Çəki daşı

Hekayə

O, atamın anası idi. Onu hamımız "nənə" deyə çağırırdıq. Ağlımız kəsənə qədər onun adının nə olduğunu bilməmişdik. Elə zənn edirdik ki, onun adı elə əzəl-binədən Nənədir. Evdə təkcə atam ona "bacı" deyirdı. Atamızın ona nəyə görə bacı dediyini hələ indinin özündə də anlaya bilməmişəm.

Ona nənə dediyimizə görə öz anamızı adıyla çağırırdıq. Anamız isə bundan bərk hirslənər: - Heç olmasa, həyət-bacaya adam gələndə məni adımla çağırmayın, ay sizin boynunuz sınmasın! - deyə bizi danlayardı.

Lap böyük olana qədər biz uşaqlar elə bilirdik ki, bizi dünyaya qoca nənəmiz gətiribdir. Öz anamıza o qədər də qanımız qaynamazdı. Çünki o, həm bizi danlayardı, həm də çox vaxt iş-güc görəndə deyinərdi. Ona görə də bir dərd-sərimiz olanda sözümüzü nənəmizə deyərdik. Anamızı da istəyirdik, amma nənəmiz qədər yox, nənəmiz bizim üçün çox şirin idi.

Çox sonralar öyrəndik ki, nənəmizin adı Ağca imiş. Qonum-qonşu, qohum-əqrəba ona "Ağca nənə" deyərdilər. Kənddə hamıdan yaşlı idi. Çox göyçək arvad idi, üz-gözündən nur tökülürdü. Elə bil, Allah onu xoş gündə, xoş saatda yaratmışdı. Ağ, bir azca uzunsov sifəti, nazik qaşları onu elə gözəl göstərirdi ki... Geyim-kecimi nimdaş olsa da, həmişə səliqəli olardı. Paltarının cırıq-sökük yerini elə səliqə ilə tikib, yamayardı ki, vurulmuş yamaq həmin paltara, sanki bir az da yaraşıq verirdi. Üst-başından həmişə gülab iysi gəlırdi. Başımızı onun dizinin üstə qoyub mürgüləyəndə, hardasa güllü-çiçəkli sehrli bir aləmə düşmüş kimi özümüzü hiss edirdik.

Üstü xırda güllü köynəyinin yaxası boğazına qədər düyməli olardı. Yayın, lap cırramasında belə, yaxasının düyməsinin heç bircəciyini də açmazdı. Adam ona baxanda darıxardı, elə bilərdi ki, o, güclə nəfəs alır. Uzun taxtalı tumanı ayağının altında yerlə sürünərdi. İş görən zaman isə tumanının ətəyini dürmələyib qurşağına elə keçirərdi ki, elə bilərdin əyninə enlibalaq şalvar geyinibdir. Yaşı səksəni haqlasa da, çox gözəl qədd-qaməti vardı. Ayda bir dəfə saçlarına xına qoyduğundan, çox da uzun olmayan seyrək saçları qıp-qırmızı rəngdə olardı. Saçlarının qırmızılığı ağ, nazik sifətinə elə yaraşıq verirdi ki...

Həmişə qəmli görünərdi, onun gülməsini heç xatırlamıram. Həyət-bacada dolananda, iş-güc görəndə də fikirli olardı. Elə bil, dünyanın bütün dərd-sərini nənəmiz çəkirdi.

Ayda, nüdrətdə bir dəfə hirslənərdi. Onda da ev adamlarından hansısa qəbahətli bir iş tutanda. Yazıq arvad hirsini həmin adama deyil, özünə tökərdi. Görərdin, həmin günü çörək yeməzdi. O, çörək yeməyəndə, elə bilərdik ki, bu dəqiqə dünya tar-mar olub dağılacaqdır. Biz uşaqlar hərəmiz evin bir küncünə çəkilib xısın-xısın ağlayardıq. Bu halımıza dözməyib süfrəni salar, bizim yeməyimizi qablara çəkib: - siz yeyin, mən də yeyəcəyəm, - deyərdi.

Onun bu sözlərindən sonra başımızı aşağa salıb, xımır-xımır yeməyimizi yeyərdik. Amma sonradan baxıb görərdik ki, özünə çəkdiyi yemək süfrənin bir qırağında qalıb, soyuyaraq buza dönübdür.

Gözütox arvad idi nənəmiz. Heç bircə dəfə də görmədik ki, özü üçün ürəyi istəyən bir yeməyi bişirib yesin. Özünə hamıdan az yemək çəkərdi, amma elə şirin-şirin yeyərdi ki, adam ona baxanda yenidən acardı. Yemək üstünə gələn qonum-qonşuya, uşaq-muşağa həmişə öz yeməyindən pay verərdi və məcbur edərdi ki, o yeməyi mütləq yesin. Aclıq illərini gördüyünə görə çörəyin necə böyük nemət olduğunu bilirdi. Həmişə də deyərdi: - "Allah sizə o günləri göstərməsin". Biz uşaq idik, aclıq illərini də görməmişdik. Ona görə də, onun nə dediyini qədərincə anlaya bilməzdik.

Sakitliyi çox sevirdi. Qonum-qonşu bir dəfə də olsun onun ucadan danışdığını eşitməmişdi. O, çox az danışardı. Bir söz deyəndə də, adamı yanına çağırar, əlini ehmalca onun çiyninə qoyaraq az qala qulağına pıçıldayırmış kimi sözü deyərdi. Onun sözləri o qədər sehrliydi ki, elə bil adamın qulağına dua oxuyurdu.

Anam bizi danlayıb dansayanda nənəmiz harayımıza yetər və əlini ağzının üstə qoyub: - Ay bala, səsin özüvə xoş gəlir, deyəsən? Bir az yavaş danış, yoldan ötən olar, - deyərdi. Onun bu sözlərindən sonra evdə sakitlik yaranardı.

Çox təmizkar arvad idi, stəkan-nəlbəkini, qab-qacağı ocaqdan götürdüyü küllə o qədər sürtüb təmizləyərdi ki, qab-qacaq onun əlində par-par parıldayardı. İllah ki, stəkanları yuyanda. Qəribə stəkan yumağı vardı onun. Barmaqlarını qoşalaşdırıb stəkanın içinə salar və onu sağa-sola fırladardı. Tərtəmiz yuyulmuş stəkan onun əlində elə xartıltıyla səs çıxarardı ki, elə bil kim isə rəndə ilə taxta yonurdu. O səs hələ indinin özündə də qulaqlarımdan getməyibdir. Səliqə-sahmana o qədər fikir verən idi ki, hətta həyətdəki itin yalağını da sürtüb təmizləməmiş ora yeməkdən, yaldan tökməzdi.

İkiotaqlı, bir də uzun, dar dəhlizi olan birmərtəbəli evimiz həmişə səliqəli olardı. Ayda bir dəfə evi, eyvanı sarışirə deyilən və kəndin kənarındakı qayalıqdan daşıyıb gətirdiyi sarı rəngdə olan torpaqla şirələyərdi. Göy ot, xırda saman qarışığıyla hazırladığı və bir neçə gün qıcqırtdıqdan sonra ərsəyə gələn palçığın iyi adama elə xoş gəlirdi ki.

Novruz bayramında isə ağşirə deyilən palçığa bir az da gil qatıb ev-eşiyin divarlarını suvayardı. Ağ şirəylə suvanmış ev elə gözəl görünərdi ki... İllah ki, yay vaxtları pəncərədən süzülüb evə düşən gün işığının qızılı şüaları divarıın ağ rəngini bir az da ecazkar göstərərdi. Ayağımızın altındakı həsirdən, palazdan qalxan narın toz dənəcikləri pəncərədən düşən günəş şüasının altında, sanki xırda kəpənəklər kimi uçuşardı. Biz uşaqlar sıraya düzülərək ağzımızı geniş açıb o qızılı şüanı, guya uda-uda pəncərəyə qədər bir-birimizi itələyərək basırıq salardıq. O vaxta qədər ki, hansımızın başısa, dəyib pəncərənin şüşəsini sındırana kimi. Ondan sonra xurd düşüb kirimişcə evin künc-bucağında oturub, səbirsizliklə cəzamızın veriləcəyini gözləyərdik.

Bəxtimiz onda çəkirdi ki, bu cəzanı bizə nənəmiz verirdi. Ya odun daşıtdıracaqdı, ya tövlənin arxasındakı mal peyinini bostan yerinə yaydıracaqdı, ya da evin banına çıxardıb illərlə qalaqlanmış göyərçin, sərçə zıllarını süpürtdürəcəkdi.

Nənəm üçün fərqi yox idi, pəncərənin şüşəsini kim sındırıbdır. Cəzanı hamımız çəkməli idik. Onun bu cəza üsulunu illər sonra hərbi xidmətdə olarkən anladım. Kazarmanın şüşəsini kimsə sındırmışdı. Şüşəni sındıran əsgər əməlini boynuna almaq istəmirdi. Onun qəbahətini görənlər isə əsgər yoldaşlarını satmaq istəmirdilər. Ona görə də bütöv bir polk səhərə qədər yatmayıb ayaqüstə yuxusuz qaldıq. Mən onda anladım ki, mənim savadsız nənəm dünyaya meydan oxuyan sovet generallarından da çox bilirmiş...

Ağca nənəmizin gecə nə vaxt yatıb, səhər nə vaxt oyandığını heç birimiz görməmişdik. Heç bircə dəfə də onun yatıb yuxuya qaldığının şahidi də olmamışdıq. Yuxudan ayılanda onu həyət-bacada ora-bura vurnuxan görərdik. Adəti idi, sübh tezdən hamıdan qabaq yerindən qalxar, dəstəmazını alıb, namazını qılardı. Onun pıçıltıyla dediyi sözlər, etdiyi dualar elə bil qeybdən gələn sirli-sehrli sözlər idi. Hər kəlməsi adamı ovsunlayırdı. Dua edən zaman həmişə ağlayırdı. Yanağından süzülən göz yaşları çənəsində gilələnər, sonra da damcı-damcı dizlərinin üstə tökülərdi. Tək-tək hamımıza dua edərdi. Bizlərin dərd-bəladan uzaq olmağımız üçün Allaha yalvarardı. Dualarının sonunda isə özünə dua edərdi. Özünə etdiyi dua çox qəribəydi. Deyərdi: - "İlahi, səndən çox ömür istəmirəm, verdiyin bu ömrə də şükür. Amma mənim axırımı xeyirli et, məni dilsiz, ağızsız, əlsiz-ayaqsız edib kimsəyə möhtac etmə. Məni ayaqüstə öldür, yorğan-döşək möhtacı etmə".

Çox imanlı arvad idi bizim Ağca nənəmiz. Əl-ayağı bərəkətliydi. Əlini nəyə vursaydı o şeyə Allah o qədər bərəkət verərdi ki.

Qapıda mal-qaramız çox idi. Mal-qaranın sağılması, yerbəyer edilməsi onun əlindən gəlib-gedərdi. Həftədə iki dəfə nehrə çalxayardı. Nehrənin suyunu da sübh tezdən gedib kəndin yuxarı başındakı "Alçalı" bulaqdan gətirərdi. Bulağa camaat yuxudan oyanmamış, səhərin gözü çırtlayanda gedərdi. Deyərdi ki, nehrənin suyu gərək bulağın əl dəyməyən ilk suyu olsun ki, yağı bol düşsün. Nehrəni də özü çalxayardı. Xırda qoyun dərisindən olan bir parça yunlu dərini nehrənin altına atardı ki, nehrəyə daşdan-zaddan bir xətər toxunmasın. Heyva budağından bir çubuğu da vardı, həmişə əldəyməz bir yerdə, təmiz parçanın arasında saxlardı. Nehrə çalxayarkən arada o çubuğu nehrənin "gülfə" yerindən içinə salar və yağa düşüb-düşməməsini yoxlayardı. Necə ki, çubuğun hər tərəfinə yağ yapışdı, onda bilərdi ki, nehrə hazırdır. Qabaqcadan yuyub hazırladığı vedrə, ləyənə boşaldardı nehrənin ayranını. Ayranın üzərində topa-topa üzən yağı yığıb, ovuclayar ayrıca qaba qoyardı. Gözləyərdik, nehrənin yağı hazır olan kimi biz uşaqlar da hərəmiz əlimizə bir parça çörək alıb nehrənin yanında boy sırasıyla düzülərdik.

Əlimizdəki çörəyin üstünə yağı elə səliqə ilə yaxardı ki, elə bil adamın ürəyini qıdıqlayardı. O yağ-yaxmacı dünyanın ən şirin matahı idi bizim üçün.

Heç yadımdan çıxmaz. Bir dəfə nənəmin yuyub təmizləyərək qurumaq üçün çəpərin yanına, xəlvət bir yerə qoyduğu nehrəni daşla vurub sındırdım. Elə bil nehrəni yox, arvadın ürəyini çilik-çilik etdim. Nehrənin paralanıb iki yerə bölündüyünü görəndə arvad dizə çöküb hönkürdü və bircə bu sözləri dedi: - İgid öləsən səni, bala.

Nənəmin etdiyi qarğış kefimə dəymişdi. Günahım böyük olsa da, qəlbimdə ondan küsmüşdüm. Atam səhəri gün təzə nehrə alıb gətirəndən sonra nənəmin üzünün qırışığı açıldı və günorta vaxtı yemək zamanı başımı aşağı salıb, dodaqlarımı sallayaraq, altdan-altdan ona baxdığımı görüb yaxın gəldi və boynumu qucaqlayıb üzümdən öpdü. Kövrəlib ağladım. Tumanının ətəyi ilə göz yaşımı silə-silə: - Ağlama, səni çox istəyirəm! - dedi.

Mızıldanaraq: - Məni çox istəmirsən. Bir nehrədən sarı mənə igid öləsən, - dedin.

Arvad gülümsədi, təkrar məni öpərək: - "İgid ölmək hər kişiyə qismət olmur, bala. - Dedim ki, o nağıllardakı igidlər var ha, onlar kimi olasan da, yəni".

Çox-çox sonralar, başımız müsibətlər çəkəndə, torpaqlarımız işğal olunub, el-obamıza şəhid tabutları gələndə başa düşdüm ki, nənəm mənə qarğış yox, alqış edibdir. Sən demə, igid ölmək hər kəsə nəsib olmurmuş... Mənim yazıq nənəm, ağıllı nənəm...

Nənəm ölən gününə kimi oruc-namazından əl çəkmədi. Xəstə olan vaxtlarında da namaz qılar, oruc tutardı.

Heç yadımdan çıxmaz, yayın qorabişən ayı idi. Havalar çox isti keçirdi. Orucluq ayı həmin yaya düşmüşdü. Nənəm oruc idi. Amma iş-gücündən də əl çəkmirdi. Noxud, mərcinin yolunan vaxtı idi. Dünəndən evin böyüründəki bir parça yeri təmizləyib, ora noxud yolub tökmüşdü. Günün altında quruyub qabığından çırtlayan noxudu döyüb, sovurub yığışdırmalıydi.

Dərz-dərz tökülmüş noxud yığını kiçik bir təpəni xatırladırdı. Nənəmin iri bir toxmağı da var idi. Biz uşaqların o toxmağa gücümüz güclə çatardı. Nənəm isə onu başının üstünə qaldırar və qalaq-qalaq qalaqlanmış noxud dərzlərinə endirərdi. Hər zərbə endiriləndə, noxudlar qınalanıb ətrafa səpələnərdi. Nənəmizlə biz uşaqların bir şərti də vardı, xırman deyilən, şirələnmiş sahədən noxud kənara düşsəydi o bizim idi. Biz uşaqlar həmin noxudları qablara yığıb günün sonunda nənəmizə verərdik. O da bizə pensiyasından beş-on qəpik pul verərdi.

Həmin gün çox möhkəm isti vardı. Günəşin yandırıcı şüası adamın sir-sifətini qarsıtmışdı. Belə istidə oruc tutmuş nənəmizin birdən-birə ürəyi dayandı və o, üzüqoylu noxud dənələrinin üstə yıxıldı. Biz qışqırdıq. Səsimizə qonum-qonşular tökülüşüb gəldilər. Nənəmizin üz-gözünə, sinəsinə su töküb ayıltdılar. Nənəm gözlərini açıb özünə gələndə qonum-qonşudan bircə bunu soruşdu: - Siz Allah, mənə su içirdib, orucumu batil etmədiniz ki?!. Məni günaha batırmadınız ki?!.

Qonşular and-aman etdilər ki, belə iş olmadı. Ondan sonra nənəm arxayınlaşib, - Şükür sənə, İlahi, - dedi.

Anam ildə dünyaya bir uşaq gətirdiyinə görə daima əliuşaqlı olardı. Doğduğu uşaq ayaq açıb yeriməmiş, yenə də anamın qarnı burnuna dəyərdi. Anam doqquz uşaq dünyaya gətirmişdi. Uşaqların çoxu da qız idi. Atalar sözüdür, deyir, kasıbın arvadı dişi, inəyi erkək doğar, varlının isə arvadı erkək, inəyi dişi doğar.

Anam hər qız dünyaya gətirəndə atam deyinərdi. Atamın deyinməyi nənəmin xoşuna gəlməzdi. - Naşükür olma, bala. Adam var o qızın çölə atılan dırnağını gəzir. Allaha acıq gedər, belə nasaza sözlər danışma, - deyə atamı məzəmmət edərdi.

Atam da nənəmin bu sözlərindən sonra bir daha bu barədə söhbət açmazdı.

Qış vaxtları evimizin içindən həmişə nəm əsgi iyi gələrdi. Çöl-bayır şaxta-sazaq olduğuna görə, yeni doğulan uşağın əsgi-üsgüsünü evin içində, sobanın yaxınlığındakı divara bərkidilmiş ipdən asardılar. Sobanın istisi dəyib, qurutduğu nəm əsgilərin çox qəribə iyi gəlirdi evdən. Bu iyi o vaxt çox xoşlayırdım. Bu iy körpə uşağın bələyinin iyinə oxşayırdı...

Uşaqların bütün götür-qoyu nənəmizin əlindən gəlib gedərdi. Anam dünyaya uşaq gətirəndə onun doğduğu uşaqları da nənəm özü tutardı. Onun bu işdə çox böyük səriştəsi vardı. Uşaqların əksəriyyəti qış vaxtı, özü də gecəyarsı doğulardılar. Kasıb yaşayan adamlar üçün bu, əlavə çətiliklər yaradardı. Anamın doğacağı ayı, bəzən günü də, beş-üç gün fərqiylə də olsa nənəm bilərdi. - Gəlin, bu ay ayındır ha, sənin... Yır-yığışını et, hazırlığını gör! - deyərdi.

Bəzən anam nənəmim təkrar-təkrar dediyi bu sözlərdən inciyən kimi olardı. Açıq deməsə də, dilinin ucunda deyinib deyərdi: - Evin tikilsin, bu arvad, elə bil doğan mən yox, budur. Bilirəm də, hazırlığımı görmüşəm...

Anamın sancıdan divara söykənib, qıvrıla-qıvrıla necə ağladığını indinin özündə də unuda bilmirəm. Nənəm isə bir söz belə demədən, sakitcə əlləşərdi. Belə vaxtlarda o ikiqat zirək olurdu. Yaşına uyğun olmayan bir zirəklik vardı onda. İşi cəld və səliqəli görərdi.

Biz uşaqlar yan otaqdan kirimişcə gözləyərdik. Uşağın qız və ya oğlan olduğunu yenə də nənəmizin sözlərindən anlayardıq. Qız olanda nənəm bir az uca səslə: - Canın yansın sənin, bunun boyuna bax, hayçı-qarayçılığına bir bax, - deyərdi.

Uşaq anadan olandan sonra nənəm həmişə anama xaşıl çalardı. O xaşılın artıq-urtuğundan biz böyük uşaqlar da yeyərdik. İçinə kərə yağı və çoxlu ədəvalar qatılmış xaşılı yeməklə doymazdıq. Elə bil doğan yazıq anamız yox, biz idik.

Doqquz uşağın heç birinin ağ mələfəyə büküldüyünü görmədim. Onların əsgi-üsgüsü atamızın köhnə şalvar, köynəyi, bir də nənəmlə, anamın cırıq-sökük, daha kara gəlməyən nimdaş pal-paltarları olardı. Nənəm həmin köhnə şalvar-köynəyi, paltarları səliqə ilə qayçılayıb kəsər, uşaqlar üçün əsgi düzəldərdi.

Nənəm həm də çox savadlı türkəçarə qadın idi. O bizim həkimimiz idi. Yeni doğulan uşağın ongünlüyündən sonra onu yuyundurar, sonra da burnunun ucundan, yanaqlarından, dabanından, yanından iti lezvayla qan alardı. Hələ indiyə kimi də bilmirəm bunlar nəyə görəymiş?

Uşaq vaxtı mən göy öskürək deyilən bir öskürək tutmuşdum. Bu elə bir axmaq öskürək idi ki, adamı yaxalayanda az qalırdı nəfəsini kəssin. Elə bərkdən öskürürdüm ki, az qalırdı ciyərlərim ovulub ağzından tökülsün. Öskürək tutanda adam göyərib keçirdi.

Mən öskürək tutan günün səhəri nənəm böyük bacımı bayıra səsləyib onu harasa göndərdi. Bir azdan bacım kasada süd gətirdi. Nənəm onu stəkana töküb mənə içirtdi. Südün dadı başqa idi. Ömrümdə belə qəribə tamı olan süd içməmişdim. Süd həm qatı, həm də bir az turşməzə idi.

O südü içən günün səhəri mənim öskürəyim xırp kəsildi. Günortaya yaxın bacımı yanlayıb dünən mənə nənəmin içirtdiyi o südün nə südü olduğunu soruşdum. Axı, südü o tapıb gətirmişdi. Həm də, bacımın arada mənə baxıb bic-bic gülümsəməsi məni şübhələndirmişdi.

Bacım isə nənəmin bu barədə ona bərk-bərk tapşırdığını bəhanə gətirib susdu. Axırda çarəsiz qalıb, nənəmin balıncımın altına qoyduğu konfeti ona verəndən sonra sirri açacağına söz verdi. Konfeti ona verdim. Bacım əyilib qulağıma dedi ki, sənin içdiyin süd qonşumuzun eşşəyinin südüdür.

Bu sözləri bacımdan eşidəndə əhvalım döndü. O dəqiqə ürəyim bulandı. Mənim öyüməyimlə bacımın həyətə qaçmağı bir oldu.

Anam həftədə bir dəfə böyük bacımın uzun, kilkəli saçını mis kasaya tökülmüş ayranla yuyardı. Hər yuyanda da deyinərdi ki, bu boyda yekə qızsan, amma saçını özün yuya bilmirsən. Belə vaxtda nənəm əyilib az qala güclə eşidiləcək səslə anamın qulağına deyərdi: - "Gəlin, başuva dönüm, sən bu evə gələndə saçını mən yumurdummu?! Nə tez yadından çıxdı o günlər? Uşaqdır da, öyrət yusun". Sonra o, dizə çöküb anamı ehmalca dirsəyi ilə kənara itələyər və bacımın uzun saçlarını toparlayıb mis kasadakı ayrana salıb isladar, sonra isə islanmış tükləri qolunun üstünə sərərək darağın iri dişlərilə yavaş-yavaş kilkəsini alardı. Saçın ki, kilkəsi açıldı, daraq saçda elə axardı ki, baxanda adamın ürəyinin qıdığı gələrdi. Nənəm arada darağa diqqətlə baxardı, gözünə bir şey sataşanda ayağa durub bir az nöyüt gətirər və təmiz ilıq suyla qarışdırıb, lap axırda bacımın saçını nöyütlü suyla yuyardı. Bunun səbəbini nənəmizdən soruşanda isə bir söz deməzdi... Amma bunun səbəbini bilirdik. Qonşu arvadı da qızının saçlarını nöyütləyəndə deyinə-deyinə deyərdi: - "Ay səni görüm, əlin heç yar əlinə dəyməsin, bu bit-sirkəni hardan doldurmusan e, başına?".

Çox kasıb yaşayırdıq, külfət böyük idi. Amma mehriban idik. Evdə dava-dalaşın qarşısını ancaq nənəmiz alardı. İstər, biz uşaqların, istərsə də ata-anamın davasının. Bəzən atam bir şeyi bəhanə edib anama əl qaldırmaq istəyəndə nənəm sakitcə deyərdi: - "Uşaqların zəhrin-bağrın yarmayın, oturun yerinizdə!". O dəqiqə atam sakitləşərdi.

Nənəm məni çox istəyirdi. - Sən babana oxşamısan, - deyərdi. - Babam necə adam olub? - soruşardım. - O, çox yaxşı adam idi, - deyərdi. - Atam da babama oxşayıb? - soruşardım. - Yox, atan zəhəndə tuluğudur!- deyərdi.

Kasıb olduğumuza görə yatacaq az olardı. Qış ayları od-ocaqdan yaman korluq çəkərdik. Nənəm belə vaxtlarda təndirdə çörəkləri bişirdikdən sonra, təndirin közünü saca yığar və biz yatdığımız otağa qoyardı. Köz də bir az istilik verəndən sonra yanıb külə dönərdi. Uzun qış gecəsində tir-tir titrəyərdik. Uşaqlar "baş-ayaq" yatardılar ki, qızınsınlar. Mən isə, döşək olmadığına görə, yorğanı ikiqat edib arasına girərdim. İkiqatlanmış yorğan arasında yatanlar olubsa, yəqin, anlayarlar ki, belə yatmaq çox əzablıdır. Səhərə qədər dizlərini qucaqlayaraq bir böyrün üstə yatmalısan.

Soyuqdan titrədiyimi hiss edən nənəm mənə yaxınlaşıb ağzını qulağıma tutar və gülə-gülə deyərdi: - Döz, çətini böyüyənəcəndir. İnşallah, böyüyüb arvad alarsan, ondan sonra üşüməzsən.

Nənəmin o sözlərindən sonra içimdə, elə bil ümid işığı yanardı, bədənim qızınardı... Mən neçə qışı həmin ümid işığının hesabına yola verirdim..

Nənəm imanlı və halal adam idi. Mən heç vaxt onun kiminsə dalınca danışdığının, qeybət etdiyinin şahidi olmamışdım. Bir sözü vardı, həmişə işlədərdi; - Adam gərək özünü qədrdən-qrübdən salmasın.

Çox qənaətcil arvad idi, həyət-bacamızda çoxlu toyuq-cücə, evimizdə yavanlıq olsa da, o bizə hər şeyi cirə ilə verərdi. Qarnımız doyardı, amma gözümüz həmişə yeməyin dalınca qalardı. Əlinin duzu vardı. İstər plov bişirsin, istərsə də adicə soğansu o qədər ləzzətli olardı ki... Yemək bölməkdə də səriştəsi böyük idi. Kimə hansı ət tikəsini atacağını yaxşı bilirdi və həmişə də eyni qaydayla yeməyi çəkirdi. Zarafat deyil, on iki nəfər ailə üzvünə bir toyuğu və yaxud da cücəni bölmək asan iş deyildi.

Uşaq vaxtı bir az qarınqulu olmuşam. Gözüm həmişə nənəmin çömçəsində olardı. Qabıma atılan əlavə xırdaca ət parçası da məni sevindirərdi. Böyük bacımla qazan dibi qaşımaq üstündə həmişə mübahisə edərdik. Bu mübahisəni yenə də onun sözləri kəsərdi. Belə vaxtda deyərdi ki, qazan dibi yeyən adamın toyunda yağış yağar.

Kənd uşağı olduğumuza görə yağışın, palçığın nə olduğunu yaxşı bilirdik. Ona görə də tezcəli qazanı bir-birimizə tərəf uzadıb: - al sən ye, - deyərdik.

Təsərrüfatımız böyük idi, mal-qaramız, qoyun-quzumuz, həyət-bacada toyuq-cücəmiz vardı. Əkin sahəmiz də böyük idi, yay vaxtı bostanımız bol olardı. Həm kasıbçılıqdan, həm də yemədiyimiz məhsulları qonum-qonşuya satardıq.

Nənəmin bir tərəzisi vardı. Tərəzinin gözləri həsir pisələrindən hörülmüşdü. Süzülüb getməsin deyə, qıraqlarına bərk parçadan yamaq salınmışdı. Tərəzinin içində bir kiloluq çəki daşı da var idi. Bu cəki daşı qoşa yumruq boyda idi. Qapqara çaylaq daşı idi.

Nənəm o tərəziylə bir şey çəkəndə, elə bil o tərəzidə imanını çəkirdi. Tərəzinin o həsir gözləri ki bərabərləşdi, hə, onda arvad bir az da artıq atıb deyərdi ki, bu da halallıq olsun.

Kəndimizdə Qaraqız deyilən lal bir arvad var idi. Həmişə yağı, şoru və bostan məhsullarını gəlib nənəmdən alardı. Biz uşaqlar ondan çox çəkinərdik. O, həyətə girəndə küyüyüb həyətdən çıxardıq. Qəribə gülüşü vardı. "pə-pəhhh" deyib elə qəh-qəhə çəkərdi ki, adamın başında tükləri biz-biz durardı.

Qaraqız nənəmə çox inanırdı. Nənəm də onun dilini elə bilirdi ki... Bəzən saatlarla onların bir-birilə "söhbət" etdiklərinin şahidi olmuşduq. Qaraqız çox diqqətcil və gözdən tükqapan bir arvad idi. Hələm-hələm ona bir şeyi bəyəndirmək olmazdı. Xiyarın əyri-üyrüsünü, pomidorun kələ-kötürünü seçib atar, harda malın fərlisi var onu tərəziyə qoyardı. Gözünü də tərəzidən çəkməzdi. Bir şey alanda dizə çökər və gözlərini tərəzinin pərsənginə elə dikərdi ki, elə bil aldığı pomidor, xiyar deyil, qızıldır. Nənəm də altdan-altdan onun hərəkətlərinə baxıb dodaqaltı qımışardı.

O çəki daşı bizim evdə müqəddəs sayılırdı. Nənəmin qorxusundan o daşa əl vurmağa cürət etməzdik. Tərəzi ilə çəki daşının evimizdə öz yeri vardı. Eyvanın küncündə, divara çalınmış mıxdan asılardı tərəzi. Çəki daşı da həmişə tərəzinin bir gözündə olardı.

Bir dəfə əriyin çəyirdəyini sındırmaq üçün o daşı tərəzinin içindən götürüb həyətə apardım və bir neçə ərik dənəsinin qabığını onunla əzdim. Birdən-birə necə oldusa, çəki daşı ərik dənəsindən yayınıb altdakı daşa dəydi və xırdaca, barmaq boyda bir hissə qopub yerə düşdü. Diqqətlə baxmayınca daşdan qopan yeri ayırd etmək olmazdı. Amma necə olsa, çəki daşıydı, nə vaxtsa nənəm bunu biləcəkdi.

Fəncən daşı aparıb yerinə qoydum və bu barədə evdə heç kəsə bir söz demədim. Üstündən bir müddət keçdi, bir gün yenə də Qaraqız arvad bizə gəlmişdi, deyəsən, bu dəfə şor alırdı. Nənəm tərəzidə şoru çəkib ona verdi. Arvad çıxıb getdi. Bir azdan qonşuluğumuzda yaşayan hesab müəllimi Şaban müəllim də gəlib şordan, noxuddan nə isə alıb getdi. Sonra bir neçə qonşu da gəlib nənəmlə alver etdilər. Bu zaman qəribə bir hadisə baş verdi. Bir də gördük ki, Qaraqız arvad hay-küylə bizim evə tərəf gəlir. O, çatar-çatmaz həyətdə bir həngamə qopartdı ki, gəl görəsən. Nənəm tez həyətə düşüb baş verənlərlə maraqlandı. Qaraqız arvad əlindəki şoru nənəmə göstərərək qiyamət qoparırdı. Nənəm isə onu sakitləşdirməyə çalışaraq, nə baş verdiyini öyrənmək istəyirdi.

Qaraqız isə əlindəki şoru nənəmə göstərərək nə isə başa salmağa çalışırdı. Deyəsən, nənəm onu anlamışdı. Qaraqız budəfəki aldığı şorun kilodan az olmasından narazılıq edirdi.

Nənəm şoru onun əlindən alıb tərəziyə qoydu və çəkdi. Hər ikisi gözlərini tərəzinin pərsənginə dikmişdilər. Tərəzinin hər iki gözü bərabər dayanmışdı.

Nənəm özü də fikirliydi. O, çəki daşını əlinə alıb, o tərəf-bu tərəfinə baxdı.. Birdən o daşın qırağından bir çimdik yerin qopub düşdüyünü gördü. İlk dəfə idi ki, nənəmin utandığından sifətinin qızardığını gördük. O, evə dönüb yağdan, şordan əlinə nə keçdisə gətirib Qaraqızın torbasına qoyub onu yola saldı, heç pul da almadı.

Sonra arvad çəki daşını bizə göstərib: - Bu kimin işidir?- soruşdu. Qorxumuzdan heç kəs cınqırını belə çıxarmadı.

Arvad dərindən köks ötürüb: - Siz məni günaha batırdınız! - dedi və ağladı.

Üstündən çox illərin keçməsinə baxmayaraq, hələ də məni düşündürən bir məsələnin narahatlığını keçirirəm. Necə oldu ki, ömründə bircə gün də dərs oxumayan, savadsız, lal-kar olan bir qadın çəki daşından qopmuş dırnaq boyda bir tilişkəyə görə tərəzinin səhv çəkdiyini hiss edə bildi, amma ali təhsili olan və uzun müddət riyaziyyatdan dərs deyən bir müəllim bunu hiss edə bilmədi.

...Nənəmiz yüz yaşında dünyasını dəyişdi. Allahdan dilədiyi kimi, bir gün də olsun yorğan-döşəkdə xəstə yatmadı. Elə sağ-sağlam, axşam yatağına girib yatdı və bir də səhər oyanmadı...

Birinci dəfəydi ki, həmin səhər ev adamları ondan qabaq yerlərindən durmuşdular. O isə həyət-bacada gözə dəymirdi. - Yəqin, naxoşlayıbdır! - deyə heç kəs qıyıb onu oyatmadı. Amma narahat idik.

Ev adamlarından kimsə nənəmizin yatdığı otağa yaxınlaşdı. Yaxınlaşmağıyla ağlaya-ağlaya geri dönməsi bir an oldu...

Mən onun ölümünü öz gözlərimlə gördüm. Arxası üstə dümdüz uzanmışdı. Gözləri yumuluydu. Mənə elə gəldi ki, nənəm ölən zaman öz gözlərini də özü öz əlilə qapamışdı. Çünki onun bir əli sinəsində, o biri əli isə gözlərinin üstə quruyub qalmışdı. Sifəti ağappaq, nurlu idi. Bir azca gülümsər çöhrəsindən, sanki bəxtəvərlik yağırdı. Onu ağrısız-əzabsız öz dərgahına apardığına görə, yəqin, Allahına şükranlığıydı onun bu gülümsər çöhrəsi.

Nənəm günortaya yaxın dəfn olundu. Qəbiristanlığa aparılarkən mən də onun cənazəsi qoyulmuş mafaya çiyinlərimi söykədim. Qu quşunun tükü kimi yüngül idi nənəmin cansız bədəni. Yazıq arvad, heç kəs inciməsin deyə, elə bil, öz cənazəsini də məzara özü aparırdı.

Nənəm böyük bacıma bir vəsiyyət etmişdi. Tapşırmışdı ki, Qaraqızın bundan sonra aldığı nə olacaqdısa, onu tərəzidə artıq çəksin. Nənəmiz son günlərində, yəqin ki, bunun xiffətini edirmiş.

Onun vəsiyyətini böyük bacım yerinə yetirirdi. Qaraqız arvad hər dəfə bir şey almağa gələndə bacım çəkidən əlavə onun qabını doldurmamış yola salmazdı. O da iki əlini qoşalaşdırıb üzünə qoyar və boynunu əyərək gözlərini yumub ölmüş nənəmizi belə yad edirdi.

Nənəmin qırx mərasimini yola verəndən sonra birdən-birə o çəki daşı da yoxa çıxdı. Hara getdi, kim apardı bilən olmadı. Hamımız çox qəmləndik. Axı, nənəmizi bizlərə ən çox xatırladan o çəki daşı idi. O çəki daşı, elə bil, nənəmin ruhu idi. Birdən-birə o ruh da bizi tərk edib getmişdi...

Çəki daşından sonra Qaraqızın da ayağı bizim həyətdən kəsildi. O, bir daha bizim evə gəlmədi. Get-gedə evimizin səliqə-sahmanı da pozuldu. Atamla, anam hər gün bir-biriylə deyinirdilər, günlərlə küsülü qalırdılar, onları barışdıran da olmurdu. Uşaqların birinin sözü o birinin boğazından keçmirdi, tez-tez dava-dalaş edirdilər.

Həyətimizin mer-meyvəsi, bostan-tərəvəzi yavaş-yavaş solub-solxurdu, alan olmurdu. Mal-qaranın yağ, pendiri də azalmışdı. Həyətdə, güllüyaylıq kimi rəngbərəng olan toyuq-cücələr də qırılıb azalmışdılar. Evimizin urvatı, xeyir-bərəkəti də çəkilmişdi, ziyan ziyan üstündə dəyirdi həyət-bacamıza.

...İllər ötdükcə dünyanın nizam-tərəzisi də yavaş-yavaş dəyişib pozulmağa başlayırdı... Elə bil, bizim evi də, el-obanı da, hətta kainatı da sahmana salan nənəm və bir də onun çəki daşı imiş...

Meyxoş Abdullah

Ədəbiyyat qəzeti.- 2019.- 27 aprel.- S.22-23.