Gözəllik və sənət
haqqında ballada
"Fəhmin fəthi" silsiləsindən
Gözəllik də istedad kimi Allah vergisidir. Gözəllik Allah əmanəti olan insan ruhunun sifətdə, simada, hüsndə bioloji təzahürüdür. Hürufilər deyirdilər ki, insan həqdən qopmuş nur parçasıdır. O adama gözəl deyilir ki, üzündə-zahirində və daxilində - mənəviyyatında Allahın nuru təcəssüm olunub. Buna süni atributlar əlavə etmək olmaz, gözəllik təbii olmalıdır. Allah nuru ən təmiz, ən şəffaf və ən cazibədar işıqdır. O, heç bir yenilik, əlavə bəzək qəbul etməz. Gözəli səhər yuxudan duranda bəyənərlər. Əsl gözəl yatanda Aya, duranda Günəşə bənzəyir, Ay kimi batıb, gün kimi çıxmalıdır. Ən təmiz nəfəs südəmər körpənin nəfəsidir. Gözəlin nəfəsi bəbək nəfəsi kimi təmiz, ətirli olur. Gözəllik nəfəsi insanın içini, ruhunu təzələyir, ona səmaların və çəmənlərin rayihəsini bəxş edir. Gözəlin nəfəsini həmişə yanında duymaq, onunla nəfəs almaq cənnətə düşmək qədər xoşbəxtlikdir. Dünyada ən möhtəşəm musiqi uşaq qığıltısı, bir də gözəlin dilindən söylənən "sevirəm" etirafıdır.
Mən əlli ildir ki, sözlə, dillə, poeziya ilə, ədəbiyyatla məşğulam. Gözəl insanın və gözəl sözün aşiqiyəm. Əlli yaşım tamam olanda yazmışdım: qalın-qalın kitabları oxuyub alim oldum, fəqət, həyatın mənasını mənə Eşq anlatdı. Eşq gözəlliyi duymaq, ona qovuşmaq hakim olmaq, onu öz ömrünə qovuşdurmaq səlahiyyətidir. Gözəl Sözün və gözəl qızın şahzadəsi olmaq ən böyük hakimiyyətə sahib olmaq deməkdir. "Tanrı özünün kimliyini sübut etmək üçün təbiəti, insan öz kimliyini təsdiq üçün sənəti yaradıb"(Y.Qarayev).
Ən böyük möcüzələr təbiət və sənətdə təzahür tapıb. Təbiətdə gözəl olmayan heç nə yoxdur. Burada ən kamil harmoniya hakimdir. İnsan ürəyinin döyüntüsü həmin harmoniyanın göstəricisidir. Bu harmoniya pozulanda ölüm və təbii fəlakətlər baş verir. Sənətdə estetik (idraki!) zövq verən poetik ritmin sözün, səsin, rəngin, rəqsin - oyunun insan qəlbinin döyüntüsü ilə həmahəng olmasıdır.
Təbiət gözlə görünən, təfəkkürlə dərk olunan gözəllik, sənət (və söz) isə insanın bütün orqanlarından ziyadə hiss olunan, duyulan - fəhm olunan gözəllikdir. Səslə söhbət musiqini, sözlə söhbət ədəbiyyatı və fəlsəfəni yaradıb. "Ölüm həyatın, musiqi isə sənətin sonudur" (H.Hegel) Hürufilər yeni din yaratmaq, insanlığı (bəşəriyyəti!) bu dinlə birləşdirmək istəyirdilər. Bütün insanlar bir Allahın nurundan yarınıb ideyası bu düşüncənin (təkcə hürufiliyin yox!) məhsulu idi. Mənim fikrim belədir: "Biz insanları bir-birindən ayıran adamları müqəddəsləşdirib adını peyğəmbər qoymuşuq. Bu fikir "Müdriklər bunları deməyib" kitabçasında yazılıb. İnsan mühitində (Hürmüz və Əhrimən) xeyir və şər, işıq və zülmət, fəzilət və qəbahət, ülviyyət və rəzalət həmişə bir yerdə və həmişə də mübarizədədir. Bunun birinci tərəfində gözəllik, əks tərəfində isə eybəcərlik dayanır.
Gözəllik var-dövlətlə, fərmanla, ən yaxşı kosmetik vasitələrlə yaranmır. Gözəl sifət, gözəl saçlar və gözlər, gözəl nitq, uca və yaraşıqlı boy-buxun... və sevgi ilə döyünən geniş ürək Allah əmanəti, Tanrı mükafatıdır. Mən bu ahıl yaşımda bu qənaətə gəlmişəm ki, gözəlliyin yanında olmaq, daima onun ilıq nəfəsini duymaq əbədi səadətdir. Sevmək Allaha sadiq olmaq deməkdir, sevmək Allah əmanəti olan Ruhu sevindirməkdir.
İnsanı
hərəkətə gətirən onun ehtirasıdır. Ehtiras olan yerdə idraka imkan yoxdur. Ehtiras
eşqin və sənətin cövhəridir. "Ehtirassız dahiyanə heç nə
yaradılmır" (Hegel). Sənətdə
ehtirasın bədii ifadəsinə pafos deyilir. Ehtiras sənətkarı, ümumən, şəxsiyyəti
ucaldır, dahiyə çevirir. Şəxsiyyət
fövqəl düşüncə və geniş ürək
sahibidir. Azadlıq şəxsiyyətin cəmiyyətə
bəyan etdiyi mesaj, ictimai ehtirasın ifadəsidir. Ehtiras insan ruhunun nüvəsi, enerji mənbəyidir.
Ehtiras sevinc və kədərlə, qəmlə
təzahür edir. sevinc təbiətə
və cəmiyyətə açıq olmaq deməkdir, onu
hamı görür, sevir və əylənir. Qəm
dərində olur, hamıya aydın və açıq deyil.
Qəm könül yavrusudur. Düşüncənin, əqlin imkanları tükənəndə
qəm təzahür edir.
Dahi
"qəlb şairi" Füzuli qəmdən ayrı
düşməyi faciə hesab edir, farsca şeirlər
divanının dibarəsində yazırdı: "Bilirəm
ki, sən dərdli yaranmısan. Dərd isə
şairliyin əsas sərmayəsidir".
Ciyərdə
dağı, könüldə məlalı olmayan
Sözündə
sanma, ola zövq oxşayan qüdrət
Fərəhlə
eyş sözə zövq bəxş edə bilməz
Sözün canı sayılır qüssə qəm, kədər,
möhlət.
Şairin
məşhur bir qəzəlindən iki beyti misal verək:
Eşqdən
canımda pünhan bir mərəz var,
ey həkim!
Xəlqə
pünhan dərdim izhar etmə, zinhar,
ey həkim!
Var bir dərdim
ki, çox dərmandan artıqdır mənə,
Qoy məni
dərdimlə, dərman eyləmə, var,
ey həkim!
Sevinc ötəri, qəm əbədidir. Ən mənalı
qəm eşqdən yaranan qəmdir. Belə qəmlə
fövqəl gücə sahib olmaq mümkündür:
Olsaydı
məndəki qəm Fərhadı - mübtəlada
Bir ah ilə verərdi min Bisütunu bada.
Fövqəl qəmi yaradan gözəllik, hüsn və
eşqdir.
Qüdrətli qəm aşiqin gözəlliyə hüsni-təvəccöhündən,
eşqindən yaranır:
Hüsnün
olduqca füzun eşq əhli artıq zar olur,
Hüsn nə miqdar olursa, eşq ol miqdar olur.
Hüsn nə qədər kamil olsa, eşq o qədər
böyük olur, eşq nə qədər böyük olsa qəm
o qədər dərin olur. Ən kamil hüsn
Yaradanın hüsnü, ən mükəmməl eşq Allah
eşqi, ən ilahi qəm Allah sevgidən və ona
çatmamaq əzabından yaranan dərddir. Bu dərdə mübtəla olmaq isə səadətdir.
Dərd tənhalığın müsahibidir.
Dərd xariqələr və xatirələr
yaradır.
Gözəlliyin
qüdrəti eşqi yaradır, eşqin qəmi insanı
kamala yetirir, onu filosofa, dahiyə çevirir: "Kəmali-eşqəm,
dəxi özgə kəmali neylərəm" - deyirdi
söz və sevgi dahisi Mövlanə Füzuli.
Bizim
"ana kitabımız", ən möhtəşəm
türk eposu "Kitabi-Dədə Qorqud"da Tanrı
haqqında deyilir: "Ucalardan ucasan, kimsə bilməz necəsən".
Bəs insanlar üzünü görmədiyi
Tanrının hüsnünün gözəlliyini necə təyin
edirlər? Əvvəla
budur ki, qədim türklər Günəşi Tanrı sifəti
hesab edirdilər, belə düşünürdülər ki,
Günəşdən gözəl və parlaq heç nə
yoxdur. İkincisi isə, mənim fikrimcə, Allahın
yaratdığı gözəllərin timsalında! Bəzən həyatda elə gözəllərə
rast gəlirsən və deyirsən.
Səni
bu hüsnü-camal ilə, kamal ilə görüb,
Qorxdular
haqq deməyə,döndülər insan
dedilər...
Nəsimi
Türk
şeirinin mövlanəsi Füzuli isə yazırdı:
Ey mələksima
ki, səndən özgə heyrandır sana,
Həqq
bilir, insan deməz hər kim ki,
insandır
sana.
Çünki hər iki dahi şairimizə görə,
insanın üzündə Allahın kəlamı
yazılıb, adı həkk olunub, nuru ifadə edilib. Nəsimi
gözəllikdən istifadə edib Allahı
insanlaşdırır.
Həqq-təalanın
kəlamı surətin təfsiridir,
Kirpikin,
qaşın, zülfün həqq kitabıdır, vəli
Ol
kitabın kim, mən indəhü
ümmül-kitab
Füzuli gözəlliyə dayaqlanıb insanı Allah mərtəbəsinə
qaldırırdı. İnsan gözəlliyi ilahi təsirə
malikdir. Bu təsirin ülvi adı
eşqdir. İnsanın Allaha eşqi
insanın insana (gözələ!) olan eşqindən
başlanır. Bizim müasirlərimiz də bu fikirdədir
ki, "Gözəl qadın milli sərvətdir..." (Anar). Bu sərvətə sahib
olmaq cahanda ən böyük səadətdir. Ancaq təəssüf ki, gözəl qadınlar
çox zaman gözəlliyi duymayan, fəhm istedadı olmayan
naşı adamlara qismət olur. Bu ən
acı paradoksdur. Gözəllik də
çiçək kimidir, naşı münasibət ətrini
itirir, laqeyd baxışlardan - ürəksiz insan nəfəsindən
solur.
***
Sənətin - həm poeziyanın, həm də incəsənətin
(xüsusən musiqi və rəssamlığın!)"
cövhərində gözəllik və məhəbbət
dayanır. Bu iki amil istedadı xariqələr yaratmağa
sövq edir. Şairlik ilahi vergisidir, sənət-peşə
deyil, oxumaqla şair yaranmaq olsaz "Şair sözü
müqəddəs sözdür" (V.Belinski).
Bu barədə
ən mötəbər (və doğru!) fikri Azərbaycan və
bütün türk şeirinin Mövlanəsi Molla Məhəmməd
Füzuli həzrətləri söyləyib: "Söz
yaradanın mədhi - sənası, nəğməsidir ki, o,
qeybin gizli aləmlərində həqiqətlər cəvahirindən
ətək-ətək şabaş edib qeyri-məhdud xəzinələr
yaratmış, məhdud hərflərin dəyişməsilə
hər xəzinəyə bir açar ixtira etmişdir...
İlahi feyzdən bir xəzinədir söz... Şeir fəziləti
də ayrı bir elmdir və kamal növlərindən mötəbər
bir növdür... Şeir yazanın adı
şeir vasitəsilə aləm səhifəsində əbədi
olaraq qalır". Belə rəvayət edirlər ki,
bir müdrik adam şeir peyğəmbərlərinin
adını çəkir: Cəlaləddin Rumi, Hafiz
Şirazi, Əlişir Nəvai, Məhəmməd
Füzuli... Dinləyənlərdən biri səbirsizlik
edib ona deyir - bəs Nizaminin adını çəkmədin?
Müdrik ona belə cavab verir: "Mən peyğəmbərlərdən
danışıram, Allahdan yox...".
Allah peyğəmbərə vəhy, dahi şairlərə
fəhm bəxş edib. Yaradanla yaşadanlar insanlığın xəzinəsidir.
Obrazlılıq, məcaz, metafora və müəmma
şeirin məziyyətləridir. "Şeir sadə
olmalıdır" demək şeiri gücdən salmaq deməkdir.
Şeir hamı üçün kütləvi
deyil, şeiri (söz!) anlayanlar, duyanlar
üçündür. Şeir Allah əmanəti
olan insan ruhunun söz də ifadəsidir O, ən demokratik
janrdır. M.Müşfiq deyirdi: "Məncə, həqiqi
şeir divanədir... Onu zəncirləmək
nahaqdır. Burax onu! Burax, istədiyi kəlmə qəliblərinə
girsin...". Şeir (və
sənət!) İlahi pərisinin əlində
şairin hüzuruna - beyninə və qəlbinə bayram
xonçası kimi, gözəllik aləmindən gəlir.
"İlham pərisinin büllur gərdişinə
istibdad zənciri salınmaz, ipək saçlarına istiqlal
çələngləri durular" (İsmayıl Hikmət).
Gözəlliyin yaratdığı duyğunun
sözlə ifadəsi olan şeir azadlıq çiçəyidir,
onu dərmək hər adama nəsib olmaz, o, yalnız
istedadlı adamların qismətidir. "Şeir
xəyalla yazılmış bərabər vəznli və
qafiyəli kəlamdır" (Nəsirəddin Tusi).
Yaxud: "Şeir vəznli, qafiyəli və xəyal edilən
kəlamdır" (Xətib Təbrizi). Şeir
gözəlliyin poetik sözlə qafiyəli və vəznli
ifadəsidir. Şeirin ən zərif
növü - rübabi şeir, lirikadır. Lirik şeir bəstələnməmiş nəğmədir.
Sənət dünyanı gözəllik qanunları ilə
ifadə etmək üçün yaradılıb, bəşəriyyət
hələ bu səviyyəyə gəlib çatmayıb.
Gözəlliyi duymaq təkcə zövq məsələsi
deyil, xüsusi bədii-fəlsəfi təfəkkür hadisəsi
və mənəvi-psixoloji qabiliyyət əlamətidir. İnsan
gözəlliyə təşnə ilə özünə
gözəl həyat aurası-haləsi, könül
xoşluğu imkanı yaradır. "Gözəl"
sözü "göz" və "əl" birləşməsindən
yaranıb. Məfhumi mənası gözlə
görülən və əllə toxunulan anlamındadır.
Gözəlliyi göz təyin edir, duyğu,
hiss ona sahib çıxır. Gözəllik
xəyalla - təxəyyüllə sözə, sənətə
çevrilir. İnsan gözəlliyin
yaratdığı xəyalla bizi əhatə edən görünən
- vizual aləmi - eyni dərk etdiyi kimi, görünməyən
aləmi - qeyb aləmini də fəhm edə bilir. Gözəlliyin doğurduğu xəyal insana hər
iki cahanı seyr və səyahət etməyə imkan verir.
Sənətin əsasında duran obraz (obrazlılıq!)
həm bədii təfəkkürün, həm də bədii
təxəyyülün sənətkarın şəxsiyyətin
də əlbir fəaliyyətinin məhsuludur. Obrazlı desək,
obrazın atası həqiqət, anası xəyaldır.
Xəyal və həqiqət bədii obrazda
estetik gözəlliyin rəhnidir. "Gözəllik
ideyanın hər cür hissi təzahürünün zəruri
şərtidir" (V.Belinski).
"Əsl şeir dil ilə musiqi arasında xüsusi
bir sənətdir. Şeir dilin musiqisi, musiqinin dilidir. Şeirdəki bəşəri hisslər və
fikirlər bu dilin musiqisi və bu musiqinin dili ilə ifadə
olunur. Şeir dilinin musiqisi də onun
müxtəlif vəzn növləri ilə, ahəng
ölçüləri ilə büruzə verir" (Əkrəm
Cəfər). Şeirdə dilin, musiqidə
səslərin, rəssamlıqda rənglərin harmoniyası
gözəllik yaradır. Sənət təbiətə
onda olmayan gözəllikləri əlavə edir. "Sənət çəməndə olmayan
çiçəklər bitirməli, Ayı al sapla göydən
yerə endirməyi bacarmalıdır" - deyirdi.
***
Oskar
Uayld: Cahanda da, sənətdə də gözəlliyin
gücü səmimiyyətindədir. Lakin
çox zaman gözəl qadınlar təkəbbürlü
olur. Şairlər buna naz deyirlər.
Nazsız gözəl duzsuz xörək kimidir.
Naz gözəlliyə dad verir. Gözəllik ruhun azadlığıdır. Gözəlliyi və gözəli sevgi ilə fəth
etmək lazımdır. Belə fəthə
eşq, bu fatehliyə aşiqlik demək olar.
Böyük filosof N.Q.Çernışevski Hegel
estetikasına qarşı yazdığı "Sənətin
varlığa estetik münasibətləri" kitabına
"gözəl nədir?" sualına yüzlərlə
şəhr verir. Əsərin sonunda iki sözlə bu suala
cavab verir:
"Gözəl - həyatdır". Bu, materialist
düşüncənin gəldiyi qənaətdir. Mən isə idealist düşüncəyə malikəm.
Gözəllik gözəgörünməz
meyarlarla ölçülən bir əyardır. Dünyada ən kamil gözəllik qadın gözəlliyidir.
Ondakı cazibənin sirrini axıradək hələ heç
kim kəşf edə bilməyib. Gözəlliyin gözəlliyi də məhz dərkolunmazlığındadır.
Dahi U.Şekspir, səhv etmirəmsə, "Kral Lir"
dramında təlxəyin dili ilə belə deyir:
"İnsan, sən öz varlığındakı
bütün sirləri açmayınca mənim əlimdən
qurtula bilməyəcəksən!". Fəqət nə Şekspirdən əvvəlki
filosof sənətkarlar, nə də ondan sonra gələnlər
insan varlığındakı sirlərin mində birini də
aça bilməyiblər. İnsan bir sirri-xudadır...
Bu barədə bir qədər sonra!
Nizaməddin Şəmsizadə
Ədəbiyyat qəzeti.- 2019.- 13
aprel.- S.20.