Ekranlaşdırılmış ədəbi
əsərlər
Layihədə ingilis
yazıçısı, Nobel mükafatı laureatı Uilyam
Qoldinqin "Milçəklər tanrısı" romanı əsasında
çəkilmiş iki filmi təqdim edirik.
Romanın süjeti: İngiltərədən olan bir qrup uşaq təyyarə qəzası nəticəsində kimsəsiz adaya düşür. Dəniz kənarında birinci Ralf və Donuzcuq ləqəbli eynəkli oğlan rastlaşır. Burada iri balıqqulağı tapan uşaqlar, ondan digər uşaqları bir araya gətirmək üçün şeypur kimi istifadə edirlər. Uşaqlar bir yerə toplaşır. Onların arasında kilsə xorunda oxuyanlar da var. Bu dəstəyə Cek başçılıq edir. Ralf başçı seçməyi təklif eləyir. Cek rəhbər olmağa iddialıdır. Amma səs çoxluğunu Ralf qazanır. O, Cekə təklif edir ki, onları qidayla təmin etmək üçün ovçu dəstəsi düzəltsin.
Bir neçə uşaq adaya düşüb-düşmədiyini təyin etmək üçün kəşfiyyata gedir. Geri qayıdanda meşədə qaban görürlər, Cek onu vurmaq üçün bıçağını hazırlasa da, qətiyyətsizlik göstərir, öldürməyə hazır olmadığını anlayır. O, zəifliyinə görə utanır. Və özünə söz verir ki, növbəti dəfə onu öldürəcək.
Uşaqlar düşərgəyə qayıdır və Ralf iclas keçirir. Çünki onlar artıq həyatlarının bundan sonra necə olacağına qərar verməli və qaydalar tətbiq etməlidirlər. Qaydalardan biri odur ki, hamı növbəylə danışmalı və kim əlində balıqqulağı tutursa, söz ona verilməlidir.
Ralf vahimələnən kiçik yaşlı uşaqları inandırmağa çalışır ki, onları xilas edəcəklər. Ancaq bunun üçün onlar daha çox ocaq qalamalıdırlar ki, yaxınlıqdan keçəcək təyyarə və ya gəmi onları görə bilsin. Onlar ocağı Donuzcuqun eynəyinin köməyilə alışdırır.
Tezliklə aydın olur ki, Saymon və Ralfdan başqa kimsə işləmək istəmir. Cekin başçılıq etdiyi ovçular dəstəsi isə ova aludə olduğundan ocaq qalamağı unudurlar. Buna görə də yaxınlıqdan keçən gəmini qaçırırlar. Bu, Ralf və Cek arasında ilk mübahisəyə səbəb olur. İlk ovunu əldə edən, qabanı öldürən Cek onun zəhmətini qiymətləndirilməməsindən narazılıq edir və Donuzcuqun eynəyinin bir şüşəsini sındırır. Ralf qayda yaratmaq üçün növbəti iclas keçirir.
Buna baxmayaraq, tezliklə Ceklə Ralf arasında uçurum yaranır. Cek qaydalara tabe olmaq istəmir və uşaqlar iki dəstəyə ayrılır: bir tərəfdə qaydalara riayət edənlər, digər tərəfdə isə dağıdıcı qüvvələr.
Tədricən Ralfın dəstəsindən ayrılaraq Cekə qoşulanlar çoxalır.
Cekin vəhşiləşən dəstəsi qaranlıqda Saymonu heyvan bilərək qətlə yetirir. Daha sonra onların qurbanı Donuzcuq olur. Onun başına iri daş salaraq öldürürlər. Ralf isə qaça bilir. O, təqib olunanda, dəniz kənarında bir zabitlə toqquşur. Beləcə o və digər uşaqlar xilas olur...
Uilyam Qoldinqin 1954-cü ildə yayımlanan "Milçəklər tanrısı" debüt alleqorik romanı ona dünya şöhrəti gətirdi.
Roman şotland yazıçısı Robert Maykl Ballantaynanın robinzonada janrında qələmə alınan "Mərcan adası" (1857) əsərinə ironik şərh kimi düşünülüb. Tərbiyəvi romanda kimsəsiz adaya düşən üç yeniyetmənin başına gələn əhvalatlar qələmə alınıb.
Yayımlandığı ilk illərdə roman diqqətdən kənarda qalır. Bir neçə il sonra bestsellerə çevrilir, məktəb və kolleclərin dərs proqramına salınır. "Milçəklər tanrısı" XX əsr Qərb ədəbiyyatının əhəmiyyətli əsərlərindən biri sayılır.
Bu roman insanın vəhşi heyvana çevrilməsi
prosesini göstərir. Sivil, qanunların tənzimlədiyi cəmiyyətdə
fərdlərə instinktləri diktə eləmir, onlar qəbul
olunmuş normalara, qaydalara, dəyərlərə əsasən
yaşayır. Əsər onu göstərir ki, çətin
şərtlərdə, yaşamaq uğrunda mübarizədə
insanın əsl üzü görünür, o, iradə tapıb instinktlərinə,
qaranlıq tərəflərinə, zorakılığına
ya qalib gəlir, ya da ona məğlub olur. Amma
Qoldinqin toxunduğu məsələ, sadəcə, fiziki
yaşam uğrunda fərdin davranışının təsviri,
analizi deyil. O, çağdaş dünyanın modelini
çizir, müxtəlif sferalarda ambisiyaları, şöhrət,
karyera, pul qazanmaq uğrunda cinayətə, qanunsuzluğa belə
əl atan fərdlərin mənəvi deqradasiyasını
göstərir.
"Milçəklər tanrısı" dini
nöqteyi-nəzərdən isə bir Qabil və Habil hekayətidir. Heç vaxt
qan tökməyən uşaqların öz həmyaşıdlarını
öldürməsi bunu simvollaşdırır.
Romanın adı qədim ivritcə olan Velzevul
sözündəndir, "milçəklərin
tanrısı" deməkdir. Velzevul xristian dinində
şər qüvvədir.
Romanda balaca ovçular ovladıqları qabanın
başını payaya sancır və başa saysız
milçəklər qonur. Bunu görən Saymon
dəhşətə gəlir. Guya
qabanın başı, psixi xəstəliyi olan Saymonla
danışır və ona deyir ki, uşaqların qorxduğu
heyvan, əslində, onların içindədir.
... "Milçəklər tanrısı"
romanı əsasında çəkilmiş iki filmdən
danışacağıq. Bunlardan biri
romanın ilk ekranlaşdırılmasıdır. Söhbət ingilis
rejissoru Piter Brukun 1963-cü ildə çəkdiyi eyniadlı
filmdən gedir.
Böyük Britaniya istehsalı olan bu versiya əsərə
çox yaxın sayılır. Qoldinq də filmi bəyənərək
dəstəkləyib.
Rejissor filmdə romanın mahiyyətini dəqiq əks
etdirib. O, kimsəsiz
adaya düşən, köməksiz qalan uşaqların
sağ qalmaq uğrunda mubarizəsindən çox, bu
mübarizə prosesində necə davrandığına
vurğular eləyir. Yəni müəllif əhvalatı, sadəcə,
sağ qalmaq uğrunda mücadilə kimi yozumlamır. O, insan
təbiətinə xas olan cəhətləri - şöhrətpərəstliyi,
qorxunu, lider olmaq iddiasını, mərhəməti və s.
önə gətirir. Kütlə
və hakimiyyət, kütlə və fərd, demokratiya, əks
fikirlərə sayğı və dözümlülük kimi mühüm
məsələləri qabardır. Onların
çoxu mübarizəyə insani tərəfləri ilə
yox, zorakı tərəfləri ilə qatılır. Cek (Tom Çapin) şəri, diktaturanı, Ralf
(Ceyms Obri) humanizmi, demokratiyanı təmsil edir. Ralf seçkidə demokratik yolla seçildiyi halda,
Cek fiziki güc, zorakılıqla onu məğlub edir. Onlar Ralfı da özləri kimi vəhşiyə
çevirmək istəyirlər. Rejissor
hekayənin dramatizmini artırmaq, xarakterləri açmaq
üçün iri planlara üstünlük verir. Yaxın planlarda tamaşaçı onların həyəcanını,
qorxusunu, tərəddüdünü, içində gizlənən
fikirləri görə bilir.
Qeyd edim ki, Bruk 3000 uşağı sınaqdan
keçirib və seçilən uşaqların hər birinin
valideyninə, bəzi epizodlar çıxmaqla romanın surətlərini
yollayıb. Donuzcuq rolunun ifaçısı, 11
yaşlı Hyu Edvards
Kemberlidə (İngiltərədə şəhər)
oxuduğu məktəbdən danışır. Bu hissə romanda yoxdur, improvizədir.
Çəkilişin ilk mərhələsində Bruk
ssenarisiz keçinib. Məqsəd uşaqların imrprovizasiya
bacarığını genişləndirmək olub.
Filmlərin
klassifikasiyası üzrə Britaniya Şurası
"Milçəklər tanrısı"nı "X" reytinqinə
salıb. Yəni yaşı 17-ni keçməyənlər
bu reytinqə daxil olan filmlərə baxa bilməz. Ona görə filmin qəhrəmanları premyerada
iştirak etməyib. Hərçənd, onların hər
biri müxtəlif səviyyələrdə ssenari ilə tanış olublar.
Filmdə Saymonun (Tom Qaman) qaban başı ilə
ünsiyyəti səssizdir. Onun milçəklər
tanrısı olmasına eyhamı başın ətrafında
milçəklərin uçuşması edir.
Saymon filmdə solğun üzlü, sarışın
kimi təsvir olunub, kitabda isə o, qarayanız, qara
saçlıdır. Belə bir təsvirlə
yazıçı onu İsa Məsihin obrazıyla eyniləşdirir.
Amma filmdə Saymonun sarışın, solğun
üzlü olması, müasir Qərbin İsa Məsih haqda təsəvvürləri
ilə üst-üstə düşür.
Filmin final hissəsində Ralfın zabitlə
görüşü səssizdir. Kitabda isə Ralf
başına gələnləri, iki uşağın qətlini
ona danışır. Zabit isə onları
məzəmmətləyir ki, belə bir şeyi ingilisdən
gözləməzdi. Bu
fikir kitabda da, filmdə də yer alan o
epizoda işarədir ki, uşaqlardan biri ingilis olması ilə
öyünür. Və deyir ki, məhz buna
görə də adada sivil qaydalar yarada biləcəklər.
Çəkilişlər Puerto Rikoda və Kubada
aparılıb.
Çəkiliş materialı altmış saat olub. Montaj nəticəsində
ondan dörd saat qalıb. Kann festivalı
üçün filmin xronometrajı yüz dəqiqəyə
endirilib. "Milçəklər
tanrısı" Kannda Qızıl Palma budağı
nominasiyasına irəli sürülüb.
Filmin müəllifi Piter Bruk teatr rejissoru kimi də
tanınıb.
O, kinoda əsasən məşhur romanları
ekranlaşdırmağa üstünlük verib.
Amerika istehsalı olan, ingilis rejissoru Harri Hukun 1990-cı
ildə ekranlaşdırdığı versiya isə əsərin
əsl mahiyyətindən uzaqdır. Əvvəla rejissor burda daha
çox sağ qalmaq, bu vəziyyətdə
uşaqların onlara yad olan dadlara, havaya, şəraitə
uyğunlaşıb-uyğunlaşmamasına fokuslanıb. Filmə
horror, mistik, macəra elementləri də əlavə edərək,
onu bir növ "popkorn" filminə cevirib. Uşaqların
cəngəlliklərdə yaşayan tayfalara xas ayini isə
lazımsız dərəcədə uzadılıb. Bundan başqa, qəhrəmanlar britaniyalılar yox,
amerikalılardır. Hadisələr isə
XX əsrin sonunda baş verir.
Film Havay
adalarında və Yamaykada çəkilib.
Sevda Sultanova
Ədəbiyyat qəzeti.- 2019.- 20
aprel.- S.31.