Suriya alimi Əbdulfəttah Rəvvas

Qələçi və İmadəddin Nəsimi irsi

Məlumdur ki, bu il bütün dünyada klassik Azərbaycan şairi, zəngin poeziyası və faciəvi həyat sonluğu ilə yaddaşlarda iz salmış İmadəddin Nəsiminin 650 illiyi qeyd olunur. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin söz dühalarımızdan biri - İmadəddin Nəsiminin 650 illik yubileyinin qeyd edilməsi ilə bağlı 15 noyabr 2018-ci il və 2019-cu ilin ölkəmizdə "Nəsimi ili" elan olunması haqqında 11 yanvar 2019-cu il tarixli Sərəncamları bu yubileyin təntənəsini xüsusilə canlandırmış, Nəsimişünaslığın inkişafına güclü təkan vermişdir.

Nəsimi ilindən yola çıxan ölkə alimləri Nəsimi irsini yeni-yeni istiqamətlərdən tədqiqata cəlb etməklə böyük mütəfəkkirin keşməkeşli ömrü, poetika və ritorikası, fəlsəfəsi, habelə faciəli ölümü haqqında yeni tədqiqat əsərləri meydana çıxarmaqla Nəsimişünaslıq məktəbini zənginləşdirir, şairin həyat və yaradıcılığının dərkini müəyyənləşdirirlər.

Məlumdur ki, XIV əsr Azərbaycan şeirinin ən məşhur nümyəndəsi, əqidə sahibi, həqiqət, ədalət şairi İmadəddin Nəsiminin son ünvanı ərəb dünyası - Suriya torpaqları olmuşdur və bu baxımdan keçmişdə olduğu kimi, çağdaş dövrdə də ərəb dilli tədqiqatlarda Söz dahimizin yaradıcılığının dəyərləndirilməsi maraq doğuran hadisələrdəndir.

Məsələn, biz professor Nidal Youssef Suriyanın Esyria.sy saytında 23 avqust 2011-ci ildə yayınlanmış "Nəsiminin türbəsi əcnəbilər və yoxsullar üçün bir sığınacaqdır", "İyirminci əsrin əvvəlləri Hələb Qalası kəsişməsində Nəsiminin məzarı", Marefa.orq saytında yer almış "Əli Emad Eddin Əl Nəsimi", "İmadəddin El-Nəsimi. Şair və üç mədəniyyət", Xəlil Əli Heydərin "Hələbdə bir şair yaşayır!", "Şairlərin şeirlərindən seçmələr: İmad əl Din əl - Nəsimi (1369-1418), Suriyanın asiaelyoum.com - informasiya agentliyi 12 yanvar 2019-cu il tarixdə "Böyük Azərbaycan şairi İmadəddin Nəsimi ili", habelə Məhəmməd Mehdi Bayat adlı müəllifin "İşıq" saytında "Nəsimi əl Bağdadi - ilahi sevginin şəhidi", "Türk tarih.gen.tr form" adlı saytda yayınlanmış "Nəsimi Kimdir? (İmadəddin Seyyid Nəsimi) Şeirləri və əsərləri..." və başqa yazılarda Nəsimi və Nəsimi ili haqqında dolğun məlumat alır, ərəb düşüncəsində Nəsimi "abidəsinin" ucalığının şahidi oluruq.

İmadəddin Nəsimi irsinin dəyərləndirildiyi belə tədqiqatlardan biri də Feysal Kratçın "Şeir sənətinin emosionallıq və ruhi həyəcan təcrübəsinin sirri ilə Nəsimi şeirlərindəki unikallıq arasındakı harmoniya. Şair Nəsimi insan və sehrindən heyrətləndi" adlı məqaləsidir. Məqalədə Nəsimi haqqında Suriyada ilk tədqiqat əsəri yazan Əbdulfəttah Rəvvas Qələçinin şairə həsr etdiyi "İmadəddin Əl Nəsimi" kitabından bəhs edilir.

Feysal Kratç İmadəddin Nəsimiyə həsr olunmuş kitab haqqında olan bu məqaləsində Qələçiyə istinadən şairin həyatı, dünyagörüşü, poeziyası, fəlsəfi görüşləri haqqında dolğun məlumatlar şərh etmişdir: "Əl -Nəsimi kosmik mahiyyətdə dərk edilən dünya şöhrətli şairlərdəndir. Onun öz dünyası var. Bizi cazibəsində saxlayan öz dünyası. Onun dünyası - İnsandır. O özünü bu əqidəsinə həsr etdi və öz azadlığı və ali səviyyəsi üçün mübarizə apardı. İnsan siması həqiqətin ifadəsidir. Bunu dərk etmək üçün insana şüur verilmişdir. Onun poeziyasında iki aspekt diqqəti cəlb edir: emosionallıq və ruhi həyəcandan bunların harmoniyası bu şeiriyyətin unikal sirli nəğməsidir. İmad əl-Din Nəsimi fəlsəfə, astronomiya, məntiq, riyaziyyat və təbiət elmləri üzrə kamilləşdi. Ərəbcə, farsca dili axıcı idi. Üç dildə yazmış və ədəbi yaradıcılıqda öz dili olaraq azəricə yazmağı bacarmış və on mindən çox "ev" əsər yaratmışdır. Nəsiminin fars dilində olan divanı təxminən beş min "ev"dir. Ərəbcə şeirləri çox cüzidir. Ola bilər ki, itmişdir və ya dağıdılmışdır" .

Məqalə müəllifi ərəb alimi Əbdulfəttah Rəvvas Qələçinin əsrlər boyu bütün dünya üçün maraqlı olan İmadəddin Nəsiminin həyatı və dünyagörüşü haqqında yazır. "...Düşüncələrini yaymağa başladıqda alimlər bunu İslama qarşı bir çıxış kimi qarşıladılar və üsyan etdilər. Osmanlı səlahiyyət sahibləri tərəfindən təqib edildi, həbs olundu, işgəncələrə məruz qaldı. Bundan sonra Osmanlı İmperatorluğundan Hələbə doğru yola çıxdı. 1401-ci ildə əmir Teymurun Suriyadan ayrılmasından sonra Hələbə gəldi. Bu onu fərəhləndirdi. Müəllimlər və şagirdlərlə tanış oldu. Düşüncələrini bölüşdü. Şeirlərini oxudu. Onun azad fikirlərini getdikcə daha geniş meydanlarda paylaşması bəzi dindarlar tərəfindən gündəmə gətirildi, ancaq edilən xəbərdarlıqlara rəğmən, çıxışlarını davam etdirdi, dinləyicilərini qəbul etməkdə davam etdi. Şagidlərindən birinin müəlliminin şeirlərini Hələbdəki bir bazarda söylədiyi deyilir".

Məqalə müəllifi Əbdulfəttah Rəvvas Qələçinin İmadəddin Nəsiminin ərəb - Suriya torpaqlarında faciəvi sonluğu haqqında öz oxucusuna verdiyi dolğun və eləcə də kifayət qədər yeni məlumatlara diqqəti yönəldir ki, biz bu tarixi ştrixlər əsasında əbədiyaşar şairimiz Nəsiminin ərəb dünyagörüşündəki məğrur şair-filosof portretini görürük: "Bu gənc adam həbs olundu və mühakiməsi zamanı müəlliminin təhlükəsizliyi üçün saçını uzatdı, ölüm cəzasına məhkum edildi. Ancaq Əl Nəsimi şeiri ilə dərhal əcəli özünə döndərdi və bir qrup elm adamının iştirak etdiyi Ədalət Məclisinə gətirildi. Hələb hakimi Yəsbak əl Yusufinin qatıldığı və əl-Nəsiminin yalan, ateizm və itaətsizlikdə günahlandırıldığı məhkəmədə hakimlər ölüm cəzasını qəbul etmədilər. Sultan millət vəkili: "Onu öldürmürəm və Sultanın qərarını "gözləyəcəyəm" - dedi. Filosofun edamı: Qurum hakimlərin fikirlərini əks etdirən qərarı pozan hökm göndərmişdir. Alimlərin Qahirədəki sultana Nəsiminin cildinin və dərisinin soyulması ilə doğranması edamı və nəəşinin 7 gün Hələbdə nümayiş etdirilməsi barədə müraciətinə cavab gəlir. Ancaq müxalifləri Nəsimini təqsirləndirmək üçün qanuni bir əsas tapa bilmədilər. Sükut çökdü. Nəsimi iki dəfə kəlməyi-şəhadətini dedi.

Qeyd edək ki, Nəsiminin edamı ilə bağlı dəlillər (edam zamanı 2 dəfə kəlmeyi-şəhadətini deməsi faktı) akademik Ziya Bünyadovun "Nəsimi diri-diri dərisi soyularaq öldürülməyib" məqaləsində xüsusi olaraq vurğuladığı kimi təkrar təsiri bağışlayır. Akademikin bu məsələ ilə bağlı şərhini bu məqamda olduğu kimi, diqqətə çatdırmaq, fikrimcə, yerinə düşər: "İndiyə qədər Nəsiminin ölümü haqqında xəbər bizə yalnız türk alimi Əbdülbaqi Gölpınarlının "İslam Ansiklopedisi"ndə dərc olunan "Nəsimi" adlı məqaləsindən bəllidir (Bax: "İslam Ansiklopedisi", İstanbul, 1964, cild 9, səh. 206-207). Məqalədə qısaca deyilir ki, Nəsiminin məhkəməsi və qətli məmlük sultanı əl-Müəyyəd Seyfəddin Şeyxin hakimiyyəti (815-824 hicri və ya 1412-1421-ci Miladi illər) və Hələb valisi Yaşbək ibn Abdulla əl-Yusifinin dövründə (818-824 Hicri və ya 1414-1424-ci Miladi illər) olub. Bu məlumat alimlərimiz tərəfindən sözsüz, qəbul olunur və eynilə bütün tədqiqatlara köçürülür". Lap bu yaxınlarda akademikin qənaətində yanılmadığının, hətta nəinki, İslam Ensiklopediyası məqaləsinin, əziyyət çəkilmədən akademikin elə həmin - "Nəsimi diri-diri dərisi soyularaq öldürülməyib" məqaləsinin mövzusunun, dəlillərinin xeyli dərəcədə, məqalənin adının "eynilə köçürüldüyünün" şahidi olduq.

Görkəmli ərəb alimi Əbdulfəttah Rəvvas Qələçinin təhlil olunan "İmadəddin əl Nəsimi" kitabından əvvəl, 1991-ci ildə "Hələbin yaqutu - İmadəddin Nəsimi - həyatı, poeziyası, fəlsəfi görüşləri" (Ərəb Yazıçılar Birliyi. 86 səh.) kitabı nəşr olunub. Bu əsər ərəb dünyasında Nəsiminin həyatı, yaradıcılığı haqqında maraqlı faktlarla dolğun olan ilk elmi monoqrafiya kimi əhəmiyyət kəsb edir. Fikrimizcə, yaqut sözünün ərəb dilində qiymətli daş anlamından başqa, böyük, uca mənalarını kəsb etməsi deməyə əsas verir ki, alim, yazıçı Qələçi İmadəddin Nəsimini Suriyanın tarixi mədəniyyət şəhəri Hələbin yaqutu adlandırmaqla ərəb dünyası, İslam cəmiyyətinin dahimizə verdiyi dəyəri ifadə etmişdir.

Biz ərəb dünyasında Azərbaycan klassik şeirinin XIV əsr dahisi İmadəddin Nəsimiyə həsr olunmuş iki elmi nəşrin müəllifi Əbdulfəttah Rəvvas Qələçi haqqında daha çox məlumatlanmaq məqsədi ilə internet üzərindən axtarışlar etdikdə onun 1938-ci ildə Hələbdə doğulduğunu, orada ilk təhsilini aldığını, Dəməşqdə universitet bitirdiyini, uzun müddət Sənət Universitetində dərs dediyini, Ərəb Yazıçılar Birliyinin üzvü, beləcə onun Suriyanın tanınmış alim, yazıçılarından olduğunu və "İslam estetikasına giriş", "Hələb - dünən və bu gün", "Sirli teatr", "Canlı operetta" elmi əsərləri, həmçinin "Quşların uçuşu" romanı, "Dəlilik fantaziyası" "Ayaqqabı təmirçisi", "Turist və qatar", "Gözəl ana" və çox sayda pyesləri və b. əllidən çox əsəri sırasında Azərbaycan mühacir mütəfəkkirləri haqqında - "İmadəddin Əl Nəsimi", "Hələbin yaqutu - İmadəddin Nəsimi - həyatı, poeziyası, fəlsəfi görüşləri", "Əl Sührəvərdi - hikmət sahibi" , "Nəsimi və Rumi" kitablarının da xüsusilə seçildiyini öyrəndik.

Haşiyə çıxaraq qeyd etmək istərdik ki, Azərbaycan elmi ictimaiyyətinə Əbdulfəttah Rəvvas Qələçinin adını ilk dəfə akademik Bəkir Nəbiyev xatırlatmışdır. Belə ki, akademik Bəkir Nəbiyev bu məqalənin müəllifinin 2005-ci ildə Nəsimi sevgisi ilə yaratdığı ""Nəsimi" Suriya-Azərbaycan Dostluq Cəmiyyəti" İctimai Birliyinin mətbu orqanı "Cahan+" qəzetinə "Nəsimi kəlamının işığında" (Cahan+ qəzeti, 11 dekabr. 2009-cu il) məqaləsini təqdim etmiş və bu məqalədə şairi ərəb dünyasında əbədiləşdirən Qələçi və kitabı haqqında məlumat vermişdir. (Elə akademik Bəkir Nəbiyev 2009-cu ildə həmin məqaləni bir qədər genişləndirməklə kitab çap etdirmişdir).

Bu məqamda dəyərli ziyalımız İmamverdi Həmidovun Qələçinin "Yaqut əl Hələb İmadəddin Nəsimi - həyatı, poeziyası, fəlsəfi görüşləri" kitabından etdiyi yığcam tərcümə mətnini də yada salmağı özümüzə borc bilirik. Beləliklə, akademik Bəkir Nəbiyevin şərhində həmin kitab haqqında məlumatı nəzərdən keçirək: "Onun (İmamverdi Həmidov nəzərdə tutulur - X.Q.) qənaətinə görə, Qələçinin kitabını ərəb ölkələrində böyük Azərbaycan şairi haqqında nəşr olunmuş ilk sanballı əsər hesab etmək olar. Burada Nəsiminin yaşadığı dövrün tarixi icmalı, şairin həyatı, təsirləndiyi qaynaqlar, qəzəllərinin əsas mövzusu, Nəsimi və hürufiliyə dəvət, Nəsimi şeirində insan kimi problemlərdən bəhs edilir. Qələçiyə görə, bir tərəfdən, Azərbaycanda zəngin ədəbi-mədəni irs, digər tərəfdən, Yaxın Şərq şeiri, İslam dini və hürufilik Nəsiminin dünyagörüşünün formalaşmasında başlıca rol oynamışdır. Teymur istilasından sonra Azərbaycanda və qonşu ölkələrdə yaranmış vəziyyət alim tərəfindən obyektiv şəkildə təsvir edilmişdir. Nəsimi kitabda öz zamanəsində acgöz, təcavüzkar hakimlərin başqa ölkələri soyub talamasına, zülm və əsarətə qarşı çıxış edən iradəli bir şəxs kimi tqdim edilir. Şair bir çox ölkələr gəzmiş və ideyalarını təbliğ etmək üçün Hələbdə münasib şərait tapışdı. Müəllifin qənaətlərinə görə, Nəsiminin təqib edilməsi və və cəzalandırılması, böyük mütəfəkkirin edamının səbəbi dini deyil, siyasi baxışlarla bağlı olmuşdur. Qələçi yeri gəldikcə bəzi tarixi mənbələrə və təsəvvüf ədəbiyyatına da istinad edir. Suriya tədqiqatçısı Nəsiminin hürufilik görüşlərini izah etməyə geniş yer vermişdir. Müəllif hürufilik ideyalarının bəkdaşilik, qızılbaşlıq, babilik və bəhailikdə də özünü göstərdiyinə, Şamda və Hələbdə hürufiliyin davamçılarına dair maraqlı mülahizələr irəli sürür. O, hürufilikdə Fəzlullah Nəiminin rolundan, onun çıxışlarının İslami ruhundan, "Quran" təvsirlərində rəqəmlərlə bağlılıq məsələsindən, vəhdət-vücud əqidəsinin təsəvvüf alimlərinin əsərlərində göstərilmiş mahiyyətindən bəhs edir və münasib məqamlarda Nəsiminin qənaətlərinə söykənir. Əsərin iki bölməsi Nəsiminin şeirlərində insan qiymətləndirilməsinə və şairin qəzəllərinin irfani məzmununun açıqlanmasına həsr olunmuşdur. Qələçi Nəsiminin humanist mahiyyətli şeirləri əsasında aşağıdakı nəticələrə gəlir: şair hürufilik əqidəsi altında insanı müdafiə etmişdir, o hürufiliyi öz əsərləri və ictimai nüfuzu vasitəsilə yaymağa çalışmışdır. Nəsimi əzilən insanı oyatmaq, zalım hakimlərə qarşı qaldırmaq istəmişdir: adi insanı şərəfləndirən Nəsimi heç vaxt hökmdarları mədh edən şeirlər yazmamışdır; onun şeirlərində Allah sevgisi tərənnüm edilir. Nəsiminin şeirlərini şərh edərkən ərəb alimi iki məsələnin üstündə ayrıca dayanır. Yaxın və Orta Şərq regionunda o zamankı ictimai, siyasi və mədəni durum, Nəsimi şəxsiyyətinin mürəkkəbliyi və zənginliyi. Kitabın "Əlavə" bölməsində Nəsiminin qəzəl, məsnəvi, rübai və mərsiyələrindən nümunələrin ərəb dilində tərcüməsi verilişdir" (Nəbiyev Bəkir. Nəsimi kəlamının işığında. Bakı, Qarabağ-2009. səh.22-26. 176 səh.).

Mən Nəsimi ilinə öz tərəfimdən tədqiqat töhfəsi olaraq "Nəsimi ili çağdaş ərəb tədqiqatlarında"("Respublika" qəzeti, 10, 15 avqust, 2019) və eləcə də bu məqaləni yazarkən Ə.R.Qələçinin həmin kitabını akademik Bəkir Nəbiyevin ailəsindən, Suriyada Nəsimiyə həsr olunmuş beynəlxalq konfransda iştirak etmiş tədqiqatçı Səadət Şıxıyevadan, ərəbşünas alim İmamverdi Həmidovdan və hətta bir neçə Suriyalı ziyalıdan istəsəm də, əldə edə bilmədim. Həmçinin də Qələçi ilə bütün mümkün vasitələrdən istifadə etməklə əlaqə yaratmağa çalışsam da, internet üzərindən kitabın solğun üz qabığı ilə haqqında yığcam məlumatlardan başqa, heç bir müsbət nəticə alınmadı. Beləliklə, Qələçinin bu əsəri haqqında Bəkir Nəbiyevin "Nəsimi kəlamının işığında" kitabında olan tərcümə materialları, orda çap olunmuş iç üz qabığı, bir də internetdə Qələçi nəşrləri səhifəsində olan - kitabın (kitab yüklənmir) oxunmaz üz qabığı əlimiz çatan yeganə mənbədir. Vurğulamaq istərdim ki, Bəkir Nəbiyev 2008-ci ildə Suriyada Nəsimiyə həsr olunmuş Beynəlxalq konfrans zamanı Əbdulfəttah Rəvvas Qələçinin bu kitabının Azərbaycandan olan bütün nümayəndə heyətinə hədiyyə edildiyini yazsa da, Səadət Şıxıyeva "kitabın hamıya bağışlanacağı vəd edilsə də, yalnız onun əldə etdiyini və Bəkir Nəbiyev istədikdə surətini çıxarıb ona verdiyini" bildirmişdir. Ümid edirik ki, ərəb dünyasında İmadəddin Nəsimimiz haqqında yazılmış iki kitabdan "əlimizdə" olan bu əsər yaxın vaxtlarda tərcümə edilib elmi ictimaiyyətə təqdim olunmaqla Nəsimi ilini təravətləndirəcəkdir.

Qocaman ərəb yazıçısı və alimi Əbdulfəttah Rəvvas Qələçi və onun "İmadəddin Əl Nəsimi" kitabı haqqında suriyalı yazar Feysal Kratçın yazdığı "Şeir sənətinin emosionallıq və ruhi həyəcan təcrübəsinin sirri ilə Nəsimi şeirlərindəki unikallıq arasındakı harmoniya. Şair Nəsimi insan və sehrindən heyrətləndi" məqaləsi, habelə alimin "Hələbin yaqutu - İmadəddin Əl Nəsimi - həyatı, poeziyası, fəlsəfi görüşləri" adlı dəyərli kitabı ilə bağlı bu yığcam şərhimizi tamamlayarkən bir arzumuzu bölüşmək istərdik. Belə ki, fikrimizcə, ərəb nəsimişünas Əbdulfəttah Rəvvas Qələçinin xalqımızın İmadəddin Nəsimi mənəvi mirasına həsr etdiyi əsərlərin kitabxanalarımız üçün əldə olunması, həmçinin də onun ölkəmizə - İmadəddin Nəsiminin doğma vətəninə dəvət edilməsi, ümumiyyətlə çağdaş ərəb dilli mətbuat səhifələrində diqqəti cəlb edən Nəsimi tədqiqatlarının tərcümə edilərək geniş ictimaiyyətin diqqətinə çatdırılması Nəsimi ilinə layiqli töhfə olardı.

Xatirə Quliyeva

Ədəbiyyat qəzeti.- 2019.- 24 avqust.- S.22-23.