Tabulara qalib gələn İran filmi

İran filmi 1930-cu illərdən bəri senzuranın, təzyiqlərin və hətta sürgünlərin pəncəsində var olmağa çalışır və bunu yaxşı da bacarır. İran filmlərinin hədəfi birbaşa insanlar və onların həyatını ön plana çəkməkdir.

İran filminin tarixi bütün dünyada olduğu kimi, yəni 1904-cü ildə Tehrandakı ilk film salonunun açılışına qədər gedib çıxır. Həmin zamanlarda İran xalqı film sənətinin ilk əsərlərinə böyük maraq göstərirdi. Amma İranın öz milli filmini ortaya çıxarmağına hələ yarım əsr var idi.

1925-ci ildə ilk film məktəbinin açılışı ilə İran filmi sürətlə inkişaf etməyə başladı. O gündən bu günə kimi film İran üçün millətlərarası arenada bir təmsilçiyə çevrilib. Nəhayət, İran filmi cəzbedici, xaotik, duyğusal və təsirli bir film halına gəlib çıxdı. İtaliyalı yeni realist axınından təsirlənən iranlı film çəkənlər bir-birlərinin arxasınca dünya film tarixinə əla filmlər miras qoymağa başladılar.

"Qara ev" - Füruğ Fərruxzad (1963)

Cüzam xəstəsi olduqları üçün cəmiyyət tərəfindən tərk edilmiş bir qisim insanın həyat hekayəsindən bəhs edən qısametrajlı sənədli film olan "Qara ev", çevrilişdən sonra İran filminə yeni bir dalğa gətirdi. 1961-ci ildə qurulan ilk cüzam koloniyası Behkadeh Rajidə əzab-əziyyətli bir vəziyyətdə xoşbəxtliyin kiçik şeylərdə olmağından bəhs edir. İki qız bir-birinin saçını darayır, başqa bir adam küçənin ortasında ayaqyalın rəqs edir, uşaqlar əllərindəki dəyənəklərlə oyunlar oynayır. Yəni bu cüzam xəstəsi olan adamlar nə qədər cəmiyyət tərəfindən tərk edilsələr də, onların yaşamalı olduqları bir həyatları var.

Filmi "İncil"dən, "Quran"dan və öz yazdığı yazılardan seçdiyi hissələri səsləndirib filmə məna yükü verən Fərruxzad çəkib. Fərruxzad həm də şairdir. Hətta əksər adamlar üçün Fərruxzad İranın bu günə kimi yaşayan ən böyük və ən yaxşı qadın şairidir. Çünki o, bütün qadağalara və tabulara qarşı çıxıb, mövzusu arzular, sevgi və qadın baxışı olan şeirlər yazıb. İran ədəbiyyatında kişi şairlərin dominantlığına baxmayaraq, bu cür gözəl qadın şair olmaq asan iş deyil. Təəssüf ki, hələ 32 yaşında ikən maşın qəzasında dünyasını dəyişən Fərruxzadın İran film tarixində cəmi bircə filmi qaldı, o da "Qara ev".

"Kərpic və ayna" - İbrahim Gülüstan (1965)

İbrahim Gülüstanın ilk işi olan bu film bir taksi sürücüsünün arxa oturacağındakı körpənin fərqinə varması ilə başlayır. Filmin qalan hissəsi taksi sürücüsünün və sevgilisinin bu körpənin anasını axtarmağı ilə davam edir. Qaranlıq və təsirli bir əsər olan bu film İran filminin bu günə kimi ən çox toxunduğu mövzulardan birinə toxunur. Əxlaqi dilemmalar və sosial qayğılar. Həyatımızın hər vaxtında rastlaşa biləcəyimiz bu vəziyyət İran filminin mövzusuna çevrilən daha real və təsirli nümunələrlə gözümüzün qarşısından canlanır. Körpəni anasına qovuşdurmağa çalışan sürücü və sevgilisi həm də bir-birlərini kəşf etməyə başlayırlar.

Fellini və Antonininin filmləri ilə müqayisə olunan bu film İtaliyanın yeni realist atmosferinə nisbətən daha radikal olması ilə fərqlənir. Bu filmə baxanda adam elə bilir ki, filmdəki obrazlarla əvvəllər haradasa rastlaşıb. Gülüstanın özünəməxsusluğu, duyğusal dürüstlüyü bu filmi daha da qüvvətli edir. Cinsiyyət və cəmiyyət qavrayışlarına daha azad çərçivədən baxışı, özündən sonrakı İran filmlərinə ilham mənbəyi olan Gülüstanın bu filmi tarixin ən vacib İran filmlərindən biri olaraq göstərilir.

"Cənnətin rəngi" - Məcid Məcidi (1999)

Məcid Məcidinin bu uzunmetrajlı filmində səkkiz yaşı olan kor uşaqla tanışlığım mənə çox təsir elədi. Atası Haşim, iki bacısı və nənəsi ilə balaca bir kənddə yaşayan Məhəmmədin atası ilə münasibətlərinə köklənən bu filmdə Haşimin arvadının ölümündən sonra yenidən evlənmək arzusu da onların ata-bala münasibətinə çox böyük təsir göstərir. Haşim yeni arvadının oğlu Məhəmmədin kor olmasını yaxşı qəbul etməyəcəyindən qorxub oğlunun kor olduğunu ondan gizlədir. Atası hər şeyi fikirləşərək oğlunu kor bir dülgərin yanına göndərir ki, oğluna dülgərliyi öyrətsin.

1998-ci ildə xarici dildə ən yaxşı film kateqoriyasında Oskara namizəd göstərilən bundan əvvəlki "Cənnətin uşaqları" filmi ilə müqayisədə "Cənnətin rəngi" filmi ata-oğul münasibətləri ilə beynimizi daha çox yoran film kimi görünür. Bu filmi Fellininin "La Strada"sı müqayisə edirlər. Filmdə rol alan bütün aktyorlar öz obrazlarını çox gözəl bir şəkildə oynayıb tamaşaçıları valeh edirlər. Baxmağınız məsləhətdir.

"Tısbağalar da uçar" - Bəhmən Qodabi (2004)

Bəhmən Qodabi çəkdiyi bu filmə belə rəy verir:

"Filmimi diktator və faşistlərin siyasətlərinə qurban edilən dünyanın bütün məsum uşaqlarına ithaf edirəm". 2000-ci ildə çəkdiyi "Sərxoş atlar zamanı" filmi Kaan film festivalında "Qızıl kamera" mükafatına layiq görülüb. Bəhmən bu filmində də əvvəlkilər kimi, müharibənin ortasında əziyyət çəkən uşaqları ön plana çəkir. Film İraq müharibəsindən sonra çəkilən ilk İraq filmidir və Amerika işğal qüvvələrinin də dəstəyini aldığı deyilir.

"Tısbağa" bu filmdə Kürd diasporunu ifadə edir. Müharibəyə meyilli ölkələrə qarşı içimizdə olan antipatiyaya meydan oxuyan bu film kürdlərin Türkiyə və İraq arasında qalmış, müharibənin içinə atılmış, köç və soyqırım təhlükəsilə üz-üzə qalıb yaşamaq uğrunda mübarizəsindən bəhs edir.

Peyk ləqəbli bir uşağın liderlik etdiyi bir qrup uşağın müharibə zonasındakı minaları təmizləyib Birləşmiş Millətlər Təşkilatına satması bizim öz isti evimizdə oturub rahat-rahat baxdığımız bu filmin cansıxıcı da olsa əsas mövzusudur. Bu uşaqların hərəsi yara almış və yaşamağa çalışan minlərlə adını bilmədiyimiz uşaqları təmsil edir. Onların cəzası istəmədikləri və başa düşmədikləri bir müharibənin ortasında doğulmaqdan başqa bir şey deyil. "Tısbağalar da uçar" filmi müharibə və uşaqlar mövzusunda çəkilmiş ən təsirli filmlərdən biridir.

Birnəfəsə, dayanmadan, ard-arda baxdığım bu filmlər haqqında geniş təhlil yazmaq istəmədim. Çünki bu, filmşünasların işidir. Amma ən azından bu yazı ilə sizə çatdırmaq istədim ki, İran filmi ilə daha yaxından maraqlanmağınız yaxşı olardı. Bu filmlərə baxmamış ölmək günah olar.

Eminquey

Ədəbiyyat qəzeti.- 2019.- 17 avqust.- S.7.