Gümrah Ömər: Seçilmişlik mənim

üzərimə qoyulan böyük məsuliyyətdir...

"Dördüncü divar" layihəsinin bugünkü qonağı Yuğ Dövlət Teatrının rejissoru, istedadlı insan Gümrah Ömərdir

- Gümrah bəy, ustadınız Vaqif İbrahimoğlu hələ sağlığında sizi özünün davamçısı, sənət varisi kimi elan etmiş, istedadlıdır, əqidəlidir, ağıllıdır kimi sözlərlə ifadələndirmişdir. Sizcə, niyə o qədər tələbənin arasından Vaqif müəllim sizə bu qədər etimad göstərmişdi?

- Bunun səbəbini rəhmətlik müəllimim daha yaxşı bilərdi. Hər halda mən də onun mənə verdiyi dəyəri doğrultmağa çalışaram. Bu seçilmişlik həm də mənim üzərimə qoyulan çox böyük məsuliyyətdir.

- Vaqif müəllimin vurğuladığı əqidə məsələsi və bunun çox gənc yaşlarınızdan sizə aid olunması məni yaxşı mənada xeyli mütəəssir etdi...

- Əqidə insan varlığının ən təməl prinsiplərindən biridir. Bu xüsusiyyəti qoruyub saxlamaq insandan mübarizə, dözüm və güc tələb edir. Biz özümüz də həyatda əqidəli insanlara güvənə bilərik. Belə insan bizim düşmənimiz olsa belə, əqidəsi onun üstünlüyüdür. Əqidə insanı hədəfdən, doğru yoldan yayınmağa qoymayan bir keyfiyyətdir. Əgər rəhmətlik müəllimimiz də bizim haqqımızda əqidəlidir sözünü işlədibsə, bu, əlbəttə ki, bizim üçün böyük fəxr və məsuliyyətdir. Vaqif müəllim insan tanıyan idi. Mən də onun ilk tələbələrindən olmuşam. Demək olar ki, ömrümün iyirmi iki ili onunla bərabər keçib. Bu illər ərzində biz onunla çox doğma olmuşuq. O məni özünə oğul hesab edib. Mən də onu öz mənəvi atam bilirəm. Onun həyatı və yaradıcılığı ilə bağlı məsələlərdə çox yaxından iştirak etmişəm. Müəllim zaman-zaman insanlar haqqında nələrisə bizimlə bölüşərkən çox dəqiq təyinlər edirdi. Onun sağlığında mən Estoniyada tamaşa hazırlayandan sonra Bakıya gəlmişdim. Müəllimim, təbii ki, mənimlə qürur duyurdu, fəxr edirdi, haqqımda hər yerdə ağızdolusu danışırdı. Günlərin bir günü bizim sevimli jurnalistimiz Ramilə xanım (Ramilə Qurbanlı - S.Ə.) Vaqif müəllimdən soruşudu ki, Vaqif müəllim, birdən Gümrah da sizin bəzi çörəyi dizinin üstündə olan tələbələriniz kimi sizə qarşı xəyanət etsə, nə edərsiniz? Vaqif müəllim cavab vermişdi ki, bu artıq mənim problemim deyil. Bu həmin adamın problemidir ki, xəyanətkardı.

- Vaqif müəllimin xəyanətkar tələbələri də olmuşdu?

- Əlbəttə, olmuşdu. Onların arasında çox görkəmli adamlar da olub. Müəllim, təbii ki, onlarla münasibətlərini də bitirib, onlardan küskün də gedib. Amma niyəsə bu günləri həmin adamlar Vaqif İbrahimoğlu adından tez-tez istifadə edirlər. Özlərini ona aid edirlər. Əvvəllər gənc olanda mən müsahibələr verərkən və ya digər məkanlarda müəllimimdən daha çox danışırdım. Bir gün o bunu mənə yasaq elədi. Dedi ki, artıq özündən danış, mən, mən de. Çünki bu çox önəmli və vacib məsələdir. Sonralar biz, təbii ki, yaşa dolduq, bizim də tələbələrimiz oldu, biz də gənclərin başına sığal çəkib onlara dəstək verdik və nəhayət, biz də xəyanətlər gördük. İndi biz də görürük ki, tələbənin çörəyi dizinin üstündə olması nə deməkdir. Amma buna baxmayaraq necə ki, bizim müəllimimiz bütün gənclərə qucaq açıb, hamını qəbul edib, biz də etməliyik. Təəssüf ki, müəllimimin qucaq açdığı adamlardan çox azı onun könül, düşüncə, sənət qapısından keçib orda özlərinə yer tapa bilmədilər.

- Bu yaxınlarda ad gününüz oldu. Sosial şəbəkələrdə xeyli gənc sizi müəllim deyib təbrik etdilər. Dediyiniz kimi, siz artıq özünüz bir müəllimsiniz.

- Sağ olsunlar, mənə də etimad göstərirlər. Dərs deyirəm. Artıq gənclərlə müəllim, rejissor kimi işləyirəm. Gənc tələbələrimlə Moskvada, Türkiyədə festivallarda iştirak etmişik. Burda ictimaiyyət qarşısına çıxmışıq. Əlbəttə ki, bunlar hamısı çox qürurvericidir. Bilirsiniz, əsas məsələ sevgidir. Tələbələri sevmək, onlara həqiqətən də övlad gözü ilə baxmaq lazımdır. Sevgisiz heç nə alınmır.

- Gələcəyinə inandığınız tələbələriniz var?

- Bilirsiniz, istedadlı adamların hər birinə güvənmək lazımdır. Bizim kursda səkkiz nəfər var idi. Dərs prosesində, fərdi iş prosesində məlum oldu ki, onların hər biri həm istedadlı, həm ağıllı, həm də bacarıqlıdır. Sadəcə, onların qavrama qabiliyyətləri bir-birindən fərqlənir. Və yaxud da bir tələbə özünə çox inanır, digəri isə əksinə. Bizim borcumuz özlərini tapmaqda, öz aktyorluq qabiliyyətlərini inkişaf etdirməkdə maksimum dərəcədə səmərəli şərait yaratmaqdır. Bundan o tərəfə biz heç nə edə bilmərik. Aktyorluq da, rejissorluq da hardasa vergi məsələsidir. Bu istedad insanda ya olur, ya da olmur. İstedadlı insanların həyatda qalması, inkişaf etməsi həyatın işidir. Həyat isə çox çətindir. Hərənin bir taleyi, bir ömür yolu var. Gələcəkdə onların qarşısına kim çıxacaq, necə çıxacaq biz bunu bilmirik. Nə zamansa bu istedadlı tələbələrin öz potensiallarını üzə çıxarmaq üçün münasib şərait olacaqmı? Biz bunu da bilmirik.

- Belə qənaət yaranır ki, tələbələrin tələbəlik illərindən sonrakı aktyor həyatları, taleləri qeyri-müəyyəndir?

- Bu gün bizim istedadlı tələbələrimizlə peşəkar teatrlar arasında böyük bir boşluq, keçilməyən mərhələ var. Bəllidir ki, teatrların ştatları doludur. İstedadlı insanlar isə təhsillərini başa vurub çalışmaq məcburiyyətindədirlər. Bizdə isə müstəqil teatrlar çox azdır və demək olar ki, tez-tez yaranmır. Üstəlik, onların maddi-texniki bazası kifayət qədər deyil ki, o gəncləri özlərinə cəlb etsinlər...

- Gümrah bəy, əyalət teatrı təcrübəniz var. Üç il Gəncə Dram Teatrında baş rejissor kimi işləmisiniz. Sizcə, proses baxımından əyalət teatrları paytaxt teatrları ilə nə dərəcədə müqayisə oluna bilər?

- Hər bir teatrda hər il ən azından bir uğurlu tamaşa olur. İstər əyalət teatrları, istərsə də paytaxt teatrlarında kifayət qədər istedadlı və peşəkar adamlar var. Amma əgər bugünkü mənzərəmizdə teatr anlayışı əsas hədəflərdən biri deyilsə, biz təbii ki, problemin kökünü arayıb axtarmalıyıq. Gəncə Teatrında üç il baş rejissor işlədiyim dönəmdə mən beş tamaşa hazırladım. Bundan başqa, Yuğ Teatrında da tamaşalar hazırladım. Başqa teatrlardan da dəvət aldım. Həmin dövrlər həyatımın ən qaynar mərhələsi idi. Gəncə Teatrı uzun illər idi ki, heç bir xarici qastrola getməmişdi. Mənim işlədiyim dövrdə hazırladığım "Dərviş Məstəli şah" tamaşası ilə Bakıya gəldik, Türkiyədəki Konya festivalına qatıldıq. Mən Bakıya gələndən sonra eyni uğurları elə Vaqif müəllimin tələbəsi olan rejissor İradə Gözəlova Gəncə Teatrında davam etdirdi. Yəni dediyim odur ki, qeyd etdiyim dönəmlərdə Gəncə Teatrı məhsuldarlıq, yaradıcılıq baxımından, özünü təqdimetmə istiqamətində çox uğurlu dövr yaşadı.

- Yuğ Teatrı ilə yanaşı, ənənəvi teatrlarda da tamaşalar hazırlamısınız. Yuğun estetikası, iş prinsipi bu kimi məsələlərdə sizə maneçilik etməyib?

- Mənim üçün belə problem yoxdur. Mənə görə ənənəvi teatr, modern teatr anlayışı da yoxdur. Mənim üçün məktəblər var. Hansısa teatra tamaşa hazırlamağa gedəndə məni həmin teatr aktyorlarının hansı baza üzərində tərbiyələnib təcrübə qazanmaları maraqlandırır. Mən, təbii ki, Yuğ Teatrının yetirməsiyəm, Vaqif İbrahimoğlunun tələbəsiyəm, psixosof teatr poetikasının nədən ibarət olmasını da bilirəm. Amma psixosof teatr poetikasının birinci mərhələsi yenə də ənənəvi teatrın təməl prinsipləridir. Sadəcə olaraq səhnəyə qoyulacaq hər bir əsər dəqiq, düzgün analiz olunmalı, sonra isə rejissor tərəfindən sintez olunmalıdır. Əsər hansı sözü, fikri deyir, ideyanı ötürürsə, tamaşa da bu istiqamətdə hazırlanmalıdır. Bəzən ənənəvi teatr adı altında iş görən insanlar qeyri-peşəkar yanaşmalar edirlər. Aktyor nədir, yaşantı nədən ibarətdir, rejissor tamaşanı nə üçün qoyub, hansı mesajları cəmiyyətə ötürür kimi sullara cavab tapılmayıbsa, rejissor dramaturji ədəbi materialın qulluqçusu, icraçısı səviyyəsində çıxış edibsə, aktyorlar da bunu məntiqsiz formada icra ediblərsə, hansı ənənəvi teatrdan və ya qeyri ənənəvi teatrdan danışmaq olar? Ənənəvi teatra bu cür yanaşma pisdir. Modern teatrda da formaca sərbəstlik olsa belə, məzmunca nəyi ifadə etmək məsələsi insanlara nəsə ötürmürsə, bu daha da pisdir. Digər tərəfdən, ekperiment adı altında manipulyasiya edən qeyri-peşəkarlar olduğu kimi ənənəvi teatr adını bayraq kimi əldə tutan, amma onun qaydalarına riayət etməyən qeyri peşəkarlar kifayət qədər çoxdur. Hər bir məhsulun məğzi, mahiyyəti yerində olmalıdır.

- Son dövrlər elə Yuğdan ayrılıb gedən həmkarlarınız tərəfindən Yuğ Teatrında çalışan aktyor və rejissorların teatr estetikasından kənara çıxmaları, psixosof teatr poetikasının qaydalarına əməl olunmaması kimi müxtəlif fikirlər səslənir. Bu fikirlərə münasibətiniz maraqlıdır.

- Yuğ Teatrı ilə bağlı birinci olaraq onu deyim ki, teatr hal-hazırda öz axarını, yolunu tutmuş normal, doğru istiqamətdə fəaliyyət göstərən bir teatrdır. Mən də teatrın poetikasını bilən və orda işləyən rejissorlardan biriyəm. Bu yaxınlarda İbsenin "Vəsvəsə" tamaşasını hazırlayıb təqdim elədim. Mehriban xanım da bu gün (Mehriban Ələkbərzadə - S.Ə.) teatrı bilən istedadlı, savadlı, peşəkar dörd-beş rejissorumuzdan biridir. Yuğ Tearında çalışan aktyorlar da məktəb görmüş peşəkar və istedadlı insanlardır. Yəni Mehriban xanım və aktyorlarımızın peşə baxımından heç bir əskiklikləri yoxdur. Rejissor və aktyorların qarşılıqlı iş birliyi, dialoqları nəticəsində tamaşalar təqdim olunur. Elə bu yaxınlarda Mehriban xanımın rejissorluğu ilə Akutaqavanın "Müəmmalı qətlin üç versiyası" tamaşası kifayət qədər peşəkarcasına düşünülüb hazırlanmış, parlaq aktyor ifası ilə zəngin tamaşadır. Bu baxımdan Yuğ Teatrı öz estetikasının tələblərinə cavab vermir və ya ondan kənara çıxır kimi fikirlər səsləndirmək qətiyyən doğru deyil. Bu yaxınlarda Bolqarıstandan bir rejissor dəvət olundu və "Üçüncü Riçard" tamaşasını hazırladı. O, qısa zaman ərzində bir tamaşanın iki versiyasını çox uğurlu şəkildə ortaya qoydu. Bu, Yuğ Teatrının, məktəbinin uğurudur. Eyni zamanda da bizim istənilən düşüncəyə açıq olmağımıza nümunədir. Yuğ Teatrı adından çalışan, amma yetəri qədər istedadı olmayan, "peşəkar teatr nədir" sualına cavab tapa bilməyən insanlar Yuğ Teatrının uğurlarından narahat olurlar. Sizin sualınızdakı fikirlər də məhz belə adamlar tərəfindən səsləndirilir. Bu kimi adamlarla vaxtilə mən Yuğ teatrında yaradıcılıq baxımından işləmək istəmişəm. Amma dəfələrlə cəhd etsəm də, bu istəyim nəticəsiz qalıb. Onların peşəkarlıqla bağlı problemlərinin olmasının dəfələrlə şahidi olmuşam. Onlar tamaşaçı, cəmiyyət qarşısında savadlı, məntiqli bir əsər təqdim edə bilməyiblər.

- Yuğ Teatrının eksperimental teatr olması fikri ilə bağlı səslənən fikirlərlə razısınız?

- Bu, qətiyyən belə deyil. Ekperimenti peşəkar teatrın repertuarında işləməzlər. Bunun üçün kənarda hardasa bir studiya yaradıb məşğul olmaq olar. Yuğ Teatrını ekperimental məkana çevirmək istəyən insanlar bu gün çox narahatdırlar. Belə adamların isə mən heç zaman məntiqli, ardıcıl fikirlərini görməmişəm. Eksperiment adı altında əllaməçiliklə məşğul olan, özünü cəmiyyətə rejissor kimi sırımağa çalışan insanlar keçmişdə də olub, bu gün də var, yəqin ki, gələcəkdə də olacaq.

- Gümrah müəllim, rejissor nə qədər prinsipial olmalıdır?

- Rejissor hədsiz dərəcədə prinsipial olmalıdır. Çünki bu, mənəvi psixoloji baxımdan o qədər mürəkkəb situasiyadır ki, uzun illər şəxsi həyatda dostluq etdiyin bir insanla yaradıcılıq yolunda dostluğunuzun davam edib etməməsi belə sual altında qala bilər. Və yaxud da əksinə, nifrət etdiyin insanla yaradıcı müstəvidə nə dərəcədə dost ola bilərsən kimi suallarla üzləşmək də mümkündür. Yəni prinsipial olmaq bu qədər vacib məsələdir. Aktyorların rejissorları sınağa çəkməsi, onun müəyyən boşluqlarını hiss edib, ondan öz eqoları üçün istifadə etmə kimi psixoloji mübarizə prosesi, problemi hər zaman olub. Bütün bunlara baxmayaraq rejissor öz müstəqilliyini, öz azadlığını heç nəyə qurban verməməlidir. Əgər verəcəksə, uğurlu tandem baş verə bilməz. Çünki didişə-didişə, yaradıcılıq baxımından əzablı keçən prosesdə aktyor son anda təslim olur. Və ordan yenə də həmin aktyor rejissor dostluğu davam edir növbəti yaradıcı ünsiyyətə qədər. Ona görə də rejissor prinsipiallığı hüdudsuz olmalıdır.

- Hazırladığınız tamaşalarda insan tənhalığı, qadın kişi münasibətləri xeyli qabarıqdır. Ümumilikdə bir rejissor kimi əsər seçən zaman sizi hansı məsələlər və ya hansı insan halı narahat edir?

- Bu suala olan cavabım oxucular üçün nə qədər maraqlıdır onu bilmirəm. Çünki burdan beləsi artıq fərdi yaradıcılığın mətbəx tərəfidir. Amma onu deyə bilərəm ki, hər bir yaradıcı insanı narahat edən bir mövzu, səbəb vardır. Hesab edirdəm ki, Füzulini "Leyli və Məcnun" əsərini yazmağa məcbur edən bir şəxsin səbəbi var idi. Eləcə də Çexovu öz əsərlərini yazmağa vadar edən həm də onun şəxsi səbəbləriydi. İnanmıram ki, şəxsi səbəb olmadan bir şair şeir yazsın. Bunu düşünmək yaradıcı insanın özünə qarşı qeyri-səmimiliyidir. Mən də, təbii ki, hazırladığım əsərlərə bu meyarlarla yanaşıram. Çalışıram ki, seçdiyim əsərdəki mövzular mənim öz şəxsi səbəblərimlə üst-üstə düşsün. Əsərləri oxuyarkən, onlarla tanış olarkən qəfildən lazım olan, üst-üstə düşən siqnal gəlir. Misal üçün, tələbələrimlə hazırladığım "Otello" əsəri ilə hamımız tanışıq. Amma mən sizə dəqiq deyirəm ki, həmin əsərin içərisindəki məsələlərdə mənim şəxsi səbəbim var idi. Eləcə də "Vəsvəsə", "Rindü-Şeyda", "Qəbirqazma üsulu" tamaşalarında da mənim şəxsi səbəblərim olub. Hesab edirəm ki, müəllif, rejissor, aktyorla yanaşı, təqdim olunan tamaşada tamaşaçı da öz şəxsi səbəbini tapanda yaradıcılıq öz anlamını ifadə edə bilir. Aristotelə görə, buna katarsis deyilir, psixosof poetikaya görə isə bu rabitədir.

- Yaradıcı insan, sizcə, tez-tez xoşbəxt ola bilir?

- Mütləq olur. Yaradıcı insanlar çox xoşbəxt insanlardı. Xoşbəxtlik yaradıcı insanın sosial statusundan yox, daxili məsələlərindən asılıdır. Əgər bir şair gözəl şeir yazırsa, kiməsə, hardasa həmin şeiri ilə təsəlli verə bilirsə, o, necə xoşbəxt olmaya bilər? Xoşbəxtlik bizim həyatımızı əvvəldən-axıra qədər əhatə edən o qədər də geniş anlam deyil. Biz çox sevdiyimiz, dəyər verdiyimiz insanla beş dəqiqə söhbət ediriksə, bu söhbətin məzmunundan, anlamından məmnun qala biliriksə, bununla necə xoşbəxt olmamaq olar? Yaradıcı insan əsərini bitirəndə, dərdini bədii yaradıcılığa çevirəndə artıq xoşbəxt adama çevrilir.

Söhbətləşdi: Samirə ƏŞRƏF

Ədəbiyyat qəzeti.- 2019.- 17 avqust.- S.26-27.