Nəsimi və mif

İmadəddin Nəsimi haqqında düşünmək və yazmaq nəinki Orta əsr klassik Azərbaycan ədəbiyyatı haqqında, eyni zamanda bütövlükdə həmin dövr Şərq poeziyası barədə düşünmək və yazmaq deməkdir. Bu fikri XIV-XV yüzilliklərdə yaşayıb-yaradan hər hansı bir şair barəsində demək çox çətindir. Çünki Nəsimi nadir sənətkarlardandır ki, onun əzablarla dolu tərcümeyi-halında və qürur hissi ilə birgə formalaşan bədii yaradıcılığında həmin əsrlərin fəlsəfi dünyagörüşü, mübarizə meyilləri, Şərq poetikasının ən ümdə xüsusiyyətləri cəmləşmişdi. Biz çox vaxt Şah İsmayıl Xətainin "Dəhnamə"sini ədəbiyyatımızda Aşiq fədakarlığının bütün əlamətlərini özündə ehtiva edən ilk əsər adlandırırıq. Amma düşünürəm ki, Azərbaycan poeziyasında inanılmaz dərəcədə fədakarlıq göstərən ilk Aşiq obrazı məhz Nəsimi lirikasının qəhrəmanıdır.

Nəsiminin epik əsəri yoxdur. Amma onun yalnız qəzəllərdən ibarət poetik nümunələrini bir əsər hesab etmək olar. Bunu söyləyərkən qəzəllərdən tərtib olunan "Divan"ı nəzərdə tutmuram. Nəsiminin qəzəlləri bir nümunəsindən digərinə yol olan, bir-birini tamamlayan, öz mövqeyi ilə Aşiq qəhrəmanı heç vaxt dəyişməyən bütöv bir mükəmməl əsərdir.

İmadəddin Nəsiminin bir qəzəlindən baxanda onun bütün yaradıcılığı görünür.

Mənsub olduğu bədii metodundan asılı olmayaraq, hər hansı bir sənətkarın yaradıcılıq sirlərinin açarı onun əsərlərinin janrında, vəznində, qafiyəsində deyil, folklor qaynağındadır. Folklor elementləri şair və yazıçıların ədəbi irsinə təhtəlşüur olaraq daxil olur. Folklordan istifadə etmək məqsəd və vəzifəyə çevriləndə, folklor naminə olanda yaradıcılığın süni və saxta məqamları cücərməyə başlayır. Nəsimidə folklorizm və mifologizmlərin romantik bədii düşüncə ilə qaynayıb-qarışması öz təbii formasında görünür. Bu təbiilik o qədər güclüdür və mətnin ruhuna o dərəcədə hopmuşdur ki, bəzən folklor elementinin özünü belə axtarıb tapmaq çətinlik törədir.

Nəsimi yaradıcılığının mifoloji düşüncə qatı və folklor mənzərəsi necədir? Burada Xızır, Pəri, Dərviş, Şeytan, Div kimi mifoloji obrazlar var; Leyli, Məcnun, Fərhad, Şirin, Yusif, Nəmrud, Şəddad, Simurq quşu kimi əfsanə qəhrəmanları var; Novruz bayramı, fala baxma, xalq oyunları kimi mərasimlər mətnin daxilinə sirayət etmişdir; bunlarla yanaşı, atalar sözlərinə, alqış və qarğışlara rast gəlmək olur. Hətta sevən Aşiqlə bağlı əhvalatların dillərə düşüb yayılması və dastan olması da var:

Eşqə düşənlər bilir, həm yenə eşqin qədrini,

Ol aşiq aşiqmidir kim, olmadı rüsvayi-eşq.

Nəsimi yaradıcılığı bütövlükdə bir folklordur.

Nəsiminin folklorla əlaqəsi yalnız mifoloji və əfsanəvi adların, isimlərin poetik nümunələrdə xatırlanması, mətnin üzündə qalıb zahiri effekt yaratması demək deyildir. Əgər belə olsaydı, Nəsimi və folklor müstəvisi formalizmin qabığına bürünüb əhəmiyyətsiz bir fakta çevrilərdi.

Məsələ burasındadır ki, sənətkarın yaradıcılığında folklor obrazının, folklor nümunələrinin müəyyən lazımi funksiyası açıqca görünür və bu funksiya şairin qəzəlindəki ideyalarla, təkraredilməz poetik fiqurlarla sıx bağlıdır. İkincisi, bu bağlılıqdan əlavə olaraq folklorizm və mifologizm elementləri bədii mətnin alt qatlarında mürgüləyərək daha böyük əhəmiyyət daşıması ilə fərqlənir. Yəni Nəsimi lirikasında folklorizm və mifologizmlərin açıq və gizli tərəfləri var. Həmin alt qatlar şeir nümunəsinin özündəki açıq tərəflərlə müqayisədə daha möcüzəli və daha çox qeyri-adidir.

Nəsimi yaradıcılğının yalnız poetik özünəməxsusluqları deyil, bəşəri ideyaları, gələcəyə doğru istiqamətlənən mətləbləri mifoloji obrazlar qalereyasının fonunda, bu obrazların ecazkar əhatəsində daha möhtəşəm görünür. Mifoloji düşüncə ideya və mətləblərin dayaq nöqtəsini daha da gücləndirir və sənətkara olan oxucu inamını xeyli dərəcədə artırmış olur.

Xızır obrazı bir mifoloji obrazdır. Övliyadır, hamidir, xilaskardır. Nəsiminin Xızır adını tez-tez xatırlaması onun öz lirik qəhrəmanını Xızırla bir səviyyədə tutmaq arzusundan irəli gəlir.

Xızır həm də dirilik suyuna yetə bilən ölməzlik simvoludur. Deməli, Nəsimi öz lirik qəhrəmanının ölməzliyinə inanır və bu üsulla onun böyüklüyünü, müqəddəsliyini göstərir, oxucunu buna inandırmağa çalışır.

Nəsimidə gözəlin vəsfi müxtəlif müqayisələrlə həyata keçirilir. Bir qəzəlində deyir ki, ey gözəl, sənin üzündə nur təcəlla edib, sözün cənnət çeşməsinin suyu kimidir, gözünün sehrində Harut və Marut adlı mələklər Bağdaddakı quyuda həbs olunublar, fələklər üzünü ayağına sürtürlər, mələklər qulluqçu kimi xidmətindədirlər, bütün insanların vücudu sədəfdirsə, sənin vücudun bu sədəflərin ən yaxşısıdır. Amma, görünür, bu cür mənalı və geniş məcazlar şəbəkəsi Nəsimini qane etmir. Ona görə də Xızırı İsa peyğəmbərlə birlikdə şeirin səhnəsinə gətirir:

Dəmi - İsa ölü dirildər, amma

Dəmində Xızır ilə İsa diridir.

Möhtəşəm bir mənzərə yaranır: ölü dirildənləri - İsanı və Xızırı Nəsiminin dilbər gözəli dirildir, mifik obraz Nəsiminin bu dilbər gözəli qarşısında yox olub gedir - bu, romantik şairin ən poetik gedişidir.

Nəsimi başqa bir qəzəlində gözələ müraciət edərək onu müxtəlif obrazlara bənzədir: şahım, sultanım, sərvərim, sərvi-xuramanım... - deyir. Həmin qəzəldə bu cür obrazların sayı yüzə qədərdir. Hətta mətndə Xızırla bağlı "dirilik suyu" ifadəsi də işlənmişdir. Amma bunlara baxmayaraq, sənətkar şeirin sonuna doğru Xızıra ehtiyac duyur və "Xızırım" ifadəsini çox böyük qürürla müraciət olunmuş obrazların içərisinə daxil edir.

Nəsimi yaradıcılığında təkrar-təkrar rast gəldiyimiz Xızır daha çox "dirilik suyu" ilə birgə görünür. Çox sadə yanaşmış olsaq, Nəsimi söyləyir ki, yarın dodağının, ləblərinin çeşməsində bir dirilik suyu var. Ona görə də Nəsimiyə görə, dirilik suyu adı ilə qaranlıqların qoynunda, zülmətlər içində, mağaralarda, qalalarda və qalaçalarda heç nə axtarmağa dəyməz. Elə buradan da Xızıra müraciətin alt qatı meydana çıxır.

Bəs elə isə bu sirr nədən ibarətdir?

Nəsimi yaradıcılığında Xızırla - dirilik suyu ilə bağlı sirr həm həqiqi, həm də mifoloji mənada Nəsimi ilə İsgəndərin davasının görünməyən mərtəbəsidir. Başqa sözlə, Nəsimi bütün yaradıcılığı boyu Xızırı xatırlamaqla dirilik suyu arxasınca gedən İsgəndərlə özünün barışmaz mövqeyini əks etdirmişdir. Şair Xızırın simasında dirilik suyu obrazını canlandırdıqca, sanki İsgəndərə acıyır, onun zülmətlər içərisində faydasız axtarışlara sərf etdiyi vaxta heyifsilənir. Nəsimi çox böyük inamla demək istəyir ki, ey İsgəndər, dirilik suyu qaranlıq mağaralarda, zülmətlər içərisində deyil, sənin yanında olan gözəlin duruşunda, baxışında və danışığındadır. Hətta Nəsimi bədii düşüncəsində İsgəndərin gözəllərə biganə olub ölümsüzlüyü müəmmalı məkanlarda axtarmasına qarşı o qədər qəzəb vardır ki, o, İsgəndərin məmləkətini belə divlərə təslim etməkdən usanmır:

Can ilə kim ki, könlünü eşqinə qılmadı vətən,

Divə müsəlləm eylədi məmləkəti-Skəndəri.

Əslində, Div də mifoloji obrazdır, amma mənfi xüsusiyyətləri ilə yaddaşlarda qalan bir məxluqdur. Doğrudur, bəzi xalqların mifologiyasında Div müsbət keyfiyyəti ilə insanlara yardımçı olur, onlara köməklik göstərir. Hətta bəzi xalqlarda müsbət və mənfi mənasında Divlə bağlı dönərgəlik də var. Türk mifologiyasında və türk inanclar sistemində isə Div o dünyanın nümayəndəsi kimi şərin simvoludur. Nəsiminin tanıdığı və tanıtdığı Div də birmənalı şəkildə Türk mifologiyasına məxsusdur.

Nəsiminin "Qandasan" rədifli qəzəlinin birində aşiq öz sevgilisinin həsrətindədir. Sevdiyi qızı gözlərinin nuru hesab edir və onun yoxluğu ilə bağrının qan olduğunu, səbrinin tükəndiyini söyləyir. Hətta həsrətindədir ki, sevdiyi qız saçının ətrini küləklə ona göndərsin. Sevgilisindən heç bir cavab gəlmədiyinə görə Aşiqin çəkdiyi həsrət və intizar o qədər şiddətlənir ki, bunun ağır fəlakətlə nəticələnəcəyi də gözlənilir və bu xoşagəlməz nəticə mifoloji Div obrazı ilə yekunlaşır:

Yar üçün hər guşədə min div olur düşmən mana,

Ey səvadi-əzəmü möhkəm həsarım, qandasan?

Aşiqlə sevgilisi arasına girən, onların vüsalına mane olan bir qüvvənin mövcudluğu Füzuli başda olmaqla klassik Azərbaycan və Şərq şeirində özünə kifayət qədər geniş yer tutmuşdur. Ümumiləşdirmiş olsaq, bu qüvvə əğyar, yaxud da konkret desək, İbn Səlamdır. Amma Nəsimi şeirində rəqib olan üçüncü şəxs əğyar, yaxud İbn Səlam deyil, divlər sürüsüdür. Onlardan qorunmağın da yeganə yolu yenə gözəlin vəfasıdır.

Nəsimiyə görə, kim ki, mələyə səcdə qılmır, onun adı Divdir.

Süleyman məntiqindən quş dili öyrənmək istəməyən Divə uymuşdur.

Eşqin bəhrinə baş vurmayan da Divdir.

Nümunələrin sayını artırmadan qeyd etmək olar ki, Div həmişə təhlükədir. Elə isə Nəsimi yaradıcılığında mifoloji divin ikinci planı varmı? Şübhəsiz, var.

Bəs elə isə bu, nədən ibarətdir?

Div kimi xtonik bir məxluqun iblisanə bir xüsusiyyəti də vardır. "Cırtdanın nağılı"nda uşaqlar meşədən odun yığıb geri qayıdırlar. Nağılda deyilir: "Onlar bir xeyli getdikdən sonra axşam oldu. Qaranlıq qovuşdu, yolu azdılar. Meşədən çıxanda gördülər ki, bir tərəfdən işıq gəlir, o biri tərəfdə it hürür. Biri dedi: işıq gələn tərəfə gedək, o biri dedi: it hürən tərəfə. Bilmədilər ha tərəfə getsinlər.

Cırtdan dedi:

- İt hürən tərəfə getsək, it bizi qapar. İşıq gələn tərəfə gedək, bəlkə, yolu tapa bildik.

Uşaqlar işıq gələn tərəfə gedib bir divin evinə çıxdılar. Div onları görəndə sevinib öz-özünə dedi: "Yaxşı oldu. Gecə onları bir-bir yeyərəm".

Məsələ burasındadır ki, it hürən tərəf həm də qaranlıq tərəfdir. Ona görə ki, Div işığı, odu özü ilə aparıb. Yəni o, həmişə odu insanlardan gizlətməyə çalışıb, hətta mifoloji düşüncəyə görə, günəşin də üzünü örtə bilirmiş. Bəs bunun müqabilində Nəsimi necə hərəkət edir?

Nəsiminin "Div" adının işləndiyi şeirlərində hökmən və hökmən günəşdən, oddan, şamdan, işıqdan, şüadan, çıraqdan söhbət gedir. Od, şam, işıq, şüa, çıraq - bunların hamısı Günəşin transformasiyalarıdır. Son dərəcə heyrətamizdir ki, təkcə bu fakt sübut edir ki, Türk mifoloji inamları ilə Nəsimi bədii düşüncəsi o qədər qaynayıb-qarışıb ki, şair Div olan yerdə həmişə günəşi Divdən qorumağa çalışıb və "mən bir Günəşəm" deməklə ona sahib çıxdığını elan edib.

Nəsimi Günəş məsələsində yalnız sevgilisinə güzəştə gedib.

Şeytan obrazının Nəsimi yaradıcılığında işlənməsinin də belə bir gözəgörünməz sirri var. Əvvəlcə qeyd edim ki, romantik sənətkarın yaradıcılığında Divlə Şeytan eyniləşdirilmişdir:

Mah - rüxsarın qatında kim ki, səcdə qılmadı,

Divi - məlundur, yəqin, onun adı şeytan olur.

Hətta Div haqqında olanlar Şeytan haqqında da deyilir:

Üzünə qarşı sücud eylər mələk,

Səcdəyə inkar edən şeytanımız.

Yaxud:

Şeytandır ol ki, surətinə qılmadı sücud.

Nəsimi mifoloji Şeytana qarşı çox amansızdır.

Allah bağışlamayanı Nəsimi də bağışlamır!

Hətta yeri gələndə Şeytanı açıqca lənətləyir:

Üzün nuruna hər kim oldu munkir,

Ona lənət, adın şeytan oxurlar.

Yaxud:

İblis əzəli lənət olub lənətə qaldı.

Lənət sözünü dünyada şeytan dəxi bilməz.

Nəsimi şeirində Şeytana qarşı deyilənlər üzdə olanlardır - görünənlərdir, bəs görünməyənlər nədir? Nəsimi şeirinin zəngin poetikası sübut edir ki, Şeytan obrazı hansı mətnə daxil olursa, həmin mətndə ya Xızır, ya Adəm peyğəmbər, ya Süleyman peyğəmbər, ya da Allah özü var. Əgər bunların heç biri olmayanda qəzəlin mətlə beytində iki Nəsimi görünür:

Yarın gəlir həmişə cəfası Nəsimiyə,

Sən sanma kim, Nəsimiyə yarın ətası yox.

Məqsəd aydındır: Xeyirxah güclər - Xızır, Adəm, Süleyman kimi peyğəmbərlər vasitəsilə, yaxud Allahı çağırmaqla və yaxud da öz gücünə (iki Nəsimi!) bədii mətnin özünü Şeytandan qorumaq vəzifəsi həyata keçirilir.

Pəri obrazına gəldikdə bu mifoloji obraz Nəsimi yaradıcılığında gözəllik simvolu kimi işlənir. Başqa sözlə, Pərinin şeirə gəlişi gözəlin füsunkarlığını, cazibədarlığını daha da artırmağa xidmət göstərir.

Hər rəqibin gündə min gəz

tənəsin nuş eylərəm,

Mən Nəsimi, sən pəri,

zinhar səndən dönməzəm.

Burada gözəlliyə vurğunluğun həm mifik, həm də real tərəfi vardır. Vurğunluqda mifoloji düşüncə, fədakarlıqda isə real münasibət gizlənib.

Bəzən Nəsimi gözəlin vəsfində pəri, mələk, huri sözlərini yanaşı işlədir, bu isə gözəlliyin yüksək dərəcəsini nişanlayır:

Bilmənəm hurimisən, yoxsa məlaik, ya pəri,

Kim ki, gördü ay üzün şərməndə oldu, xu tutar.

Poetika baxımından Pəriyə müraciətin mənası ondan ibarətdir ki, onun iştirak etdiyi şeirdə gözəlin vəsfinə aid məcazlar sistemi son dərəcə sadələşir, çünki həmin məcazlar sistemini Pəri, Mələk və Huri obrazları tam şəkildə əvəzləyə bilir.

Nəsimi həmişə inandığı məsələdən yazmışdır. Nəsiminin inandığı doğru olandı. Yəni özü dediyi kimi, "doğruya zaval yoxdur". Şair altı əsr bundan qabaq necə deyibsə, biz də indi eləcə deyirik: "Doğruya zaval yoxdur". Deməli, Nəsimi bizim müasirimizdir.

Kamran ƏLİYEV

Ədəbiyyat qəzeti.- 2019.- 13 aprel.- S.22-23.