Nanəli konfet
hekayə
Düşərgə yoluna burulub bir anlıq ayaq
saxladım.
Gördüyüm mənzərəni canıma hopdurmaq istəyridim:
Yan-yörəsi nimdaş çadırlar,
süzülmüş palazlar, rəngi qaçmış
cığırçalarla örtülmüş, müsəlman
qəbiristanlığının başdaşları kimi səliqəsiz
sıralanmış saysız alaçıqlar, əllərində
plastik vedrələr su maşınının yanına
düzülüb növbəsini gözləyən qız-gəlinlər,
dəlmə-deşiyindən gün şüaları
süzülən talvarın altında dinməz, əlləri
qoynunda, boynubükük durmuş kişilər...
Havada bir azot atomu da tərpənmirdi. Addım
atdıqca qalın toz qalxıb havadaca asılı
qalırdı.
Osman dayını şəkildə necə
görmüşdüm, elə də qarşımdaydı. Komasının
kölgəsində, "Villis"indən qalan şirmayı
halqalarla bəzədiyi sükanı sürtüb təmizləyirdi.
Tez-tez cibindən kirli dəsmalını
çıxarıb alnından gözünə axan təri
silirdi.
Yaxınlaşdım. Sükanı sol qoluna
keçirdi, sağ əlini gözünün üstünə
günlükləyib mənə xeyli baxdı. Tanımadı. Qalın eynəyini silib bir də
baxdı...
***
Osman
dayı ilə çoxdan dostlaşmışdım - düz
qırx il qabaq...
Kənddə
uşaqlar qaramanlı Osman kimi şirindil kişilərə
"dayı", Quşdan Məhərrəm kimi, nə bilim,
Sərəncamın əri Abdal Əvəz kimi acıdil, əzazil
kişilərə "əmi" deyirdi. Niyəsini
bilmirdik, elə eşitmişdik, elə də deyirdik.
Osman dayı dədəsindən qalma iki cöngəni,
bir qısır düyəni, on iki keçini əldən-ələ
keçmiş yağmal "Villis"ə dəyişmişdi.
"Villis"inə qoşqu qoşub dağ kəndlərində
qənd-çay, şirniyyat, ətir, qab-qaçaq, uşaq
paltarı satardı. Qoşquya "kəcavə" deyərdi.
Ərzağı, pal-paltarı Bəkir
kişinin dükanından nisyə götürərdi.
Dağ kəndlərində
müəllimlərdən, tibb işçilərindən
savayı az adamın əlində nağd
pul olurdu. Osman kişi nisyə
aldığı malın çoxunu elə nisyə də verərdi.
Evinə dönəndə
maşınını kəndin başındakı kəhrizin
üstündə saxlayıb əl-ayağını yuyar,
gülpəmbəli qırmızı Çin termosundan
çay süzüb nisyə dəftərinin üzünü
ağlamaya köçürərdi.
Dəftəri hamıdan gizlədərdi. Bir dəfə
dəftəri "Villis"in oturacağında açıq
qalmışdı. Boylandım, dəftərdəki
yazılardan heç nə anlamadım: üçbucaq,
ortasından qoşa xətt çəkilmiş dördbucaq,
buynuz, parabüzənə oxşar xırda dairələr...
Osman dayı məktəb oxumamışdı,
hamının bildiyi hərflərlə yazmırdı,
özü üçün ayrı yazı sistemi qurmuşdu.
Onu bir dəfə pəncərədən "Əlifba"
öyrənən birincilərin sinif otağına kədərlə
baxıb udqunduğunu görmüşdüm.
Osman
dayı ilə bağlı belə bir pıçı
eşitmişdim: Deyirdilər ki, mayın ortasından düz
sentyabrın axırına qədər bazar günləri kəhrizə
kişi xeylağı getməzmiş,
çünki qızlar-gəlinlər yay odunu canlarından
çıxarmaq üçün lütlənib kəhrizdə
çimərmişlər. İyirmi beş
il qabaq - Osmanla Səməndər onbeşlərinin içində
olanda ikisi də Qırmızısaqqal Hətəmin nəvəsi
Bəsirəni istəyirmişlər. Bəsirənin
meyli Səməndərə imiş. Bir
gün Osman xəlvətcə Cin Süleymanın kəhrizin
dibindəki bağında ağaca çıxıb Bəsirənin
çimməsinə baxıbmış. Ertəsi gün
Osman Bəsirə ilə qarşılaşanda belə
deyibmiş: "Sağ döşündəki qoşa xala
canım qurban, mələyim!".
Bəsirə məsələni başa düşər,
Səməndərə deyər, Səməndər də əmisi
uşaqları ilə Osmanı təklikdə tutub dartıb kəhrizə
aparar, başını kəhrizin nəm daşlarına
döyərlər. O vaxtdan Osmanın başı qaçar. Qız-gəlin
də elə o vaxtdan kəhrizdə çimməyi tərgidər.
Deyirlər, nə Bəsirənin, nə də Səməndərin
taleyi gətirər. Bəsirəni kəndə biçinə
gələn kombaynçı ilə saman tayasında eşdikləri
kalafada çılpaq tutarlar. Səməndər
kombaynçının qarnını yaba ilə deşər,
gedib girər qazamata, vərəmləyib iki ildən sonra elə
orda ölər. Bəsirə dədəsi
evinə qayıdar, evdən çölə yarasa kimi, ancaq
gecələr çıxar.
Osman da o hadsədən sonra evlənməyəcəyinə
and içər. (Bəsirə dədəsi evinə
qayıdandan sonra Osmanın niyə gedib onu qaranlıqdan
çıxarmamasını anlamaq üçün hələ
kal idim).
Hə,
yalan-gerçək, bunu da danışırdılar ki, o əhvalatın
üstündən illər keçəndən sonra, guya, Osman
alverə getdiyi dağ kəndlərinin birindəki zirvədə
sal daşları üst-üstə qalaqlayıb qız düzəldib,
daşları xınalayıb-gülxətmiləyib,
başdakı daşa Bəsirənin yaylığına
oxşar yaylıq bağlayıb daş sevgilisinin
başına dolana-dolana üz-gözündən
öpürmüş.
***
Beşinci sinfə keçmişdim. Yay tətilinə
müəllim evə çoxlu kitab
tapşırmışdı. Kitabları
özümlə gəzdirirdim.
-
Onların hamısını oxumusan? - Osman dayı dolu səhənglərimi
qatırın üstünə aşırıb başı ilə
dəri heybəyə yığdığım kitabları
göstərdi.
- Yox,
oxumalıyam.
-
Nağıldı?
-
Nağıl da var, şeir də, əfsanə də.
- Əfsanə nədi?
-
Yalançı nağıl.
Osman
dayı çənəsini aşağı əyib gözlərini
iri açdı, təəccüblə mənə baxdı:
-
Yalançı nağıl?! - Birini danışa bilərsən?
Evə getməliydim. Nənəm
tapşırmışdı ki, Soltanlıdan qohumlar gələcək,
samovara tökməyə su yoxdu, yolda-rizdə avaralanmayım,
amma Osman dayı səhənglərimə kömək eləmişdi,
sözünü yerə salmaq ayıbıma gəldi. Həm
də, düzü, hərdən öz-özünə nə
dildəsə mahnı oxuyurdu, səsi çatmayanda
üzünə şillə vurub "düz oxu, Osman!"
qışqırırdı deyə, ondan bir az
üşənirdim.
Kitabı açıb qoca dərviş əfsanəsini
oxudum. "Kəndə
bir dərviş gəlir...". Osman
dayı tez-tez məni saxlayır, sual verirdi: "Saçı
uzun idi?". Kitabda
yazılmasa da, "hə, uzun idi, dabanına
çatırdı" - deyib əfsanədəki dərvişi
Osman dayının xəyalındakı dərvişə
oxşadırdım.
Suallar artırdı. "Dərvişin uşaqlara
danışdığı nağıl haqda da yazılıb
orda?". "Yox,
yazılmayıb". "Dərviş
uşaqlara niyə tez sınan oyuncaqlar
bağışlayırmış?" "Osman
dayı, dayan, oxuyum, axırda hamısı yazılıb".
Əfsanənin sonluğunu - camaatın dərvişi
döydüyü yeri oxuyanda Osman dayının gözü
doldu.
Abzası mənə bir neçə dəfə oxutdurdu, tam
yadında qalana qədər dilinin altında təkrarladı:
"Dərviş hər qapıya bir gil
lövhə qoyub yoxa çıxmışdı. Lövhədə
bunlar yazılmışdı: Vaxt gələcək, sizin
uşaqlarınıza kimisə ürəyini
bağışlayacaq. Balalarınızı
indidən vərdiş elətdirirəm ki, o vaxt ehtiyatlı
davransınlar, dünyanın ən tez sınan, həssas
oyuncağını - ürəyi
sındırmasınlar".
Osman dayı əlini cibinə atdı, bir ovuc konfet
çıxarıb mənə uzatdı. Konfetləri
qapıb cibimə doldurdum. Tez
qabığını soyub birini ağzıma atdım.
Nanəli konfet! Necə də dadlı idi!
Beləcə, Osman dayı ilə dostlaşdıq.
Bir neçə gün sonra Malyatan təpəsinin ətəyindəki
yovşanlıqda çəyirtkə tutub hinduşkalara
yedirdiyim yerdə Osman dayı "Villis"ini düz
yanımda saxladı.
-
Kitabların hamısını oxudun?
- Yox hələ,
Osman dayı, birini bitirmişəm, indi o birini oxuyuram.
- O nədəndi?
- Şeirdi. Yaman uzundu, - şikayətləndim, - amma
asan yadda qalır.
Osman
dayının xahişini gözləməyib əzbərlədiyim
parçanı oxudum: "Keçmiş zamanda,
Yunanıstanda, İskəndər adlı.".
"Bir şah yaşarmış, buynuzu
varmış". Yerində içini
çəkdi. Maşından
düşdü. Həmişə bərk təəccüblənəndə
etdiyi kimi, çənəsini sinəsinə
yapışdırıb gözlərini bərəltdi:
- Nə təhər!?
Buynuzu varmış?! Adamın?
- Adam
deyil, Osman dayı, İskəndərdi, - özümü
çoxbilmiş göstərdim.
"İskəndərin buynuzu var, buynuzu"
misrasını deyəndə, Osman dayı qeyri-ixtiyari hər
iki əlinin şəhadət barmağını
başına qaldırıb özünə buynuz qoydu və ləzzətlə
güldü.
Cibindən bir neçə nanəli konfet
çıxarıb ovcuma qoydu.
On gün sonra Osman dayını Suray xalanın
qızı Gülsabahın toyunda gördüm. Həyətdəki
tut ağacına söykənmişdi. Əl-qolunu
oynadıb nə haqdasa vərəvurd eləyirdi. Yaxınlaşıb salamlaşdım. Məni görən kimi üzü güldü.
Əlimi sıxıb özünə tərəf
çəkdi. Araq iyi burnumu çimçəşdirdi.
- O
şeir nə təhər idi? Onu bir də de,
başam.
Əlimi əlindən
qoparıb bir az aralandım. Şeiri
astadan, eləcə, Osman dayının eşidəcəyi səslə
dedim. "İskəndərin buynuzu var,
buynuzu" yerində məni saxladı, yanbızları ilə
təkan verib tutdan aralandı, çovustanın
ağzındakı boş kətili gətirib qabağıma
qoydu.
-
Başam, mən ölüm, çıx bu stulun üstünə,
o yerin bir də bərkdən de.
Kətilin üstünə çıxsaydım,
camaatın diqqətini çəkəcəkdim. Qorxurdum ki,
luğaz eləyib şəbədə qoşalar. Osman
dayı tərəddüd elədiyimi görüb, arıq
boğazının dərisini hulqumundan çənəsinin
ucuna qədər çəkdi, elə boğazı çəkili,
başını göyərçin udan qutan quşu kimi
yeyin-yeyin sağa-sola döndərib məni kətilə
çıxartmaq üçün hansı Tanrıya and verəcəyini
dalaq kələfində aradı və dizlərini azacıq
qatlayıb, çöməli yalvardı:
- Sən Bəsirənin canı, çıx.
Bəsirəni heç vaxt görməmişdim; o, mən
doğulmazdan qabaq qaranlığa qapılmışdı, amma
indi - sərxoş Osman dayı dilinin qaytanını
açıb canının gözündə
öldürdüyü Bəsirənin adını çəkməklə
məni xırxalamışdı. Yan-yörəyə
boylandım. Xurşud toy mağarında
yaslı balabana dəm vermişdi. Camaat əlində
işini yarımçıq qoyub onun təzə
qoşduğu yanıqlı "Qarabörə"
havasını yaxından dinləməyə
axışırdı.
Kətilin üstünə çıxdım. "İskəndərin
buynuzu var, buynuzu...".
Ləzzətdən gözləri parıldayan,
ağzı qulağının dibinə getmiş Osman dayı
əllərini əvvəl başına aparıb qoşa
buynuz göstərdi, sonra da cibindən bir ovuc nənəli
konfet çıxarıb mənə uzatdı.
Yenə arzuma çatmışdım. Nanəli
konfetləri sümürdükcə özümü
dünyanın ən xoşbəxt adamı sanırdım.
O nanəli
konfetin eşqinə harda Osman dayını görürdüm,
özümü gözünə soxurdum.
Osman
dayı da məni harda görürdü, tələsirdisə,
əlini başına aparıb buynuz göstərirdi, tələsməyəndə,
maşını saxlayır, alnımdan öpür, daş
olsun, ağac qanadı olsun, hündür bir yerə
çıxmağı xahiş eləyib o şeiri bir də
dedirtdirir, nanəli konfet payımı verib yola salırdı.
***
Aradan uzun illər keçdi. Biz şəhərə
köçdük. Kəndə yolum az-az
düşdü. Gedəndə də elə
atüstü gedib qayıdırdım, Osman dayı əksərən
kəcavə qoşduğu "Villis"i ilə dağ kəndlərində
olduğundan görüşə bilmirdim.
***
İndi budur, əlini gözünə günlükləyib
mənə baxan səksən yaşlı Osman dayı
qarşımdaydı; sümükləri quruyub boyu
kiçilmişdi. Mənə altdan-yuxarı baxırdı.
Eynəyinin şüşəsini kirli dəsmalıyla təmizləyib
gözünə taxır, yenidən çıxarır,
şüşələrə hovxurub bir də silir, təzədən
gözünə taxır, əli ilə eynəyi irəli-geri
aparır, mənim kim olduğumu
anlamağa çalışırdı.
İki addımlıqda - Osman dayının
komasının arxasında xeyli hörgü daşı
qalaqlanmışdı. Qalaqdan iki daş götürüb Osman dayının
qarşısında yerə atdım, hər ayağımı
bir daşın üstünə qoydum, yaxşı eşitsin
deyə, hündür səslə bizim dostluq himnimizi aram-aram
deməyə başladım: "Keçmiş zamanda,
Yunanıstanda...".
Osman
dayının sifəti dəyişdi: qırış
yanaqları qarmon körüyü kimi qulaqlarına tərəf
dartıldı, gözləri irilənib eynəyinin
şüşələri boyda oldu, ağzı
yavaş-yavaş aralandı, aşağı damağında səksən
ilə sinə gərmiş sonuncu iki dişi
göründü.
"İskəndərin buynuzu var, buynuzu" yerində
dodaqlarını tərpədib mənimlə birlikdə
misranı bir neçə dəfə təkrarladı.
Sükan əlindən düşdü.
Əlini hövlnak cibinə apardı. Şalvarının, köynəyinin cibini eşələdi, eşələdi.., heç nə tapmayb yerə çökdü. Sükanı yerdən götürüb sinəsinə sıxdı. Çiyinləri əsə-əsə dayanmadan "İskəndərin buynuzu var, buynuzu..." təkrarladı.
İyun, 1999
Ataqam
Ədəbiyyat qəzeti.- 2019.- 20
aprel.- S.28.