Cəlil Məmmədquluzadəyə yenidən
qayıdış: imtina, yoxsa zərurət
Görkəmli Azərbaycan yazıçısı və
böyük ictimai xadim Cəlil Məmmədquluzadə
(1869-1932) çoxəsrlik tarixi inkişaf yoluna malik olan milli ədəbiyyatımızı
yeni mərhələ səviyyəsinə
çatdırmışdır. Cəlil Məmmədquluzadə
mənsub olduğu xalqın ümummilli oyanışına və
istiqlalına xidmət edən böyük ədəbiyyat
yaratmaq missiyasını şərəflə yerinə
yetirmişdir. Heç tərəddüd
etmədən demək olar ki, Cəlil Məmmədquluzadə
Azərbaycan milli istiqlal ədəbiyyatının sərkərdəsidir.
Cəlil Məmmədquluzadə Azərbaycan ədəbiyyatında
tənqidi realizm ədəbi cərəyanının və
"Molla Nəsrəddin" ədəbi məktəbinin
banisidir.
Böyük demokrat ədibin bütün əsərləri
milli oyanış və dirçəlişə, azərbaycançılıq
ideyalarına və istiqlala həsr olunmuşdur. Ədib
1894-cü ildə yazdığı "Danabaş kəndinin əhvalatları"
povesti ilə sadə, sıravi, "kiçik" insanı
böyük ədəbiyyatın əsas qəhrəmanı səviyyəsinə
qaldırmışdır. O vaxta qədər
"kiçik adam" ədəbiyyatda
epizodik obraz səviyyəsində təmsil olunmuşdur. Cəlil Məmmədquluzadə sadə adamların
timsalında mənsub olduğu xalqın taleyini ədəbiyyata
gətirmiş, onu axıradək müdafiə etmişdir.
Yazıçı Məmmədhəsən əmi,
Novruzəli, Usta Zeynal kimi insanların yanıqlı taleyini
açıb göstərmiş, onların halına ürək
ağrısı ilə yanaşmış, həmvətənlərinin
hüquqlarını əlindən almış müstəmləkəçilik
siyasətini tənqid etmişdir.
Cəlil Məmmədquluzadə Azərbaycan ədəbiyyatında
kiçik hekayənin böyük ustadıdır. Mirzə Cəlil
Məmmədquluzadə tragikomediya janrının
yaradıcısıdır. Yazıçının
"Ölülər", "Dəli
yığıncağı", "Anamın kitabı"
tragikomediyaları bu janrın dünya ədəbiyyatındakı
ən yaxşı nümunələrindən biri
sayılmağa layiqdir. Böyük ədib
"Molla Nəsrəddin" jurnalında çap etdirdiyi məqalələrdə
satirik publisistikanın əsasını qoymuşdur. Ən əsası Cəlil Məmmədquluzadə ədəbiyyatda
azərbaycançılıq idealının və milli
istiqlal ideyasının ən qüdrətli
carçısıdır. Xalqımızın
müstəqil dövlətçiliyə hazırlanmasında
Cəlil Məmmədquluzadənin misilsiz xidmətləri
vardır. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti
İlham Əliyevin görkəmli Azərbaycan
yazıçısı Cəlil Məmmədquluzadənin
anadan olmasının 150 illik yubileyinin qeyd edilməsi
haqqındakı 17 yanvar 2019-cu il tarixli Sərəncamı
böyük sənətkarın Azərbaycan ədəbiyyatı
və xalqımız qarşısındakı xidmətlərinə
dövlət səviyyəsində göstərilən
böyük ehtiramın əməli ifadəsidir.
Bütün bunlarla bərabər, Cəlil Məmmədquluzadə
haqqında sosial şəbəkələrdə aparılan
müzakirələr ciddi narahatlıq doğurur. Çox təəssüf
edirəm ki, bir qrup cavan qələm sahibi Cəlil Məmmədquluzadəyə
qarşı nahaqdan ağır ittihamlar irəli sürürlər.
Bu, ilk növbədə, xalqımızın
görkəmli şəxsiyyətlərini hörmətdən
salmağa, keçmişimizə qara yaxmağa yönəldilmiş
zərərli bir kampaniyadır. İkincisi
isə irəli sürülən iradlar həm də Cəlil
Məmmədquluzadənin yaradıcılığının
özünəməxsusluğunu lazımınca bilməməkdən
irəli gəlir. Çünki Cəlil Məmmədquluzadə
ittihamlarda irəli sürüldüyü kimi, Məmmədhəsən
əmini, Novruzəlini, yaxud Usta Zeynalı heç vaxt tənqid
hədəfinə çevirməmişdir. Əksinə,
diqqət edilərsə, görmək çətin olmaz ki, Cəlil
Məmmədquluzadə "kiçik adamları" halal, zəhmətkeş,
tox, mənəvi cəhətdən saf, səxavətli və
sədaqətli insanlar kimi təqdim etmiş və onları
müdafiə etmək vəzifəsini özünə borc
bilmişdir. Misallara müraciət edək.
"Danabaş kəndinin əhvalatları" povestindəki
Məhəmmədhəsən əmi haqqında Mirzə Cəlilin
fikri belədir: "Adam kasıb olanda nə olar, çox
yaxşı adamdı Məhəmmədhəsən əmi... Bu kasıb vaxtında heç zaddan müzayiqə eləməz.
Birisi gedə deyə "Məhəmmədhəsən əmi,
mənə üç-dörd manat pul lazımdır", əgər
özündə olsa, əlüstü çıxarıb verəcək,
olmasa çalışacaq hər törnən olmuş olsa,
özgəsindən tapsın, sənin işin düzəlsin...
Məhəmmədhəsən əmi dünya malına əsla
və qəta talib deyil... Amma nə demək,
kasıblığın evi yıxılsın. İndiyə kimi yazıq kişinin
qolunu-qıçını bağlayıb, qoymur bir yana tərpənsin".
"Usta
Zeynal" hekayəsində Cəlil Məmmədquluzadə bu
obrazı aşağıdakı kimi təqdim edir: "Usta
Zeynal sözünün üstündə möhkəm adamdır, ...mömindir, Allah bəndəsidir,
qeyrətlidir, sadiqdir, zirəkdir, ağıllıdır,
artıq dərəcədə vəfalıdır və indiyə
kimi bir dəfə də namazını qəzaya
qoymayıbdır".
Cəlil Məmmədquluzadə mənəvi cəhətdən
əsl insanlıq xüsusiyyətlərinə malik olan həmvətənlərinin
cəmiyyətdən geri qalmasının səbəblərini
də aydın surətdə göstərmişdir. "Poçt qutusu"
hekayəsindəki aşağıdakı dialoqda
yazıçı bunu belə ifadə etmişdir:
"Xan
üzünü tutdu qonağa:
- Novruzəli,
poçtxananı tanıyırsan?
- Ay xan, mən
kətdi adamam, mən nə bilirəm poçtxana nədir?
-
Çox əcəb, nəçərnik divanxanasını ki
tanıyırsan?
- Bəli,
xan, başına dönüm, tanıyıram, niyə
tanımıram. Keçən həftə mən
elə gəlmişdim nəçərniyin yanına şikayətə.
Xan, and olsun sənin başına, bizi katda
çox incidir".
Cəlil Məmmədquluzadə çox yaxşı
bilirdi ki, divanxananı tanıyıb, poçtxananı
tanımamasının günahı Novruzəlidə yox, onu bu
imkandan məhrum edən, "qolunu-qıçını
bağlayan" müstəmləkə rejimində idi. "Erməni
uşağı"nın poçtxanadan
istifadə etməsini göstərməklə Cəlil Məmmədquluzadə
mövcud rejimin xalqlara ikili standartla yanaşmasına diqqəti
çəkmişdir. Cəlil Məmmədquluzadənin
əsas tənqid hədəfi də eyni coğrafiyada
yaşayan xalqlardan birinə divanxananı, digərinə isə
poçtxananı tanıdan müstəmləkə
üsul-idarəsidir. Böyük vətəndaş
yazıçı mövcud reallığı ürək
ağrısı ilə təsvir edərək xalqının
gözünü açmağa, hüquqlarını başa
salmağa, həmvətənlərini ayıltmağa
çalışmış, onları müdafiə
etmişdir. Mirzə Ələkbər Sabir
də "əcnəbi seyrə balonlarla çıxır,
biz hələ avtomobil minməyirik" - deyəndə mənsub
olduğu xalqı tənqid etmək yox, ayıltmaq məqsədində
olmuşdur.
Reallıq
belə olduğu halda, sovet ədəbiyyatşünaslıq
elmi Cəlil Məmmədquluzadənin "kiçik adam" obrazlarına ideoloji cəhətdən
yanaşaraq, onlardan nadan, cahil adamlar qismində bəhs
etmişdir. Bu mənada Mirzə Cəlilə qarşı olan ittihamlar
və iftiralar sovet ideoloji sisteminin geniş mənada tənqidi
realizm ədəbiyyatına, xüsusən də Cəlil Məmmədquluzadəyə
qarşı səsləndirilən fikirlərdən uzağa
gedə bilməyən, obyektiv reallıqdan çox uzaq olan
yanlış mübahisələrdir.
İkincisi, erməni məsələsinə münasibətdə
də Mirzə Cəlilin mövqeyi yanlış izah olunur. Əvvəla,
geniş dünyagörüşə malik olan humanist bir
yazıçı kimi bütün xalqlara və
insanlığa ehtiram bəsləyən Cəlil Məmmədquluzadə
radikal millətçi düşüncədən uzaq
olmuşdur. Bununla belə, əsərlərini
diqqətlə oxuyanlar yaxşı bilirlər ki, Cəlil Məmmədquluzadə
o fikirdə idi ki, ermənilərin heç vaxt dövləti
olmamışdır. Savadsız Usta
Zeynalın dili ilə hələ 1905-ci ildə səsləndirdiyi
"Xozeyin, niyə sizin padşahınız yoxdu" -
sözləri ilə Cəlil Məmmədquluzadə ermənilərin
dövlətə malik olmadıqlarını, Qafqaz
coğrafiyasına gəlmə olduqlarını nəzərə
çarpdırmışdır. Bundan başqa,
yazıçı Azərbaycan xalqı ilə eyni mühitdə
yaşayan, hər gün rastlaşdıqları ermənilərin
etibarsız, hiyləgər, fəndgir olduğunu da yaxından
görmüş və
əsərlərində obyektiv olaraq, olduğu kimi
təqdim etmişdir. Yenə "Usta Zeynal"
hekayəsində Mirzə Cəlil sadə bir mükalimə ilə
etibarsız qonşuların murdar sifətlərə malik
olmalarından söz açmışdır. Eyni zamanda,
Cəlil Məmmədquluzadə bu hiyləgər xalqın
nankor nümayəndələri haqqında Usta Zeynalın dili
ilə yazmışdı ki, "belə fərz elə, ermənilərin
hamısı gəlib müsəlman oldu, onda cəhənnəmi
Allah kimdən ötrü xəlq edib, ora kimləri göndərəcək?". Yazıçının mənsub
olduğu xalqı maarifləndirmək baxımından hər
hansı bir xalqın və ya ölkənin həyatından
misal gətirməsi həmin xalqa rəğbətini deyil,
konkret faktdan ədəbi priyom kimi istifadə etməklə
ikili standartlara diqqət yetirmək və ayıq-sayıq
olmağa çağırmaq, nəticə etibarilə irəliyə
doğru inkişafa xidmət etməkdən ibarətdir.
Cəlil Məmmədquluzadənin möhkəm qənaətinə
görə, xalqının mövcud əsarətdən xilas
olmasının yeganə yolu isə müstəmləkə
rejiminin rişəsini kökündən kəsməkdir:
"Sən gərək məsələni rişədən
başlayasan. Əgər rişə bərk və möhkəm
olsa, ağac möhkəm duracaq və qanad-budağını
doğrasan da, yenə axırda onlar dübarə pöhrələnib
təzələnəcəklər... Əgər
rişəni baltalayıb, ona zərər yetirə bilsək,
qol-qanad onsuz da öz-özünə quruyub məhv olacaq".
Müqəddəs
Vətəninə və xalqına üz tutaraq "Sizi deyib gəlmişəm"
andı ilə böyük mübarizə yoluna çıxan
Cəlil Məmmədquluzadənin proqramı da
özünün bəyan etdiyi kimi, "Vətən, vətən,
vətən, dil, dil, dil, millət, millət, millət"dən
başqa heç nə deyildi. Böyük demokrat Cəlil Məmmədquluzadə
şəxsi həyatı, dönməz məsləki və
ölməz əsərləri ilə bütün ömrü
boyu həmin müqəddəs ideallara şərəflə
xidmət etmişdir. Bu gün Cəlil Məmmədquluzadəni
bilərəkdən, ya bilməyərəkdən
aşağılamaq, ona ləkə yaxmaq
yazıçının günahı deyildir... Çarə
yenə də Cəlil Məmmədquluzadənin ibrətamiz əsərlərini
və "Molla Nəsrəddin" jurnalını daha dərindən,
düşünə-düşünə oxumaqdan ibarətdir.
Onu da qeyd
etməyi lazım bilirəm ki, sovet hakimiyyəti illərində
Cəlil Məmmədquluzadənin ermənilərə
münasibətindən narazı qalan Ermənistan tərəfi
SSRİ və Azərbaycan rəhbərliyinə şikayət
məktubları göndərərək, erməni
xalqını təhqir etdiyi üçün "Usta
Zeynal" hekayəsinin çapının qadağan
olunmasını tələb etmişdir. Hətta
rəsmi Moskva bu məsələ barəsində Azərbaycan
rəhbərliyinə təlimati məktub da göndərmişdir.
Cəlil Məmmədquluzadənin "Danabaş kəndinin
əhvalatları" əsərinin öz
sağlığında çap olunmasının səbəbləri
vardır. Tədqiqatçılar yaxşı bilirlər ki, Cəlil
Məmmədquluzadə 1903-cü ildə İrəvanda
işləyərkən "Danabaş kəndinin əhvalatları"
povestini çap etdirmək istəmiş, lakin senzor buna icazə
verməmişdir. Çap hökumətinin
təyin etdiyi kəndxudanın, məhkəmə sisteminin əsərdə
tənqid olunması dövrün senzorunu razı
salmamışdır. Əsər isə əlyazma
halında yayılaraq rəğbətlə
qarşılanmışdır. Cəlil Məmmədquluzadə
"Xatiratım" memuarında yazmışdı ki, "Məhəmmədhəsən
əminin hekayəsi" (yəni "Danabaş kəndinin əhvalatları"
povesti - İ.H.) onun yoldaşları arasında
danışığa düşmüşdü.
Yazıldığı vaxtdan uzun illər keçəndən
sonra ədib 1921-ci ildə bir çox əsərləri ilə
birlikdə "Danabaş kəndinin əhvalatları"nı da kitab halında nəşr etdirmək
üçün yenidən Xalq Maarif
Komissarlığının nəşriyyatına təqdim
etmişdir. Lakin həmin vaxt da sovet dövlətinin
Azərbaycandakı rəsmiləri Cəlil Məmmədquluzadəyə
soyuq münasibət bəslədikləri üçün bu əlyazmanı
it-bata salıb çapına mane olmuşdular. Çox güman ki, bu məqamda Təbrizdən
Bakıya dəvət olunarkən Cəlil Məmmədquluzadəyə
Maarif Komissarı vəzifəsinin vəd edilməsi də
müəyyən rol oynamışdır. Ehtimal ki, Maarif
Komissarlığının nəşriyyatı bu nazirliyə
rəhbərlik etmək üçün dəvət olunmuş
Cəlil Məmmədquluzadənin əlyazmalarını
"itirməklə" mövcud rəhbərliyə "sədaqətini"
ifadə etmişdir. Sonralar Cəlil Məmmədquluzadəyə
sovet dövlətinin soyuq münasibəti daha da dərinləşdiyi
üçün onun əsərləri çox az halda kitab halında çap edilmişdir. 1927-1928-ci illərdə nəşr etdirdiyi "Bəlkə
də qaytardılar" hekayələr toplusundan başqa
sağlığında onun sovet dövründə çap
olunan ayrıca "Əsərləri"
olmamışdır. Cəmi 4-5 hekayəsi ("Baqqal Məşədi
Rəhim" (1925), "Molla Fəzləli" (1925), "Sirkə"
(1925), "Şeir bülbülləri" (1925), "Konsulun
arvadı" (1926) və "Ölülər"
tragikomediyası ayrı-ayrı kitabça halında çap
edilmiş, "Ölülər"in dili və üslubunda mətbəədə
edilmiş yersiz "düzəlişlər" onu narazı
salmışdır. Bütün bunlara görə
"Əhvalatlar" povestinin əlyazması
yazıçının vəfatından sonra 1936-cı ildə
ilk dəfə Həbibulla Səmədzadə tərəfindən
aşkara çıxarılmış və bir il sonra Cəlil Məmmədquluzadənin əsərləri
ilə bir yerdə kitab halında nəşr olunmuşdur.
Gürcü
yazıçısı Yekaterina Qabaşvilinin (1851-1938)
"Maqdananın Lurçası" əsəri ilə Cəlil
Məmmədquluzadənin "Danabaş kəndinin əhvalatları"
povesti arasında bənzərlikdən bəhs edənlərin
yazıçını plagiat hesab etməsi ədalətsizlikdir.
Cəmi 7-8 səhifəlik həcmə malik olan
bu hekayə gürcü dilində yazıldığı
üçün Cəlil Məmmədquluzadə həmin dili
bilmədiyinə görə bu hekayəni köçürə
bilməzdi. İkincisi, Cəlil Məmmədquluzadənin
80 səhifəlik "Əhvalatlar" povestində
"eşşəyin itməkliyi" süjeti tamamilə fərqlidir.
Yekaterina Qabaşvilinin hekayəsində yoldan
tapılmış yaralı uzunqulağın
sağaldılması, ondan istifadə edilməsi və nəhayət,
sahibi kömürçünün yolda onu tanımasından
sonra məhkəmənin qərarı ilə eşşəyin
ona qulluq göstərən Maqdanada qalması hadisəsindən
bəhs olunur. "Danabaş kəndinin əhvalatları"nda
isə məlum olduğu kimi, eşşəyin itməsi də,
tapılması və alınması da tamam fərqlidir. Cəlil Məmmədquluzadədə "Eşşəyin
itməkliyi"ndən dövrün ictimai ziddiyyətlərini
göstərmək üçün, Yekaterina Qabaşvilidə
isə insani münasibətləri izah etməkdən
ötrü istifadə olunmuşdur. Axtarsaq, dünya ədəbiyyatında
ev heyvanını (eşşəyini,
atını, itini, inəyini) itirmiş onlarla başqa əsər
də tapmaq mümkündür. "İtirilmə"
və ya "tapılma" süjetlərindəki zahiri
oxşarlığa əsaslanaraq bu əsərləri
"plagiat" hesab etmək heç cür doğru hesab edilə
bilməz. İtirilmə də, tapılma
da yazıçı üçün dövrə, insanlara
münasibətləri göstərmək üçün
yaxşı mənada bəhanədir. Hər
yazıçı fərqli mühiti və taleləri təsvir
etmiş, tamam başqa mətləbləri izləmişdir.
Göründüyü kimi, Yekaterina Qabaşvili
və Cəlil Məmmədquluzadə öz əsərlərində
bir-birinə bənzəməyən ictimai-mənəvi
mühitdən söz açmışlar. Bundan başqa, Cəlil Məmmədquluzadədə
Məhəmmədhəsən əmi uzunqulağın sahibi,
Yekaterina Qabaşvilidə isə xanım Maqdana eşşəyi
yoldan tapan adamdır. Obraz baxımından
isə Məhəmmədhəsən əmi surəti daha
çoxplanlı hadisələrin fonunda təsvir edilən
ümumiləşdirilmiş kəndli obrazıdır. Maqdana isə kiçik ticarətlə -
süd-qatıq satmaqla məşğul olan kəndlilərdən
biridir. "Danabaş kəndinin əhvalatları"ndakı
eşşəyi oğurlamış kəndxuda Xudayar bəylə
"Maqdananın Lurcası" hekayəsindəki eşşəyin
sahibi olan kömürçü obrazları da müqayisə
edilməyəcək dərəcədə fərqli
obrazlardır. "Maqdananın
Lurcası"ndakı kömürçü ilə xırda
alverçi Maqdana təxminən eyni taleyə malikdirlər.
"Danabaş kəndinin əhvalatları"ndakı
Xudayar bəy yalnız eşşək əhvalatı ilə əlaqədar
olmayıb, kənddəki bütün ictimai ziddiyyətlərin
mərkəzində dayanan mərkəzi simadır. Əsərdəki Xudayar bəy-Zeynəb-Vəliqulu-Ziba
xətti, yaxud "siğə" əhvalatları
"Maqdanın Lurcası" hekayəsində heç bir
izi-tozu olmayan süjetlərdir. Beləliklə,
Cəlil Məmmədquluzadənin və Yekaterina
Qabaşvilinin əsərləri zahiri oxşarlıqdan
başqa daha heç bir əlaməti ilə bir-birinə bənzəməyən
fərqli əsərlərdir. Cəlil Məmmədquluzadə
özü də vaxtilə "Əhvalatlar" povestində
doğru olaraq yazmışdı ki, "hər kənddə,
hər şəhərdə gün olmaz ki, eşşək
itməsin. Amma xeyr, Məhəmmədhəsən əminin
eşşəyinin özgə eşşəklərin itməkliyinə
bir tük qədər də oxşarı yoxdur... Vallah, billah, Məhəmmədhəsən əminin
eşşəyinin itməkliyi bir qəribə əhvalatdı
ki, nağıl edim".
Cəlil
Məmmədquluzadə "Danabaş kəndinin əhvalatları"nın süjetini hər hansı bir
yazıçının əsərindən deyil, real həyatdan
almışdır. Yazıçı bunu
"Xatiratım" memuarında aşağıdakı kimi bəyan
etmişdir: "Miladın min səkkiz yüz doxsanıncı
illərində Nehrəm kəndində müəllim
olduğum vaxt kəndlərimizdə qəribə hallar görərdim
və gördüklərimi yazıya götürərdim. "Danabaş kəndinin əhvalatları" sərlövhədə
Məhəmmədhəsən əminin eşşəyinin itməyini
birinci dəfə hekayə surətində yazdım".
Cəlil Məmmədquluzadənin kəşfi olan
"Danabaş kəndi" ifadəsi geniş mənada
ümumiyyətlə, Azərbaycan kəndində
feodal-patriarxal münasibətlərinin yaratdığı
ictimai-mədəni geriliyin ümumiləşdirilmiş təyinatıdır. Yekaterina
Qabaşvilinin təsvir etdiyi Misiri kəndi isə "bərəkətsiz,
quraq ərazidə yerləşdiyi" üçün əhalisi
kasıb yaşayan sadəcə yaşayış məntəqəsidir.
Böyük ədib əsərlərində mövzusunu
başqa müəlliflərdən aldığı məqamlarda
bunu etiraf etməyi həmişə özünə borc
bilmişdir. Onun müxtəlif
vaxtlarda Sokratdan, Nikolay Qoqoldan, Con Stüart Mildən bəhrələnməsi
haqqındakı etirafları bunun sübutudur. Cəlil Məmmədquluzadənin Yekaterina
Qabaşvili adında yazıçını heç vaxt
tanıdığını qeyd etməmişdir. Cəlil Məmmədquluzadənin bütün
yaradıcılığı boyu hər hansı bir süjeti
və ya obrazı kimdənsə köçürməsindən
danışmaq gülüncdür. Böyük
və parlaq istedadı Cəlil Məmmədquluzadəyə
istənilən mövzuda tam orijinal əsərlər yazmaq
üçün bəs etmişdir.
Cəlil Məmmədquluzadəni plagiatlıqda ittiham edənlər
bilməlidirlər ki, Mirzə Cəlilin süjetləri və
obrazları, dili və üslubu o qədər orijinal, bənzərsiz
bir sistemə malikdir ki, onun əsərlərinə heç nəyi
calaq etmək mümkün deyildir. Yazıçının
böyüklü-kiçikli bütün əsərləri
onun öz fərdi üslubunda və bənzərsiz təhkiyəsi
ilə yazılmışdır. Cəlil Məmmədquluzadənin
yaradıcılığında yamaq kimi görünən nəinki
bir əsər, heç bir abzas və ya bir cümlə də
yoxdur. Böyük istedad sahibi olan Cəlil
Məmmədquluzadənin əsərləri süjet-mövzu,
dil-üslub, obrazlar sistemi baxımından tam orijinaldır.
Qeyri-adi istedad sahibi olan Mirzə Cəlil Məmmədquluzadənin
kimdənsə ehtiyacı olmamışdır.
Hazırda Cəlil Məmmədquluzadə ətrafında
süni şəkildə kampaniya aparanlar böyük
yazıçını, onun timsalında xalqımızın ədəbi
keçmişini, görkəmli ədəbi şəxsiyyətlərimizi
aşağılamağa hesablanmış xoşagəlməz
bir aksiyanı həyata keçirirlər. Bu, demokratiya pərdəsi
altında tariximizə, ədəbiyyatımıza, klassik
yazıçılarımıza qarşı
ünvanlanmış təhqirdən başqa bir şey
deyildir. Cəlil Məmmədquluzadəni
Novruzəlini aşağılamaqda ittiham edənlər
xalqımızın görkəmli bir ədəbi
simasını haqsız yerə təhqir edirlər. Belə çıxır ki, böyük bir sənətkarı
təhqir etmək, aşağılamaq xalqa aid olmayan məsələdir.
Halbuki xalqı təmsil edən
yazıçı da, onun sıravi nümayəndəsi olan
Novruzəli də bizim üçün eyni dərəcədə
qiymətli və əhəmiyyətlidir. Cavan
ədəbi nəsil istedadlarını keçmişimizi və
şəxsiyyətlərimizi söyməkdə yox, heç
olmasa Mirzə Cəlilin bir hekayəsinə bərabər əsər
yazmaqda göstərərsə, daha faydalı olar.
Çox təəssüf edirəm...
Qeyd etməyi
lazım bilirəm ki, media müzakirələrində Cəlil
Məmmədquluzadə-Həmidə xanım münasibətləri
də yanlış mövqedən
işıqlandırılır: Güya Cəlil Məmmədquluzadə
varlı təbəqəyə malik olan Əhməd bəy
Cavanşirin qızı Həmidə xanımla ona görə
evlənib ki, onun iqtisadi imkanlarından "Molla Nəsrəddin"
jurnalının nəşri üçün istifadə etsin.
Hətta heç bir mənbə göstərmədən
Mirzə Cəlilin Əhməd bəy Cavanşirin
qızılları hesabına "Molla Nəsrəddin"i
çap etdirdiyini də yazırlar. Reallıq
isə heç də belə olmamışdır. Mirzə Cəlil-Həmidə xanım münasibətləri
dərin ictimai-mənəvi dəyərlər üzərində
qurulmuşdur. Həmidə xanım Cəlil
Məmmədquluzadənin əqidə və məslək
dostu, sadiq və vəfalı ömür-gün yoldaşı
olmuşdur. O, Azərbaycanın görkəmli
maarifçi qadın ziyalılarından biridir. Həmidə
xanımın Mirzə Cəlil Məmmədquluzadə
haqqında yazdığı "Xatirələr" Azərbaycan
ədəbiyyatına böyük xidmətdir. Lakin onlar ailə qurduğu illərdə Həmidə
xanımın "Molla Nəsrəddin"in nəşrinə
maddi kömək etmək üçün heç bir
imkanı olmamışdır. Bunu əyani şəkildə
Həmidə xanım Məmmədquluzadə 11 noyabr
1936-cı il tarixli məktubunda
aşağıdakı kimi etiraf etmişdir: "Özümə
borc bilirəm qeyd edəm ki, ailə qurduğumuz vaxt mənim
maddi imkanım heç də yaxşı deyildi... 1907-ci ildə
bizim bölgədə qorxulu çəyirtkə məhsulları
məhv etmişdi. Aclıq idi, tif xəstəliyi
yayılmışdı. Erməni-türk
davası da Qarabağa kasıblıq gətirmişdi.
...O zaman Mirzə Cəlilin jurnal işləri çox
yaxşı gedirdi. Bundan başqa, onun himayəsində
böyük bir ailə var idi. Mən və
mənim birinci nikahdan olan iki uşağım mənim yox, Mirzə
Cəlilin maddi vəsaiti hesabına yaşayırdıq.
Yuxarıda qeyd etdiyim kimi, həmin dövrdə
mənim heç bir gəlirim yox idi".
Belə olduğu halda Həmidə xanımın rolunu
süni şəkildə şişirtmək, onu Mirzə Cəlillə
qarşı-qarşıya qoymaq və hətta mətndə
ona yaraşmayan sözlər işlətmək obyektivlikdən
uzaq olan və etik normalara sığmayan təzahürlərdir.
Artıq bir aya yaxındır ki, Cəlil Məmmədquluzadəyə
qarşı qarayaxma kampaniyası davam edir. Bir qrup əhli-qələmin
böyük yazıçını alçaltmaq ehtirası
sönmək bilmir. Çox təəssüf
ki, ziyalı mühitimiz bu xoşagəlməz, zərərli
hala seyrçi münasibət bəsləyir. "Dayanın!" demək istəyən belə
görünmür. Əslində isə nəinki
dayanmaq, dərindən düşünmək, Cəlil Məmmədquluzadələri,
Cəfər Cabbarlıları, Nəriman Nərimanovları, Səməd
Vurğunları söyməklə, aşağılamaqla nə
qazandığımızın, nələri itirdiyimizin, bu
yolun bizi hara apardığının fərqində olmaq
vaxtıdır!
Cəlil Məmmədquluzadə bütün zamanlar
üçün müasir olan əsərləri ilə daim
xalqımızın və milli-mənəvi dəyərlərimizin
keşiyində dayanan, daha böyük gələcəyə
doğru inkişafımıza bələdçilik edən, əbədiyyət
qazanmış qüdrətli sənətkardır.
Cəlil Məmmədquluzadə kimi böyük sənətkarlardan imtina etmək keçmişimizin mühüm bir dövrünü boş qoymaq, bu gün reallaşdırdığımız problemlərin fərqində olmamaq, gələcəyə gözübağlı getmək deməkdir. Cəlil Məmmədquluzadəyə yenidən qayıtmaq ədəbi-tarixi köklərimizi, ictimai-mənəvi təməllərimizi daha da möhkəmləndirmək və milli-mənəvi dərketmə proseslərini dərinləşdirmək, dostu və düşməni yaxından görmək və irəliyə doğru ayıq-sayıq getmək kimi mühüm mətləbləri ifadə edir.
Cəlil Məmmədquluzadənin
bədii irsinə, böyük sənət ideallarına yenidən
qayıtmaq geniş mənada dünyanı və ölkəni
daha dərindən başa düşmək, milli taleyimizi dərk
etmək, xalqımızı irəli aparmaq yollarına
işıq salmaq deməkdir.
İsa
HƏBİBBƏYLİ
Ədəbiyyat qəzeti.- 2019.- 13
aprel.- S.10-11.