Etibar BABAYEV: Səməd
Vurğun
atama demişdi ki... özünü
Bakıda əsən
küləklərdən qoru...
"Kürsü" layihəsinin
qonağı şair, dramaturq, tərcüməçi,
gözəl insan Adil Babayevin oğlu, jurnalist Etibar Babayevdir
- Etibar müəllim, atanınz Adil
Babayev çox çətin uşaqlıq və yeniyetməlik
dövrü yaşamışdır. O illəri necə
xatırlayırsınız?
- Atam
dünyaya gələndən altı ay sonra onun atası xalq
düşməni kimi həbs olunaraq güllələnib. Nənəmlə atam dünyanın olmazın əziyyətlərini
çəkiblər. Atam məktəb
yaşına çatanda ondan atasının adından imtina
etməsini də istəyiblər. Çünki
o dövrdə şagirdlər oktyabrat, pioner, komsomol kimi tərbiyəvi
əhəmiyyəti yüksək olan mərhələləri
keçərək təhsil alırdılar. Ancaq bu mərhələləri
keçmək xalq düşməninin oğlu
üçün çox çətin olurdu. Xalq düşməninin ailəsini səsdən belə
məhrum edirdilər. Təbii ki, mən
vokal səsi yox, səsvermə hüququnu nəzərdə
tuturam. O zaman seçki hüququ əlindən alınan adam intihar da edə bilərdi. Bütün
bunlara baxmayaraq, atam heç vaxt nə atasından, nə də
onun adından imtina etmədi. Ancaq bu həqiqətlərlə
yaşamaq da onun üçün asan başa gəlməyib.
Mən dünyaya gələndə, atamın
yazdığı şeir, əslində, onun
yaşantılarını, əzablarını xarakterizə
edir:
Onsuz min əzaba, min dərdə dözdüm.
Min yerdə pisliyə çəkildi adım.
Namərdlər
yanında şad görünsəm də,
Mərdlərin yanında yanıb-ağladım.
Sən
indi uşaqsan, yaşa dolanda,
Bilərsən, böyükdür qəlbimdəki qəm.
Məni
qınamasın dostlar, tanışlar,
Ata olsam belə, ata istərəm.
- Ancaq sonrakı illərdə
babanıza bəraət verilir...
- Elədir.
1956-cı ildə babam bəraət alır.
Onun tam günahsız olduğu sübuta
yetirilir. Nənəmə təqaüd və
müəyyən imtiyazlar ayrılsa da, o, onların
hamısından imtina edir. "Mən ərimin
qan pulunu almaram", - deyib. Heç bir sərvəti
olmayan, kasıblıq, zillət görən qadının bu
cür hərəkəti də, əslində, böyük
qürur hissinin, mənəvi əxlaqın göstəricisiydi. Zatən babam heç bir məhkəmə,
sorğu-sual olunmadan bir gecənin içərisində
aparılaraq Nargin adasında güllələnib. Sonralar mən babamın şəxsi işlərini
araşdıranda, oxuyanda gülməli ittihamlarla
rastlaşmışdım. Əslində
isə bu tragikomik ittihamlar bütöv bir nəslin nümayəndələrini
izləyərək, onların həyatını da məhv
etmişdi.
- Atanızın iyirmi yaşında
yazdığı "Çinar" şeiri onun ədəbi
taleyinə birbaşa təsir göstərir. Böyük
şairimiz Səməd Vurğun məhz bu şeirə görə
Adil müəllimə "Mənim arzum" şeirini həsr
edir.
- Atam hələ
məktəb illərindən şeirlər yazmağa
başlayır. Sonradan Tiflisə
köçürlər. O, orada yaşayan azərbaycanlıların
ədəbi mədəni həyatına qoşulur, şeirləri
ilə qəzetlərdə çıxış edir. 1945-ci ildə isə atamın "Çinar"
şeiri "Kommunist" qəzetində çap olunur. Qəzetin baş redaktou Əli Vəliyev olub.
O, atamı tanımırmış, amma şeir xoşuna gəldiyi
üçün çap edir, hətta ona qonorar da yazır. Səməd Vurğun xəstəxanada yatanda o,
şeiri oxuyur və çox xoşuna gəlir. Əli Vəliyevə zəng vurub şeiri bəyəndiyini
və müəllifə şeir həsr edəcəyini deyir.
Bir həftədən sonra Səməd
Vurğunun atam üçün yazdığı "Mənim
arzum" şeiri çap olunur. Əslində,
atamın poetik bəraətini Səməd Vurğun
özü verir.
- Sizcə, Səməd Vurğunun
atanıza şeir həsr etməsi taleyin naxışı idi,
ya istedadının göstəricisi?
-
Bilirsiniz, o dövrdə də, elə indi də o qədər
istedadlı adamlar var. İstedadın parlaması təkcə
adamın istedadından asılı məsələ deyil. İstedadın üzə çıxması bir
münasibətdən, diqqətdən, məqamdan da
asılıdır. Bəlkə də, Səməd
Vurğun heç həmin günü atamın o şeirini
görməyə də bilərdi, gözündən
yayınardı. Və yaxud da atamın
"Çinar" şeirindən də pis olmayan şeirləri
olub, amma diqqəti cəlb eləməyib. "Çinar"
şeirinin üzə çıxması da görünür,
Allahın bir lütfü idi. Çünki
atam və ailəsi doğrudan da, çox böyük məhrumiyyətlər
yaşamışdılar. Aclıq illərində nənəmin
bir çuval buğdaya dəyişdiyi nişan
üzüyü haqda atamın yazdığı "Anamın
üzüyü" şeirində də həmin qara günlərin
kölgəsi təsvir olunur.
- Sizcə, Adil Babayevin
yaradıcılığı lazımi formada tədqiq olundu?
-
Atamın yaradıcılığı bir neçə istiqamətdə
çox dərindən və geniş şəkildə
araşdırılıb. Yəni onun
poeziyası, üç yüzdən çox yazdığı
sonetlər və digər nəsr əsərləri görkəmli
alimlər tərəfindən araşdırılıb və
yüksək qiymətləndirilib. Atamın
həyat və yaradıcılığı haqqında
dörd monoqrafiya çap olunub. Amma
bugünkü oxucunun bütün bunları oxumağa, mənimsəməyə
marağının olması artıq başqa məsələdir.
Hesab edirəm ki, 45-ci ildən üzü bəri
Adil Babayevin yaradıcılığına münasibət
bildirməyən ədəbiyyatşünas, ədəbiyyatçı
tapmaq çox çətin olar. Tanıdığınız
və tanımadığınız ədəbiyyat
adamlarının böyük hissəsi atamın
yaradıcılığı, şəxsiyyəti haqqında
fikirlər bildirib. 2010-cu ildə atamın
"Yaşamağı bacarmıram" şeirlər
kitabını çap edəndə, bu dəyərli
insanların yazdıqlarından bir neçə cümlə
bu kitaba salmışam. Bundan başqa,
atamın adı əbədiləşdirilib. Bu da dövlətimizin atama olan münasibətidir.
Naxçıvanda yerləşən dövlət
kitabxanası Adil Babayevin adını daşıyır.
Bakıda və Gəncədə onun adına
küçə var. Hər halda, bu adlar verilməzdən əvvəl
onun yaradıcılığı araşdırılıb. Bu da xüsusi diqqət və qayğıdır.
Atamın heç bir fəxri adı olmasa da,
ondan mənə çatan ən dəyərli mükafat elə
mənim təmiz adımdı.
- Adil müəllimin
yaradıcılığı çoxşaxəli olub. Yazıçı, şair, dramaturq,
teatrşünas, tərcüməçiliklə məşğul
olub. Bu sahələrdən hansı onun
ruhuna daha yaxın idi?
- Şairlik. Xarakter etibarilə də sadə, təkəbbürsüz,
gözü-könlü tox adam idi. Kiminsə ardınca danışmaq, paxıllıq
etmək onun xasiyyətinə yad olub. Atam həmişə
zəhmətinin çörəyini yeyib, bizi də o zəhmətlə
böyüdüb. Yəni o, həqiqətən
də sadə, saf şair ömrü yaşayıb. Bəxtiyar Vahabzadə onun haqqında o qədər səmimi
sözlərlə çıxış edib, fikrlərini
kağıza köçürüb ki, oxuyanda, dinləyəndə
mütəəssir olmamaq mümkün deyil. Osman
Sarıvəlli, Hüseyn Arif, Nəriman Həsənzadə,
Vahid Əziz də ona şeirlər həsr ediblər. Hətta yadıma gəlir ki, Nəbi Xəzri atam rəhmətə
gedəndə çox gözəl, əsl şairə layiq
şeir yazmışdı. Ölümündən
sonra həmin şeir çap olundu. Öz
nəslinin həmişə ona simpatiyası olub. Əslində, o vaxtlar bunu qazanmaq çox çətin
idi.
- Səməd Vurğun atanızla
Yazıçılar Birliyində tanış
olandan sonra təklikdə ona təxminən belə deyir:
Bakıda xəzri, gilavar küləyindən əlavə,
başqa küləklər də əsir. Özünü
o küləklərdən qoru. Sizcə,
atanız böyük şairin qəsd etdiyi küləklərdən
qoruna bildi?
-
Bilirsiniz, xəzri və gilavar küləyindən insana
heç nə olmaz. Rəhmətlik Səməd
Vurğunun dediyi isə başqa küləklər idi. O,
bu sözləri atama deyərkən onun həşəratı
xatırladan, ali hisslərdən uzaq miskin
insanların əsməsindən qorunmasını istəyirdi.
Onlardan tam qorunmaq, sığortalanmaq isə
mümkün deyildi. Çünki elə
adamların rəngi, maskası, insan könlünü ovlamaq
üçün istifadə etdikləri silahlar çoxdur.
Atam bu cür adamlardan qorunmaq üçün
çalışırdı. Ətrafında,
yaxınlığında olan dostlarının çoxu qədim,
uşaqlıq və yeniyetməlik illərinin dostları idi.
İslam Səfərli onun uşaqlıq dostu
olmuşdu. Sonralar bu, ailəvi müstəviyə
qalxdı, indi bizim yaxınlığımız davam edir.
Yəni onun ətrafında kənar adamlar yox
idi. Amma gözü götürməyənlər,
istedadına, hətta abır-həyasına da paxıllıq
edənlər tapılırdı.
- Adil müəllim ixtisasca
teatrşünas olub və səkkiz ilə yaxın Akademik
Milli Dram Teatrında işləyib. Teatra münasibəti
maraqlıdır...
- Atam
teatrı bilən, bu sahədə kifayət qədər
araşdırmalar aparan şəxslərdən biri olub. Onun Cabir Səfərovla birgə yazdığı
"Şərəfli yol" kitabı Akademik Milli Dram
Teatrının tarixindən bəhs edir. Bundan
başqa, o, bir çox monoqrafiyanın, xeyli sayda
resenziyanın müəllifidir. Tərcümə
etdiyi bir çox pyes də teatr səhnələrində
oynanılıb. Onun tərcüməsində
Nodar Dumbadzenin "Darıxma, ana" pyesi çox
böyük səhnə uğuru qazanmışdı.
Amma bu günə qədər onun latın
əlifbası ilə heç bir kitabı rəsmi olaraq
çap olunmayıb.
- Adil Babayev ailədə necə
insan idi?
- O,
çox qayğıkeş ata olub. Mənimlə isə
uşaqlıqdan oğlu kimi yox, üzünü görmədiyi
atasının ruhu şad olsun deyə, həm də bir dost
kimi davranırdı. Atamla bizim çox möhkəm
dostluğumuz olub. Və bu dostluğa
görə də mən bu gün onun ruhuna minnətdaram.
Çünki indiyənə qədər mənə
onu əvəz edəcək dostum olmadı. Atam mənim uğurlarımın sevincinə sevinən
dostum idi. O, mənə namuslu, əməksevər, əməkdən
zövq almağı, yaxşılıq etməyi bacaran insan
kimi böyüməyi öyrətdi. Dünyanın
inkişafını yaxşılıqda gördüyündən,
şeirlərində də bunu təbliğ edirdi. Mən də sonralar işlədiyim,
yaşadığım yerlərdə yaxşılıq etməyi
bacardım və bundan zövq aldım.
Anam çox evdar qadın olmaqla yanaşı, həm də
insan idi, atamı çox gözəl başa
düşürdü. Səliqə-sahmanı həmişə
yerində olurdu. Anam indinin özündə
də qapıdan qəfil girən qonağı elə
qarşılayacaq ki, sanki neçə saatdır elə onu
gözləyib. Yəni atamın evdən,
xanımından, ailəsindən
nigarançılığı olmayıb. Bu onun ən böyük xoşbəxtliyi olub.
Onun ölümündən qırx il
keçsə də, nə anam, nə də biz onun xatirəsinə
kölgə salmamışıq.
- Babanız güllələnəndə
atanızın iyirmi yeddi yaşı olub. Atanız
rəhmətə gedəndə siz də həmin yaşda
olmusunuz. Adil Babayevin taleyi onun oğlunun həyatında
nə dərəcədə rol oynadı?
- Bu həyatları
bir-birindən ayırmaq istəməzdim. Mənim
həyatım onun həyatının davamı oldu. Sadəcə olaraq o, şair mən isə başqa
peşənin sahibi oldum. İctimai fəaliyyətim
gərgin olan, yüksək vəzifə tutduğum dövrlər
də oldu. Amma qələmimə sadiqliyimi
heç vaxt unutmadım. İlk yazım
1967-ci ildə çap olunub. Əlli ilə
yaxındır ki, mətbuatda, radioda, televiziyada varam. Sibirə qədər gedib Fərman Salmanzadədən
müsahibə almışam, silsilə yazılarla
çıxış etmişəm. Amma
sıradan müəllif proqramlarından aldığım ləzzəti
heç nə əvəz etməyib. Çox
istərdim ki, atamın mənə verdiyi tərbiyə tək
məndə yox, bugünkü gənclərdə də olsun.
Ona görə də bu gün auditoriyaya girəndə
tələbələrə bu kimi keyfiyyətləri da
aşılamağa çalışıram.
- Atanızla bağlı ən
çox xatırladığınız və heç vaxt
unutmadığınız məqam varmı?
- Bir məqam
var. Altı yaşım vardı, ev
telefonumuz zəng çaldı. Mən uşaq
marağı ilə qaçıb telefonun dəstəyini
götürmək istəyəndə atam artıq dəstəyi
məndən əvvəl götürmüşdü. Mən isə sakitcə dayanıb atama
sığınmışdım. Zəng vuran onun
yaxın dostu, həmyerlisi prokurorluqda yüksək adam idi. O, atama atasının tam bəraət
aldığını, bu barədən sənədlərin
artıq Moskvaya göndərildiyini xəbər verdi.
Ani bir sükut yarandı. Birdən
gördüm ki, əlimin üstünə su damcıları
düşür. Başımı
qaldırıb baxanda atamın ağladığını
gördüm (kövrəlir).
- Həmin zəng sonralar Adil müəllimin
xoşbəxt olmasına kömək etdi?
-
Bilirsiniz, bəzən adama elə yaralar vururlar ki, sonradan ya əvvəldən
baş verənlərin
onun üçün əhəmiyyəti elə də olmur. Atam
ona qədər də xoşbəxt idi. O, artıq öz
həyatını, yaşam tərzini, hətta
yaralarını da olduğu kimi qəbul etmişdi.
İçindəki işıq ona əlli iki il
yaşamağa bəs etmişdi. Ən xəstə
vaxtında belə, atam o işığı sönməyə
qoymadı.
- Atanızın ölümündən
qırx il ötüb. Zaman nələrisə
unutdurur, ya hər şey dünənki kimidir?
-
Ümumiyyətlə, zaman özü qatara bənzəyir. Biz hamımız zamanın sərnişinləriyik.
Müəyyən dayanacaqlarda da düşməliyik.
Atamın son dayanacaq tarixi 1977-ci il oldu. Amma biz hələ davam edirdik. Zaman qatarı gedə-gedə vaxtı, sürəti,
istiqaməti, sərnişinləri dəyişir. Bütün bu dəyişiklikləri biz etmirik.
Zaman özü edir. Əsas
olan zamanın şərtlərində özünü qoruyub
saxlamağı bacarasan, bayquş kimi tək qalmayasan. Atamla bağlı xatirələr də mənimlə
birgə yaşayır. Baxış
bucağı dəyişə bilər. Amma
nə qədər zaman keçir-keçsin, onların
inflyasiyası mümkün deyil.
- Adil müəllim öz
çinarının kölgəsinə iyirmi yaşda
sığına bilməyi bacarmışdı. Siz hansı yaşda həmin çinarın kölgəsinə
çəkildiniz?
- Atam
üçün çinar onun vətəni idi. Mən də bu gün həmin vətənin,
çinarın altında yaşayıram. Fəxr
edirəm ki, atamın çinar kimi
obrazlaşdırdığı vətən bu gün daha da
şaxələnib, qol-budaq atıb, müstəqil Azərbaycan
olub. Atam bu günləri görmədi.
Bəlkə də, heç xəyalına da gətirməmişdi.
Ancaq mənim çinarım da elə atamın
vəsf etdiyi müstəqil Azərbaycandır.
Söhbətləşdi: Samirə
Əşrəf
Ədəbiyyat qəzeti.- 2019.- 13 aprel.- S.8-9.