Sirlərin sərgüzəşti
Romandan parçalar
Müqəddimə
Yeni cəsədlər və köhnə skeletlər
döyüş meydanlarından, zəlzələdən sonra
viranlığa çevrilmiş yaşayış yerlərindən,
meşələrdən, dağlardan, dərələrdən,
düzlərdən yığılıb qəbiristanlıqlara
yerləşdirilirdi.
Qəbiristanlıqlara yaxın yerlərdə
yaşayış yerləri salınırdı. Bu yaşayış yerləri
bir az tez, bir az gec kəndlərə
çevrilirdi.
Kəndlərdən bəziləri böyüyüb
şəhər olurdu. Şəhərlər daha sonra ölkələr,
dövlətlər yaradırdı. Şəhərlərdən
bəziləri bu ölkələrin paytaxtı olurdu.
Dünya düzənə doğru irəliləyirdi. Amma bu düzəni
yaradanlar, onu addım-addım, əzab və məhrumiyyətlər
hesabına həyata keçirənlər bilmirdilər ki,
onlar düzənə doğru irəlilədikcə, eyni
zamanda həm də düzənsizliyə doğru irəliləyirlər.
Bütün
bunlar onun (Həsən müəllimin) beynindən kino lenti
kimi sürətlə, hətta az qala
ildırım sürətilə keçirdi. Dünyanın
yaranışından üzü bu yana
bütün inkişaf mərhələlərini bu cür
gözləri önündə (özü də gözlərini
bərk-bərk yumaraq) canlandıra bilirdi.
Amma dünən, srağagün baş verənləri, ətrafında
dolaşanları xatırlamaq və tanımaq onun
üçün müşküldən müşkül idi. Bu, son zamanlar
belə olmuşdu. Əvvəllər o, bundan əzab
çəkirdi, məşəqqətlə də olsa, hər
gün gördüyü adamları tanımağa nəyi isə, kimi isə
xatırlamağa, gözünə görünən və əriyib
yox olan kölgələri beynində tutub unutmamağa cəhd
edirdi. Mümkün olmurdu. Getdikcə
alışdı, bunun bihudə zəhmət olduğunu
anladı və bundan sonra hətta rahatlandı. Kölgələr yavaş-yavaş çəkilib
yox oldular, elə bil, harasa qaçıb gizləndilər.
Gözünə aydın şəkildə
görünənlər artıq qədim zamanlarda baş
vermiş hadisələrdən səhnəciklər, bu səhnəciklərin
iştirakçısı olan adamlar olurdu. Doğma
övladlarını tanımağa, hətta gücü
çatmayan bu qoca kişi (Həsən
müəllim) artıq keçmişin ilıq bir guşəsinə
sığınmış, orada özünə rahat bir
sığınacaq düzəltmişdi. Zaman və
məkanın kəsişdiyi belə bir guşədə
könül xoşluğu ilə ömür sürən Həsən
müəllim həyatından xeyli razı idi. Burada hər şey onun ürəyincə idi. Arzusunda olduğu təkliyə və qəlbində
yaşatdığı tənhalığa o, nəhayət ki,
məhz bu kəsişmə nöqtəsində qovuşa
bilmişdi. Bir məsələdən isə
onun özünün də xəbəri yox idi. O bilmirdi
ki, bu kəsişmə nöqtəsində onun adı Hacı
Mir Həsən ağa Səyyahdır. Adı
uzun olduğundan və real həyatdakı Həsən müəllim
ifadəsi o qədim guşədə ətrafdakılar
üçün anlaşılmaz səsləndiyindən
hamı onu Səyyah çağırırdı. Sadəcə
Səyyah. Müəllifi olduğu və bütün Şərqdə
ona böyük ehtiram qazandırmış risalələrində
isə o, adətən, tam adını işlədirdi:
Hacı Mir Həsən ağa Səyyah.
Hacı Mir Həsən ağa Səyyah öz
dövrünün son dərəcə elmli
coğrafiyaşünası və kamil mətnşünası
idi. Yaşadığı şəhərin və
yaxın, uzaq vilayətlərin hakimləri onu tez-tez
saraylarına dəvət edər, bir çox ciddi dövlət
işləri, yaxın, uzaq məmləkətlər barəsində
onun məsləhətlərini dinlərdilər. Səyyah bütün məhəllədə (hətta
şəhərdə) böyük bir ehtiram yiyəsi idi.
Uşaqlı-böyüklü hamı ona səmimi-qəlbdən
hörmət bəslərdi. Onunla
sidq-ürəklə dərdlərini bölüşər,
cürbəcür məqamlara yazdığı məktubların
cavabını böyük bir inamla gözlər və zənlərində
də yanılmazdılar. Şikayət və
xahiş məktublarını Səyyah elə bir ədəb
və məntiqlə yazırdı ki, onların cavabı əksər
(böyük əksəriyyət) halda şikayətçinin
və ya xahişçinin xeyrinə olardı. Qərəz, Hacı Mir Həsən ağa Səyyahın
günü-güzəranı xoş keçirdi. Əməli-saleh birisi kimi o, ətrafındakıları
sevir, ətrafındakılar onu sevirdi.
Dünya-aləm isə öz sərgüzəştində
idi. Həm düzənə, həm də düzənsizliyə
doğru, eyni zamanda, eyni coşqunluqla, eyni əzmlə yol
gedirdi. Macəra dolu sirləri ilə,
qandonduran hadisələri ilə, ruh silkələyən məqamları
ilə bir yerdə. Həsən müəllim,
yəni Hacı Mir Həsən ağa Səyyah da onların
içində olmaq şərti ilə.
"Payız" fəsli
- Niyə
yemirsiniz xörəyinizi? Yoxsa xoşunuza gəlmədi?!
Özüm bişirmişəm...
- Həsən
müəllimin qızı Həlimə
nigarançılıqla atasından soruşdu.
Çarpayıda uzanıb gözlərini tavana dikmiş
Həsən müəllimin yanındakı mizin üstündə
çörəkqabı, yanında qatıq vardı. Bunların da yanında bir dərin
boşqabda yarpaq dolması qoyulmuşdu və dolmalar az qala yağın içində
üzürdü. Həsən müəllim
xörəyi yağlı sevərdi.
Evin o biri üç otağından (gah birindən, gah
da o birisindən) şən, şaqraq uşaq səsləri
eşidilirdi.
Hər tərəfdə əməlli-başlı
səs-küy var idi, özü də hərdən bu səs-küy
zilə qalxırdı və bu zaman Həsən müəllimin
qaşları çatılır, üzündə qorxuyabənzər
gərgin bir ifadə peyda olurdu. Uşaq səsləri
onun beyninə iti xəncər kimi saplanırdı. Hərdən bu səslərə tappıltı səsi
də qarışırdı. Bu isə
artıq o demək idi ki, nəvələr hansısa bir oyun
oynayırlar və evin ortasında var gücləri ilə
atılıb-düşürlər.
Bu uşaqlar dörd nəfərdilər, heç birinin
məktəb yaşı çatmamışdı (amma yox, Həsən
müəllimin böyük oğlu Əliqismətin
qızı Nurlu artıq ikinci sinfə gedirdi). Həsən müəllim
üçün ən dözülməz olan isə bu idi: hərdən-birdən
bu dəcəllər qaça-qaça gəlib onun
çarpayısına yaxınlaşır, əyilib (lap
kiçikləri Nuruş boyca da hamıdan balaca idi, o əyilmirdi,
çarpayıya dırmaşırdı) əvvəlcə
gözlərilə dolma qabındakı dolmaları az qala
bir-bir diqqətlə süzür, sonra qucaqlayıb Həsən
müəllimin o üzündən bu üzündən
marça-marçla öpür, tezcə də qaçıb
gedirdilər. Beləliklə, nəvə kimi
"vəzifələrini" yerinə yetirmiş olurdular.
Həsən
müəllim əlinin dalı ilə tüpürcəkdən
yaşlanmış üzünü bərk-bərk silərək gözlərini
tavandan çəkib uşaqların arxasınca baxdı. O,
heç cür anlaya bilmirdi (xatırlamırdı) ki, bunlar kimdilər
və ondan nə istəyirlər. Amma bununla belə,
onlara acıqlana bilmirdi və səbrlə bu məşəqqətin
(səs-küyün, məhəbbət izharının,
başı üstündə dayanıb gözündə
anlaşılmaz sevgi ilə bu dəcəl uşaqlara baxan
qadında onu israrla yedirmək istəyinin) nə zaman bitəcəyini
gözləyirdi. Qəribə olan isə o
idi ki, Həsən müəllimin səbri tükənmirdi, Həsən
müəllimin qəlbi iki hisslə dolu idi. Həsən müəllim həm bu məşəqqətin
bitməsini gözləyirdi, həm də bitməsini istəmirdi.
Nə isə var idi ki, onu ətrafında baş
verənlərə bağlayırdı, amma bu nə
üçün belə idi, Həsən müəllim anlaya
bilmirdi.
- Bəlkə,
bu dolmadan bir-iki
dənə olsa da dadına baxasınız... axı
özüm bişirmişəm...
Tanımadığı bu qadının səsi (həlim
səsi) yavaş-yavaş uzaqlarda itirdi.
Həlimə
ürəyində qardaşlarını (iki qardaşı
vardı: kiçik qardaşı Zaur hərbi xidmətdə
idi, bir gün evdə olurdu, beş gün
harda olduğunu heç kim bilmirdi; böyük qardaşı
Əliqismət dövlət arxivində işləyirdi,
atasına elə hey arxivdən icazəsiz tarixi sənədlər
gətirirdi) qınadı. Qınamaq üçün elə
bircə burada baş verən mərəkə kifayət idi:
bugünkü həngamə onların istəyi ilə
yaranmışdı. "Səs-küy nə qədər
çox olsa, bir o qədər xeyri var, bəlkə yadına nə
isə düşər," - deyə Əliqismət belə
bir fikir irəli sürmüşdü. Qardaşları,
hətta əmisi Zöhrab da onun kimi
düşünürdü. Amma atası ilə
gecə-gündüz qalan onlar yox, Həlimə idi və o
görürdü ki, atasının gözlərində daha əvvəlki
doğma işıqdan əsər-əlamət yoxdur. Bu gözlərin parıltısı sönüb.
İndi bu gözlərə qorxu
çökmüşdü, onlara baxdıqda hiss edirdin ki, bu
adamın ürəyi də həyəcanla doludur. Həsən müəllim ətrafındakıları
bir-bir unutduqca həyatı da, elə bil, göz görə-görə
əriyib gedirdi.
... Həsən müəllimi oturduğu yerdəcə
hərdən mürgü aparırdı. O, nə qədər
qəribə olsa da, səs-küy içində əvvələr
də yata bilirdi. Arvadı Bəyim rəhmətə
gedəndən sonra (Bəyim xanımın ölümü
öz-özlüyündə çox qəribə və
ağlagəlməz bir hekayət idi) çox zaman gecələr
yuxusu ərşə çəkilirdi. Belə zamanlarda
gecənin bir aləmi o durub televizoru yandırar, səs verər,
bir az o kanala, bir az bu kanala baxar və sonra
bu səs-küy altında əməlli-başlı yuxuya gedərdi...
Həlimə atasının büzüşmüş,
doğma üzündə nə isə axtarıb tapmağa
çalışdı. Nə axtardığını özü
də bilmirdi. Yanıqlı-yanıqlı ürəyindən
keçənlər isə bu idi: "Eh, ata, ay ata... Özünü də işə salmısan, elə
hamını da. Belə də müəmmalı xəstəlik olar, gəlib səni
gərək elə bu xəstəlik tapaydı?! Bu nə işdi, bunun axırı necə olacaq?!
Nə deyim vallah?! Qüdrətinə
şükür, ilahi...".
Həsən müəllim artıq yuxuya getmişdi. Xoruldamağa
başladı.
Həlimə yataq otağının qapısını
ehtiyatla örtüb yemək otağına keçdi. Dəcəllər
gəlib bura yığışmışdılar. Yenə də nə isə danışıb bərkdən
gülüşürdülər. Həlimə, güya
ki, bunlara acıqlandı:
- Sakit
olun. Babanız yatdı. Səsiniz
gəlməsin. Keçin, durun, tez
keçin kabinetə. Eşitməyim sizi.
Uşaqlar duruxmuş halda kabinetə keçdilər. Həlimənin yeganə
ovladı yeddi yaşlı Bəyim (anasının adı idi,
onun faciəli ölümündən iki gün sonra
doğulmuşdu) o biri otağa keçə-keçə
yorğunluqdan heyi qalmamış anasına, sanki ürək-dirək
verdi:
- Ana, baba
məni tanıdı. Mən gördüm,
inanmırsan, o mənə göz vurdu. Sən
darıxma.
Həlimə
bilmədi ki, qızına nə desin, əli ilə onun
başını sığalladı.
***
"Bir var Sirri - əzəm, sirri - Xuda, sirri - ali.
Bir də var qonşu Həzrətqulunun sirri.
Mənim istədiyim elə bir risalə yazıb ərsəyə
gətirməyim idi ki, onun içində hər şəxs
öz sirrinə, ən vacibi bu sirrin səbəb və nəticəsinə
vaqif olsun.
Bizim bu risalə "sirri - Xuda" deyilən sirr barəsində
deyildir. Bizim bu risalə, qonşularımızın, tacirlərimizin,
kargərlərimizin, kəndçilərimizin, dərvişlərin,
şeyxlərin, vəzir-vükalənin, padşahların, əlqərəz,
sevənlərin və sevilənlərin sirridir.
Və bu sirlər donmuş, yatmış halətdə
gözümüzə görükmürlər, onlar hərəkətdə,
fəaliyyətdədirlər. Onların öz macərası,
sərgüzəşti vardır. İlahidən
mənə elə bir güc verməsini təvəqqe edirəm
ki, mən bu macəranı, sirlərin sərgüzəştini
olduğu kimi qələmin ucuna gətirə bilim. Daim
uca olan Allahın adı ilə...".
Hacı
Mir Həsən ağa Səyyah yenicə yazmağa
başladığı risalənin
başlanğıcını bu cür yazdı və qələmi
qarşısındakı mizin üstündə qələmdana qoydu.
Bir xeyli bu yazdığını kənardan seyr eləməklə məşğul
oldu. Bir az sağa başını əyib
baxdı, bir az sola əyib baxdı. Ona elə gəldi ki,
başını sola əyib baxarkən hərflər göz
önündəcə hərəkətə gəlib elə
bil ki, rəqs eləməyə başladılar, onlardan
hansısa yerini dəyişdi, hansısa yox oldu, yerini yenisinə
verdi. Bəzi sözlər
itdi, əvəzinə yeni sözlər üzə
çıxdı. Bir də baxıb
gördü ki, yeni mətn bir başqa şəkildə
yazılmışdır. Amma Hacı Mir Həsən
ağa Səyyahın bununla bağlı heç bir iddiası
ola bilməzdi. Bu yeni mətndəki
xətt də heç bir başqa şəxsin xətti deyil,
onun özünün - Hacı Mir Həsən ağa Səyyahın
nəstəliqlə yazdığı xətt idi. Bu dəfə
(yəni başını sola əyib baxdığında)
risalənin başlanğıcı belə idi:
"Uca
olan Allah mənim könlümə ilham verdi
və mən bu risaləni yazmağa həvəsləndim. İndiyənə qədər sirlərin sərgüzəşti
deyərkən bir şəxsə məxsus sirrin nə cür
başlandığını, nə cür var olduğunu
düşünüblər. Çünki sirr də adam kimi doğulur, yaşayır və yox olur. Amma belə olarkən adamdakı kimi sirrin ruhu da onun
cismilə əlaqəsini ölümdən sonra birdəfəlik
kəsməlidir. Halbuki, sirrin ruhu
ölümdən sonra da öz yaşamağına davam edir.
Bəs əgər belə isə sirrin ruhunun sərgüzəşti
sirrin ölümündən sonra nə cür baş verir?!
Bu risalədə ayrıca olaraq bir şəxsin -
qonşularımızın, tacirlərimizin, kargərlərimizin,
kəndçilərimizin, dərvişlərin, şeyxlərin,
alimlərin, vəzir və vəkillərin, padşahların
və əmirlərin, sevənlərin və sevilənlərin
sirrindən söz açmaq niyyətimiz yoxdur. Daha vacib olan
budur ki (elə bizə də calib görünən budur),
onların sirrinin bir-birinə qarşı münasibəti
vardır və bu münasibət ayrı-ayrı adamlara məxsus
olan sirlərin ağlagəlməz sərgüzəşti ilə
var olur.
Uca olan Xudavəndi-aləmdən bir təvəqqem budur
ki, bu macəralı sərgüzəşti qələmə
almaq üçün mənə qüvvət bəxş eləsin. Daim uca olan Allahın adı
ilə ...".
Hacı Mir Həsən ağa bir xeyli bu iki müxtəlif
başlanğıca baxdıqca baxdı. Gah
başını sağa əydi baxdı, gah başını
sola əydi baxdı. Hər iki mətn
xoşuna gəldi. Hər ikisini risaləsinin
başlanğıcı kimi qəbul etdi. "Xudavəndi-aləm
mənə elə bir qüvvət və bacarıq versin ki, bu
ağır işin öhdəsindən gələ bilim və
inşallah, özüm öz qarşımda və ətrafdakılar
qarşısında rəncidə qalmayım.
İnşallah, Allah bilən məsləhətdir," - deyə
düşünüb yazı mizindən bir az
aralı, yerdən salınmış qalın döşəyin
üstünə uzanıb yorğanı başına çəkdi
və gözlərini yumdu. Paltarını
soyunmadı, çünki yatmaq fikri yox idi. Hava təzə-təzə qaralmağa
başlayırdı. Fəsli payız
zamanı gecələr uzun olur. Uzun gecələrə
isə o, alışqan idi. Karvanla getdiyi
yollara çökən gecə ilə o, yoldaşlıq eləyə
bilirdi. Və
Hacı Mir Həsən ağa Səyyah gözlərini
yumub rahat-rahat düşüncələr aləminə qərq
olmağa başladı.
Düşüncələr arasında var-gəl etməyə
Hacı Mir Həsən ağa gəncliyində adətkərdə
olmuşdu. Amma orası var idi ki, bu şəxs artıq gəncliyini
xatırlamırdı, öz gəncliyini o unutmuşdu. Keçmişi onun üçün yox idi. Gələcəkdən isə gözü
qarşısında bələd olmadığı cürbəcür
qəribə vaqeələr canlanırdı. Qəribəliklər bəzən qorxulu idi,
tanımadığı bir dünyaya düşən kimi
olurdu. Buna görə də Hacı Mir Həsən
ağa Səyyahın gələcəyə baxmağa
xüsusi bir həvəsi yox idi. O, keçmişdə
olanları diriltmək istəyirdi. Və bu risalə
onu keçmişə aparmağın yeganə yolu idi. Gözlərini yumdu və gördüklərini
(yuxuda, yoxsa gerçəklikdə?) yadında saxlamağa
çalışdı. Amma ən əvvəl
ağlına o gəldi ki, yazmağa başladığı bu
risalə dörd hissədən (fəsildən) ibarət
olmalıdır. Və biriminci fəsil
"Payız" adlanmalıdır. Çünki həm
küçədə payız fəslidi, həm də bir az əvvəl yazdığı (yazılan)
başlanğıclar öz dəruni qatlarında bir payız
ruhu saxlayırdı. Onlardan payızın qoxusu gəlirdi:
saralmış otların, havada uçuşan solğun
yarpaqların, uzun-uzadı yağan yağışların,
töylələrdə bir-birinə qısılmağa
başlayan düyələrin, mal-qaranın, heç nədən
hürməyə başlayan itlərin, səbəbsiz kişnəməyə
başlayan atların, daha nələrin, daha nələrin... Bütün bunlar isə, öz növbəsində,
böyük bir sirrə bağlı idi.
Və o,
bütün bunları düşünüb böyük bir sərvət
tapmış adamlar kimi sevincək və qəfildən yerindən
dik atıldı, tez yazı mizinin arxasında dizlərini
büküb oturdu, bir az əvvəl yazdığı
başlanğıclardan sonrakı sətirdə böyük hərflərlə
bunu yazdı:
"Sirlərin sərgüzəşti".
Və bu
adın altından balaca hərflərlə belə bir əlavə
etdi:
"Payız" fəsli (yəni "Payız" hissəsi).
O biri fəsillərin
(hissələrin) adı da buna uyğun olacaqdı:
"Qış" fəsli, "Bahar" fəsli və
"Yay" fəsli.
Həsən müəllimin kabineti böyük və
işiqlı otaqdan ibarət idi. Dörd tərəfdən
kitab, jurnal-dəftərlə dolu şüşəli və
şüşəsiz kitab şkafları, divarlardan
asılmış kitab dolabları var idi. Bir divara (bu
divara Həsən müəllimin yazı masası dirənmişdi)
Orta əsrlərə aid Avropa və Asiya ölkələrinin
xəritəsi vurulmuşdu. O biri divardakı kitab
dolablarının arasında isə bir tutuquşu müqəvvası,
sanki bilərəkdən gizlədilmişdi. Hər adam onu görə bilməzdi. Müqəvva
o qədər öz orijinalına bənzəyirdi ki, bəziləri
(kabinetə yeni girənlər) əvvəl-əvvəl onun həqiqətən
canlı olduğuna inanırdılar. Hətta
belə bir şayiə gəzirdi ki, (yenə də kabinetə
təzə girənlər arasında) Həsən müəllim
öz qəribə xəstəliyindən əvvəl (bəlkə
də, xəstələnəndən sonra) bu alabəzək
müqəvva ilə canlı quşla danışan kimi
danışırmış. Guya Həsən
müəllim soruşurmuş, Tutuquşu da ona cavab
verirmiş.
- Nədi
belə, sakit-sakit oturmusuz, cınqırınız da
çıxmır... - Həlimə
kabinetə keçib hərəsi bir küncə
qısılmış və bütün diqqətləri əllərindəki
telefonda olan balaca dəcəllərə üzünü
tutdu. - Hələ deyin
görüm, siz nə işlə məşğulsuz?
Balaca dəcəllər ona ötəri nəzər
salıb yenə bütün diqqətlərini əllərində
oynatdıqları telefonlara verdilər. Həlimə az
qaldı cin atına minə. Hirsindən
qıpqırmızı qızardı. Bayaqdan cirə-cirə
içinə yığılan əsəbini, hikkəsini
bunların üstünə tökdü:
-
Heç utanırsız? Belə
bacı-qardaşlıq olar?! Bir-birinizi bəyəm
gündə görürsüz? Bir-birinizlə
niyə söhbət eləmirsiz? Küsüşmüsüz?
Uşaqlar
gülüşdü:
- Biz elə
bir-birimizlə söhbət edirik, bibi. Ancaq
telefonda. - Yavaş səslə bibisinə cavab verən
Nurlunun gözləri işıqlandı.
- Bizə
hirslənmə, mama. - Bəyim gəlib anasına
qısıldı. - Bax, mən Nuruşa yazdım ki, babam Həsənçiyə
yox, mənə göz vurdu. O isə yazır ki, yox, ona göz
vurdu. Bax, Həsənçik
yazıb ki, mənə inanır, Nuruşa yox... Bax... - Bəyim hamını bir-birinə
qarışdıraraq "eh" eləyib əlindəki
telefonu anasına uzatdı.
Həlimə
mat-məəttəl qalmışdı:
- Siz
bir-birinizin yanında bir-birinizlə telefonla
danışırdız? - Sonra cavab gözləmədən Həsənçiyin
əlindəki telefonu gözucu süzdü və ancaq
bunları deyə bildi:
- A bala, Həsənçik
sənin ki, hələ beş yaşın
var, sən hardan öyrəndin telefonda yazmağı?
Balaca Həsənçik
məstlə gəlib onun qabağında dayandı:
- Həlimə
bibi, mən yazmağı bilirəm. Mən
pozmağı bilmirəm. İnanmırsan? - Bunları birnəfəsə deyib
əlindəki telefonun hansısa düyməciklərinə
basdı və sonra telefonu bibisinə uzatdı.
Uşaqlar gülüşdü. Həlimə bilmədi,
bunlara qoşulub o da gülsün, ya neynəsin. Hirsi duman kimi çəkilib getdi. Başını "ay sizi" deyə yelləyib
atasının yataq otağına qayıtdı. Qapını ehtiyatla açıb içəri
baxdı. Həsən müəllim öz
yatağında uzanıb avazla xoruldayırdı.
Kamal Abdulla
Ədəbiyyat qəzeti.- 2019.- 20 aprel.- S.16-17.