və hansı əsərləri
oxuması və s. detallar yazıçının həyatı
ilə tamamilə uyğun gəlir.
Romanda Avropa dəyərləri ilə yapon ənənələri
paralel çıxış edir. Əsərin Avropada
yazılması da olsun ki, ideyanın bədii həllində
rolu olan məsələlərdəndir.
"Norveç
meşəsi" romanında 60-cı illərdə Yaponiyada
baş verən ictimai-siyasi proseslər; tələbə hərəkatı,
cinsi azadlıqların baş qaldırdığı hadisələr
kontekstində qəhrəmanların həyata və dünyaya
baxışı əks olunur. Yazıçı burada
yaratdığı Toru Vatanabe, Naoko, Naqasava, Midori Kobayaşi,
İşida Reyko, Hatsumi, "Hücumçu" və b.
obrazların həyatı və
dünyagörüşünü reallıqla sürrealizmin
birləşdiyi həyat kontekstində göstərir. Roman
bütünlüklə Vatanabenin düşüncələri
və xatırlamaları üzərində qurulub. Toru Vatanabe
Kobe şəhərindən gələrək Tokio
Universitetinin filologiya fakültəsinə qəbul olunur. Ailəsinə
ağırlıq düşməsin deyə, yataqxanada
qalmağı üstün tutur. Yataqxana həyatını təsvir
etməklə, yazıçı gələcəkdə
baş verəcək tələbə hərəkatını
və onların hansı qayğılarla yaşamasını
göstərmək istəmişdir. Zaman keçdikcə Vatanabe
insanları tanıyır, onlarla münasibət qurur, dərslərini
oxumaqla yanaşı, həm də işləyir, boş
vaxtlarında Avropa və Amerika
yazıçılarının əsərlərini oxuyur, bir
sözlə, həyatı müşahidə etməyə
başlayır. Yataqxanada yaşayan Naqasava və
"Hücumçu" obrazlarının hər birinin həyata
özünəməxsus baxışları vardır.
Naqasavanın dünyasında ancaq qızlar var idi,
"Hücumçu" isə bütün qaydalara əməl
etməsi ilə yadda qalır.
Vatanabe
ilə Naqasavanı birləşdirən cəhət Avropa və
Amerika yazıçılarının əsərlərini
oxumaları, musiqisini dinləmələridir. Onlar fransız
şairi Klodeli, Rasini, rus ssenaristi Eyzenşteyni, Amerika
yazıçıları Truman Kapote, Con Apdayk, Skott Fiscerald,
Raymond Şendli kimi yazıçıları oxuduğu halda, tələbə
və yataqxana yoldaşları yapon yazıçıları
Takahaşi Kadzumini, Oe Kendzaburonu, Mişima Yukionu və b. əsərlərini
oxuyurdular. Naqasava isə müasir ədəbiyyatı oxumurdu.
O bunu onunla izah edirdi ki, bu əsərlər və
yazıçılar zamanın sınağından keçməmişdir.
Romanda
yazıçı iki fərqli həyatı birləşdirməyə
çalışır: normal həyat və depressiv həyat,
yaxud ümidsizlik dünyası. Yazıçı romanın əsas
ideyası kimi quyu obrazından istifadə edir. Naoko Vatanabeyə
tarladakı dərin bir quyudan danışır. Məlum olur
ki, hər il bir neçə nəfər tarlada o naməlum
quyuya düşüb qeyb olur. Quyunu hələ heç kim
görməmişdi, tarlanın harasında yerləşdiyi də
bilinmirdi. Danışılan o idi ki, bu quyu çox dərindi,
təxminən tarlanın pöhrəliklə birləşdiyi
yerdədi, otlar quyunun diametri bir metr olan ağzını
etibarlı şəkildə gizlədib. Quyunun yanında
heç nə yoxdur, təkcə qara dəlik
ağzını ayırıb öz qurbanını gözləyir.Vatanabe
sonralar Naokonun ona danışdığı bu quyu və əslində,
belə bir quyunun həqiqətən olub-olmadığı barədə
çox fikirləşir. Düşünür ki, bəlkə,
belə bir quyu heç yerli-dibli olmayıb. Quyu obrazı ilə
yazıçı sürrealist ideyadan çıxış
edir, onu bir simvol, rəmz olaraq verir. Naokonun dediyinə görə,
o quyuya düşməmək üçün gərək həmişə
tapdanmış cığırla gedəsən.
Yazıçı bununla tapdanmış, məlum yolla getməyən
insanların həyatının çox zaman faciə ilə
bitdiyini göstərmək istəmişdir. Tapdanmış, məlum
yolla gedənlər həyatını sakit şəkildə
başa vururlar, həyatda özlərinə yeni yollar axtaranlar
isə bir çox hallarda o quyuya düşürlər. Necə
ki, əsərdə bir neçə obraz, xüsusən də
quyu əhvalatını danışan Naoko məhz bu taleyi
yaşayır. Yazıçı demək istəyir ki, quyunu
axtarıb tapmaq, ətrafını çəpərləmək
mümkün olmadığı kimi, cəmiyyətdə olan
bu ölümlərin də qarşısını almaq
çətindir.
Yazıçı
əvvəldən-axıra real həyatla irreal dünyanın
adamlarını paralel təsvir edir. İrreal dünyanı təmsil
edənlər bu həyatda yaşaya bilməyib depressiyaya məruz
qalanlar (Naokonun bacısı, Kidzuki, Naoko, Hatsumi və b.), real
dünyanı təmsil edənlər isə Naqasava, Midori və
b. H.Murakami obrazlarının xarakterik xüsusiyyətlərindən
biri son dərəcə səmimi olmaları və
düşündüklərini bir-birinə
danışmalarıdır. Roman boyu obrazların bir-birinə
münasibətində bunun şahidi oluruq. Bununla onlar həyatın
bu yükündən xilas olmağa
çalışırdılar. Lakin həyatla
barışmayanlar bu yükü içlərində çəkir,
dərd və kədərlərini bölüşə bilmirlər.
Əsərin
qəhrəmanı Vatanabe iki dünya arasında qalır. Uzun
müddət Naoko ilə Midori arasında qalan Vatanabe sonda
Midorini seçir. Zatən başqa çıxış yolu
yox idi, bu yolu ona Naoko özünü öldürməklə
göstərir. Maraqlıdır ki, Naoko tarladakı quyu
haqqında söhbət edərkən ona "qorxma, sən
heç vaxt oraya düşməyəcəksən"- deməsi
təsadüfi xarakter daşımır. Bununla, Naoko Vatanabenin
onlarla bir yerdə olmadığını göstərmək
istəyirdi. Naokonun həyatdan çəkilməsi də
Vatanabeyə sevgisindən irəli gəlirdi. Naoko həyatdan
çəkilməklə onunla Midori arasında seçim
qarşısında qalan Vatanabeni bu iztirabdan xilas edir, necə
deyərlər, önünü açmış olur. Naokonun
ölümündən sonra Vatanabe düz bir ay Yaponiyanı sərgərdan
şəkildə səyahət edir.
Günləri, ayları itirir, məqsədsiz gəzməsinin
səbəbini özü də bilmir. Əslində, Vatanabe bu
zaman tərəddüd içərisində idi, hansı yolu
seçməsi üçün vaxt udurdu. Qaranlıq gecələrdə
təbiət qoynunda tək-tənha Vatanabe Naokonu
düşünürdü. Bu bir aydan onun
çıxardığı dərslər vardı. Naokonun
ölümü ilə yazıçı həyat və
ölüm dilemmasına aydınlıq gətirmək istəyir.
Onun yoxluğu Vatanabeyə ölümün həyatın o tərəfində
deyil, həyatın içində olması həqiqətini
başa salır. Yazıçı demək istəyir ki,
heç bir gerçək insanı doğma adamının
ölümünün gətirdiyi kədərdən xilas etmək,
onu unutdurmaq gücündə deyil. Adamı bu kədərdən
hər hansı bir güc, ruhsallıq qurtara bilməz, ondan
yalnız doyunca yaşamaq, sonra isə öyrəşməklə
qurtulmaq olar.
Bir
ay sərgərdan gəzən Vatanabe Tokioya qayıdaraq sevdiyi
qız Midoriyə zəng edir, onunla görüşüb
danışmaq, hər şeyi təzədən başlamaq istədiyini
bildirir. Vatanabe Midorinin "Sən indi hardasan?" - sualı
Vatanabeni düşündürür: "Telefon dəstəyini
əlimdən buraxmadan taksofonun həndəvərinə
göz gəzdirdim. Bura haraydı? Mən harada olduğumu
başa düşə bilmirdim. Heç təsəvvür də
edə bilmirdim ki, bura hara ola bilər. Bu nə yer idi elə? Mənim
gözlərim ancaq naməlum istiqamətə gedən
saysız-hesabsız insan fiqurlarını
görürdü". Yazıçı bununla Vatanabenin
Midorinin kütləyə qoşulmasını vermək istəmişdir.
Həyat eşqi zəif olanlar tarladakı quyunu, güclü
olanlar isə həyatı seçirlər.
Romanın
ikinci baş qəhrəmanı Naokodur. O, çox gözəldir,
ancaq həyata baxışında ümidsizdir, passivdir. Bunun da
müəyyən səbəbləri var. Yazıçı
onun obrazında bu həyatdan könüllü əl çəkən
gənclərin obrazını yaradır. Uşaqlıqdan
böyük bacısının intihar etməsi onun həyatında
dərin sarsıntı yaratmışdı. Sonralar dostluq
etdiyi Kidzukinin intihar etməsi həyatında ikinci zərbə
olur. Kidzuki Vatanabenin də dostu idi. Naoko ilə onu tanış
edən də Kidzuki olmuşdu. Kidzukinin ölümü ilə
Vatanabe və Naokonun münasibətləri
yaxşılaşır. Onların münasibətləri ən
yaxşı mərhələyə keçdiyi zamanda Naoko
heç bir məktub qoymayaraq Vatanabenin həyatından
çıxmaq istəyir. Lakin Vatanabe onu axtarıb tapır.
Kyotoda ayrıca "Ami ryou" adlı bir sanatoriyada
olduğunu öyrənir. Onunla məktublaşır. Məktublarında
Naokonu sevdiyini, onunla gələcəkdə də bir yerdə
olmasını arzu etdiyini bildirir və bununla onu həyata
qaytarmağa çalışırdı. Hər vəchlə
Naokonu həyata qaytarmağa çalışır. İki dəfə
Naokonun müalicə aldığı sanatoriyaya gedib bir
neçə gün onunla bir yerdə qalır. Burada Naoko kimi
insanlar həyata adaptasiya dövrünü
yaşayırdılar. Vatanabe üçün bu həyat adi və
qəribə bir dünya idi. Yazıçı "Ami
ryou" sanatoriyasını Kyotoda meşəlikdə,
dağlar arasında ayrıca, təcrid olunmuş bir yer kimi təsvir
edir. Bu da rəmzi məna daşıyır. Burada depressiv
adamlar istədiyi, yaxud sağalana qədər
yaşayırdı. Lakin sanatoriya bütünlüklə
qapalı deyildi, buraya qonaq gələ bilər və ya işləri
olardısa, icazə ilə şəhərə gedə bilərdilər.
Sanatoriyadan isə istədikləri vaxt rahatca çıxıb gedə bilərdilər,
ancaq bu şərtlə ki, bir də geriyə qayıda bilməzdilər.
Burdan getmiş adam arxasınca bütün körpüləri
yandırmış olurdu. Sanatoriyadakı bütün tikililər
eyni tərzdə və eyni rəngdə idi. Bura Vatanabeyə
gerçək olmayan bir dünyanı hiss etdirir. O, burada
Norveç rəssamı Uolt Disney Munkun rəsm əsərlərini
xatırlayır. Həm bu sanatoriya, həm də Vatanabe ilə
Reykonun Naokoya Vatanabenin evində yas saxladıqları zaman
Reykonun oxuduğu "Norwegian Wood" (Norveç meşəsi)
mahnısını iki dəfə oxuması (Naoko bu
mahnını çox sevərdi) arasında bir əlaqə
yaratmaq istəmişdir. Əsərdəki simvolizm yalnız
"quyu" və "Ami ryou" sanatoriyası ilə məhdudlaşmır,
predmetlərin, hadisələrin bütün
xırdalıqlarına, incəliklərinə qədər təsvir
edilməsi ilə səciyyələnir. Əsərdə təsvir
olunan hər hansı bir hadisə və predmetlərin təsvirinin
dərin qatlarında gözlənilməz bir mistika var. İlk
baxışdan bu sirr o qədər nəzərə
çarpmasa da, getdikcə əsərin məzmunu ilə təsvir
arasındakı paralellər bir-birinə daha çox uyğun
gəlir. Məsələn, əsərin lap
başlanğıcında Vatanabenin dilindən təyyarə
ilə bir səyahəti təsvir olunur. Təyyarənin
Almaniyaya endiyini təsvir edən qəhrəman təyyarənin
dayanmasından sonra bortdan ucalan musiqi səsini
xatırlayır. Bu, "Bitlz"in oxuduğu "Norvegian
Wood" mahnısı idi. Məhz bu mahnıdan sonra o, aradan 19
il keçdikdən sonra üzünü yandan zorla
xatırladığı Naokonun danışdığı
quyunu xatırlayır. Yazıçı bu detalı təsadüfi
vermir, simvolistlərin ən çox söykəndiyi
intuisiyanı verməyə çalışır. Elə təyyarədə
halının birdən-birə pisləşməsi nəticəsində
stüardessanın iki dəfə ona yaxınlaşıb
halını soruşması da müəyyən məna
daşıyır.
"Ami ryou" sanatoriyasındakı adamlar, sanki potensial
intihar adamlarıdır. Əvvəlcə sanatoriya Vatanabeyə qəribə
təsir bağışlayır. Naokonun otaq
yoldaşı İşida Reykoyla tanış
olur. Reyko, sanki Naoko ilə Vatanabe arasında bir
tərcüman rolunu oynayır, Naokonun düşündüklərini,
hisslərini ona danışır. Yazıçı
Reyko ilə "Ami ryou" sanatoriyasından yenidən həyata
atılan insanın obrazını yaratmaq istəmişdir. Onu buradan
çıxaran və yenidən həyata qaytaran həyat
eşqi, musiqi və insanlarla ünsiyyət qurmasıdır. Reyko həm də rəmzi
məna daşıyır, o, dünyanı tərk edərək
həyat dolu yaşamı seçməklə yaşam
ağırlığını nümayiş etdirir. Əgər Reyko Naokodan sonra "Ami ryou"
sanatoriyasını tərk etməsəydi, əsərdə
ümidsizlik, pessimizm daha çox yer tuta bilərdi.
Midori Vatanabenin həyatına Naoko müalicə
aldığı zaman daxil olur. Naokodan fərqli olaraq
aktivdir, emosionaldır, həyat uğrunda, Vatanabe uğrunda
mübarizə aparır və onu qazanır. Midori Vatanabe
ilə yaxından tanış olduqdan sonra
qəlbində başqa bir sevginin olduğunu hiss edir. Bir müddət onunla əlaqəni kəsir. Bununla Vatanabeyə şans verir ki, onunla Naoko
arasında öz seçimini etsin. Yazıçı
bu obrazla gənc qızları şəxsi həyatları
uğrunda mübarizə aparmalarına səsləyir. O,
bununla həm də Vatanabeni düşdüyü qatı
bataqlıqdan çıxarmağı bacarır. O da Naoko kimi,
gəncliyində ümidsizlik bataqlığında
çapalayırdı, əvvəlcə anası beyin xərçəngindən
ölmüş, iki il sonra isə
atasını itirmişdi. Ancaq o, pessimizmə
qapılmamış, dörd il boyu
anasına və atasına qulluq etmiş, sonra isə Vatanabe
uğrunda mübarizə aparmışdır.
"Norveç meşəsi" romanında hadisələrə
və obrazlara birmənalı qiymət vermək çətindir;
elə yazıçının da məqsədi həyatın
çoxmənalılığını göstərməkdir. Əsərdəki hər
bir qəhrəman gəncliyin keçdiyi müəyyən həyat yolunun bir hissəsidir.
Vatanabedən bir neçə kurs yuxarı oxuyan
Naqasava həyat dolu bir adamdır. Naoko
insanları arxasınca aparmağı bacarırdı. Atası Naqoyada böyük bir xəstəxana sahibi
idi, böyük qardaşı Tokio universitetinin tibb fakültəsini
bitirərək atasının yolunu davam etdirirdi. Buna görə də onun cibləri həmişə
pulla dolu olardı. Təsadüfi deyil ki, yataqxanadan
köçəndə bütün ev əşyalarını
Vatanabeyə bağışlayır. Hamı onu
tanıyır və hörmət edirdi. Yaxşı
oxuduğu kimi,
qızlarla da gün keçirməyi
bacarırdı. O, qızları aldatmır, onlara evlənmək
təklifi etmir, şirin vədlər vermirdi. Bunlarla
yanaşı, gələcək karyerasını da fikirləşir,
xarici işlər nazirliyində işləmək
üçün çalışır və buna nail olur.
Lakin Naqasava heyrətamiz dərəcədə
kübar olmasına baxmayaraq, ziddiyyətli xarakteri vardı.
Onda bir-birinə zidd xüsusiyyətləri
çox idi. Onun bu xüsusiyyətini Vatanabe ilk gündən
görmüşdü: "...amma ruhu tilsimdən
çıxa bilmirdi. Mən lap əvvəldən bu
xüsusiyyətləri görmüş və
başqalarının bunu niyə hiss eləmədiyinə təəccüblənmişdim.
Bu oğlan öz cəhənnəmində
yaşayırdı". Onun ziddiyyətli
xarakterlərindən biri də həddən artıq eqoist
olması idi. Evlənməyi
düşündüyü Hatsumi ilə yollarını
ayırması Hatsuminin intihar etməsinə səbəb olur.
Naqasavanın Vatanabenin həyata adaptasiyasında
rolu böyük olur. Lakin Vatanabe ondan
çox səmimi idi, açıq şəkildə Hatsumiyə
haqsızlıq etdiyini onun üzünə söyləyir.
O, Naqasavanı yaxşı tanıdığından Hatsumiyə
ona ərə getməməyi tövsiyə edir. Bunu Naqasavanın özünə də deyir.
Yaponiyanın paytaxt meqapolisinin ictimai-siyasi həyatı
göstərilir. Bu əsərlə yazıçı
yapon həyatını və cəmiyyətini bütün
dünyaya açır. Əslində,
romanda təsvir olunan həyat yapon cəmiyyətinin bir hissəsidir.
Yazıçı bu həyatı və obrazları total
psixoloji durumda təsvir etmir, bəlkə, əksinə, hadisələri
nəzarətdə saxlayaraq şüurun yaradıcılıq
prosesini idarə edir, xaotik şəkildə davam etməsinə
yol vermir. Ona görə də oxucu Vatanabenin bu həyatdan
çıxardığı dərsi öz dərsi bilir, onun
kimi həyatı sevir, onu təqdir edir.
Yazıçı Kidzuki, Naoko, Hatsumi və b. ölümü
ilə demək istəyir ki, əgər bir insan ruhunda
sarsılmaz bir ağrı yaşayırsa, onu yenidən
bitişdirmək, bərpa etmək çətindir. Naoko "Ami ryou" sanatoriyasında
ömrünün sonuna qədər yaşaya bilərdi, lakin
o, bu yolu seçmədi, ona əzab verən düşüncələrdən
qurtulmaq istədi. Yazıçı
ölümlə həyatın bir medalın iki üzü
olduğunu, kimin hansı tərəfi seçməsini onun
öhdəsinə buraxmasını göstərmək istəmişdir.
Yazıçı bu təsvirlərlə həm
də gənclərin nə qədər yanlış bir həyat
yolu yaşamalarını göstərir. Naokonun "Mənim
uşaqlıq yoldaşım sağ olsaydı, fərqli ola bilərdi" fikirlərində ağır
bir zərbə aldığı görünür. Kidzuki bu ölümü ilə sağ qalan dostunu
düşünsəydi həm öz həyatını, həm
də Naokonun həyatını xilas etmiş olardı. Həmin işi Vatanabe görür; Naoko ilə uzanan
intihar zəncirini qıraraq Midoriyə tərəf gedir.
Bu birləşmə həm də Midorini gələcək
intihardan xilas edir. Bununla yazıçı
gəncləri həyata səsləyərək əsərin
ideyasını da müəyyənləşdirmiş olur.
Bədirxan Əhmədli
Ədəbiyyat qəzeti.- 2019.- 6 aprel.- S.26-27.