Gülhüseyn Hüseynoğlu
"Köhnə kişilər"
silsiləsindən
90 il
yaşadı Gülhüseyn Hüseynoğlu. Onun
ömür yolunu bir-birindən fərqli üç zamana
sığışdırmaq olar.
Birincisi - uşaqlıq, gənclik illəri, tələbəlik
həyatı.
Və bu dövrdə, tələbə olarkən
Gülhüseyn Hüseynoğlu özü kimi millətini sevən,
lakin onu Qırmızı İmperiyanın əsarətində
görmək istəməyən bir neçə əməl
dostu ilə gizli bir təşkilatda fəaliyyət göstərir.
1948-ci ildə "İldırım" adlanan həmin təşkilat
üzvləri həbs olunur, xeyli dindirmələrdən sonra
1949-cu ildə Gülhüseyn Hüseynoğlu 25 il azadlıqdan məhrum edilir. Həbs
olunana qədər o, BDU-da aspiranturaya qəbul olunmuşdu.
İkincisi - səkkiz illik sürgün həyatı. 1956-cı ildə
ona tam bəraət verilir, Bakıya qayıdıb aspiranturaya bərpa
olunur.
Üçüncüsü - Gülhüseyn
Hüseynoğlunun yazıçı kimi ədəbi prosesdə,
alim kimi elm aləmində, müəllim kimi BDU-da səmərəli
fəaliyyət illəri. Qısaca olaraq
Gülhüseyn müəllimin keçdiyi ömür yolunu
antisovet fəaliyyəti, məhbus həyatı və
yazıçı-alim-pedaqoq kimi səciyyələndirmək
olar.
Hələ tələbə ikən Gülhüseyn
Hüseynoğlu ədəbi fəaliyyətə
başlayır, 1944-cü ildə qələmə
aldığı "Ana" adlı ilk hekayəsini çap
etdirir. Bu hekayə Səməd Vurğunun da xoşuna gəlmişdi.
1946-cı ildə isə onun "Bənövşə əfsanəsi"
mənsur şeiri çap olunur və Gülhüseyn
Hüseynoğlu həm hekayə və povestlər, həm də
mənsur şeirlər müəllifi kimi
yaradıcılığın bu iki sahəsində yoluna davam
edir.
Mən Gülhüseyn müəllimlə dəfələrlə
bir yerdə olmuşam, aramızda səmimi bir münasibət
yaranmışdı. Tanışlığımız isə belə baş
vermişdi: Mənim "Müasir Azərbaycan nəsrində
konflikt və xarakter" mövzusunda namizədlik işim
BDU-ya, filologiya fakültəsinə əlavə rəyə
göndərilmişdi. Kafedrada bu iş müzakirə olundu və
əsasən razılıqla qarşılandı. Amma o iclasda
Gülhüseyn müəllim çıxış eləyib
dedi ki, sənin dissertasiyanda Gülhüseyn Hüseynoğlunun
"Nigarançılığın sonu" adlı hekayəsinin
heç adı çəkilməyib. Oxumusan
onu? Doğrusu, cavab verə bilmədim, amma
hekayəni oxumuşdum, o, haqlı idi. Gülhüseyn
müəllim bunu özünə görə deyil, hekayəsinə
görə deyirdi. Bu hekayə təkcə
G.Hüseynoğlunun yaradıcılığında deyil,
ümumən, Azərbaycan nəsrində ən gözəl nəsr
əsərlərindən biri idi.
Sonralar mən
"Azərbaycan" jurnalında işləyəndə
Gülhüseyn müəllimi hərdən
Yazıçılar İttifaqında da görürdüm və
günlərin bir günü ona yaxınlaşıb dedim ki,
Gülhüseyn müəllim, mən də Masallıdanam (o,
Masallının Mollaoba kəndindən idi, 3-4 yaşından
ailəsi ilə birgə Bakıya
köçmüşdü), dedi ki, gözlərim aydın, mən
yerlipərəst deyiləm. Küskün halda ondan ayrılmaq
istəyirdim ki, qolumdan tutdu, gülümsünüb dedi ki,
yaxşı, sən Masallıdansan, bunu bildim, Masallıda kino
idarəsinin rəisi Qubad Nəsirovu tanıyırsanmı?
"Əlbəttə, tanıyıram" dedim, Qubad Nəsirov
Sosialist Əməyi Qəhrəmanıdır, onunla bir
neçə dəfə oturub çay da içmişəm. Biz şair Oqtay Rza da iştirak eləməklə
"soobrazim" üsuluyla bir yeməkxanada kababladıq.
Yeməkdən sonra Gülhüseyn müəllim mənə
dedi ki, haçan rayona getsən, Qubad Nəsirovu tap, ona mənim
salamımı yetir.
Sonralar bu
yeməkxana əhvalatı bir neçə dəfə təkrar
olundu və hiss elədim ki, Gülhüseyn müəllimlə
mənimki tutur. Məni çox
düşündürürdü ki, niyə Gülhüseyn
müəllim öz sürgün həyatından yazı
yazmır və günlərin bir günü ona bu sualı
verdim. O, yalnız bir söz dedi: "Yazacağam". Amma yazmadı.
Akademik
Ziya Bünyadovun 1920-1937-ci illərin sovet repressiyası
zamanı Azərbaycan ziyalılarının faciəsinə həsr
olunmuş "Qırmızı terror" kitabında
Gülhüseyn Hüseynoğlunun antisovet fəaliyyəti də
işıqlandırılıb, Dövlət siyasətinə
qarşı çıxmaq o zamankı DTK-nın fikrincə, əsl
antisovet fəaliyyəti idi. Amma bir həqiqəti gərək
unutmayaq: Öz millətini, dilini, mədəniyyətini sevən
bir gəncin içində, daxilində milli oyanış
baş verirdi və Gülhüseyn Hüseynoğlu qəti əmin
idi ki, bu yoldan geri çəkilmək olmaz O, BDU-nun tələbəsi
İsmixan Rəhimovla və digər əməl dostları ilə
birgə "İldırım" təşkilatının
fəal üzvlərindən biri oldu. Hətta təşkilata
"İldırım" adını da G.Hüseynoğlu təklif
etmişdi.
Ziya
müəllim istintaq materiallarını da təqdim edir və
kitabının "İttiham" fəslində
-"Hökm"də oxuyuruq: "Antisovet
"İldırım" təşkilatının üzvləri
sistematik olaraq növbə ilə, hər dəfə birinin
evində yığıncaqlar təşkil edir və həmin
yığıncaqlarda Sovet dövlətinə, xalqına
qarşı cürbəcür əksinqilabi fəaliyyətdə
olurlar. Yığıncaqların birində
İsmixan Rəhimov tərəfindən tərtib edilmiş
andın mətni oxunur və təsdiq edilməklə, tədriclə
bütün antisovet təşkilatın üzvləri öz məqsədlərinə
çatmağa, "mübarizə"lərini axıra kimi
davam etdirəcəklərinə və bir-birinə sadiq
qalacaqlarına and içirlər". Bu, sadəcə,
DTK əməkdaşlarının bir neçə il ərzində "İldırım"
üzvlərini izləmələrinin sübutu idi. Amma bu tələbələr nəyə və kimə
qarşı mübarizə aparırdılar?
Azərbaycanı
müstəqil bir respublika kimi görmək, onun Sovet İttifaqından
çıxması, ana dilinin bütün idarə və
müəssisələrdə işlənməsini təmin
etmək, onu dövlət dili kimi elan etmək, hər bir Azərbaycan
vətəndaşının maddi və mənəvi
hüquqlarını bərpa etmək, Cənubi Azərbaycana
gediş-gəliş üçün qadağaları aradan
qaldırmaq... Bu, amansız sovet rejimində cəsarətli
bir addım idi.
Gülhüseyn Hüseynoğlu təşkilatın ən
fəal üzvü idi, O, İsmixan Rəhimovla birgə Səməd
Vurğuna bir məktub da göndərmişdi. O məktubda Səməd
Vurğunu xalqın böyük şairi kimi onlara dəstək
olmağı arzulayırdılar. Amma bu məktub
düz dörd ildən sonra DTK-nın əlinə
düşdü. İstintaqda İsmixan Rəhimov
etiraf edir ki, bu məktubu mən yoldaşım Gülhüseyn
Abdullayevlə birlikdə onun evində yazmışam. Başqa bir "müqəssir" - Hacı Zeynalov
istintaqda deyir ki, məni ilk dəfə Abdullayev
Gülhüseyn antisovet ruhunda dilə tutmağa
çalışmışdır. Mənimlə
söhbətdə o, öz millətçi görüşləri
haqqında danışaraq məni də bu işə cəlb
etdi. Təşkilatın başqa bir üzvü Rzayev
Kamil də söyləyir ki, "Biz AK(b)P
katibinə məktub yazmaq və o məktubda soruşmaq istəyirdik
Azərbaycan dili nə üçün dövlət dili kimi
işlənmir: Məni bu antisovet təşkilata Abdullayev
Gülhüseyn cəlb etdi. Fikrimcə, bu, əməl
yoldaşını ələ vermək, günahı onun
boynuna atmaq deyildi. Gülhüseyn
Hüseynoğlu doğrudan da, ürəyində millət
sevgisi olan tələbələri təşkilata cəlb
edirdi. "Hökm"də oxuyuruq: "Abdullayev
Gülhüseyn 1942-1945-ci illərdə antisovet təşkilatının
başçılarından olmaqla Zeynalov Hacını və
Rzayev Kamili təşkilata cəlb etmiş, həmin təşkilata
"İldırım" adının verilməsinə nail
olmuş, Sovet dövlətinə və ÜİK (b)P siyasətinə
qarşı çıxmış və cürbəcür
iftira və böhtanlar yaymışdır. Abdullayevin
məqsədi Sovet Azərbaycanını SSRİ-dən
ayırmaq və Azərbaycanda "burjua milli
respublikası" yaratmaq olmuşdur".
Repressiya zamanı - istintaq prosesində neçə
dindirmələr olur və əksər hallarda sonda hamı
öz "günahını" boynuna alır və kimisə
onu bu işə cəlb etməkdə təqsirləndirir. Amma
Gülhüseyn Hüseynoğlunun kimlərisə bu təşkilata
cəlb etməsini DTK-çılardan fərqli şəkildə
düşünürəm. Müstəntiqlər
yalnız bir şeyi anlamırdılar ki, bu, tələbələrdə
mövcud sovet quruluşuna qarşı çıxmaq -müstəqil
Azərbaycan ideyasını irəli sürmək yalnız və
yalnız milli oyanışla bağlı idi. İstintaq materiallarında buna rast gəlmirik.
Nəticədə, Gülhüseyn Hüseynoğlu, İsmixan
Rəhimov, Hacı Zeynalov 25 il azadlıqdan
məhrum edilir (digərləri 10 il).
Gülhüseyn Hüseynoğlu tam bəraət alandan
sonra aspiranturaya bərpa olunur.Və bundan sonra onun sakit, dinc həyatı
başlanır. Namizədlik işi Mikayıl
Müşfiqdən idi. Onun Müşfiqə - bu ölməz
şairə məhəbbəti intəhasız idi. Müşfiqin yaradıcılıq aləmi, onun
özünəməxsus şair fərdiyyəti ilk dəfə
Gülhüseyn müəllimin dissertasiyasında öz həllini
tapdı. Sonrakı illərdə də
Müşfiq haqqında məqalələr yazdı. O,
Müşfiqin əsərlərinin nəşrinə də
qayğısını əsirgəmədi. Müşfiq
deyərdim ki, onun and yeri idi.
Gülhüseyn Hüseynoğlunun
yaradıcılığı haqqında söz açan
müəlliflərin əksəriyyəti belə yazırlar
ki, o, Azərbaycan ədəbiyyatında mənsur şeirin
yaradıcısıdır. Yəni mənsur
şeir yazmaq Gülhüseyn Hüseynoğludan
başlayıb. Amma belə deyil. 1908-ci ildə Məhəmməd Hadinin
"Firdovsi-ilhamat" kitabında (səh. 211-228)
"Düşündüklərim" adlı bir yazı var,
bu yazı ədəbiyyatımızda mənsur şeirin ilk
nümunəsidir. Sonralar Abdulla Sur, T.Ş.Simurq,
S.Hüseyn, N.Nərimanov, Y.V.Çəmənzəminli bu
janrda qələmini sınayırlar. Sovet dövründə
N.Rəfibəyli, H.Nəzərli, Ə.Tağızadə,
A.Böyükzadə, Cəfər Bağır, Qərib Mehdi,
İslam Ağayev də mənsur şeirə biganə
qalmırlar (bu haqda ədəbiyyatşünas Hüseyn Həşimlinin
tədqiqatı da var). Lakin Gülhüseyn
Hüseynoğlu mənsur şeirin əsl ustası kimi
şöhrət qazanır, bu janrı ədəbiyyatımızda
populyarlaşdırır. Mənsur şeirə
xas olan lirik və epik xüsusiyyətlərin vəhdəti,
insanın daxili, hissi aləminin təbii, ritmik boyalarla təsviri,
fərdi duyğuların izharı Gülhüseyn müəllimin
mənsur şeirlərinin əsas qayəsini təşkil
edir. SSRİ Yazıçılar İttifaqının sədri
Konstantin Fedin yazırdı: "Öz vətənində
çox yaxşı tanınan Azərbaycan
yazıçısı Gülhüseyn Hüseynoğlu ilə
bir təsadüf nəticəsində tanış oldum. O,
nasirdir və mənsur şeir də yazır. Janr
o qədər də yeni deyil. Ancaq bu qənaətə
gəldim ki, bunlar, heç şübhəsiz, oxucuların
hissinə, duyğusuna təsir edir. Onun
"Mücrü" mənsur şeirində məcaz var, bu,
canlı obraza çevrilir. Bu metamorfoza məni
ovsunlamışdır". Məhz Fedinin
təşəbbüsü ilə G.Hüseynoğlunun mənsur
şeirləri "Drujba narodov" jurnalında dərc olunur.
"Mücrü" mənsur şeiri bir ananın fədakarlığını,
övladları yolunda bütün həyatını -
varlığını əsirgəməməsi təsvir
olunur. İlk baxışda bu, kiməsə adi əhvalat təsiri
bağışlaya bilər. Amma bu mənsur
şeirdə bəlkə bir roman materialı var. Mənsur
şeirə xas olan lirika və eyni zamanda epik təsvirin
yığcamlığı, tez-tez səslənən təkrirlər
və gərgin dramatizm "Mücrü"nü Azərbaycan
nəsrinin çox uğurlu bir nümunəsinə
çevirdi. "Ana oxşadı
mücrünü. Oxşadı... Qızlıq
çağları... Gəlin
köçdüyü anlar, anasının dediyi "Gəlin
mücrüsüz olmaz!" sözləri, amansız ehtiyacla
dəhşətli vuruşmalar, uşaqları yatırandan
sonra tökdüyü göz yaşları, boğuq
hıçqırıqlar... göz qabağına gəldi.
Mücrünü öz yerinə qoyanda anaya o
indi ağır, əvvəlkindən qat-qat ağtır gəldi.
Ana yanılmamışdı. O sərvət
hara, bu sərvət hara?". Mən
Gülhüseyn müəllimin əksər mənsur şeirləri
haqda söz aça bilərəm - "Tar
çalınır", "Gözəl",
"Kişilik", "İki damla göz yaşı",
"Gül ömrü", "Azərbaycan dili" və
s. mənsur şeirlər janrın ən gözəl nümunələridir.
Ümumiyyətlə, "mənsur şeir necə
olmalıdır" sualı verilsə, birinci Gülhüseyn
müəllimin adı çəkilməlidi.
Gülhüseyn Hüseynoğlu həm də istedalı
bir nasir idi.
Onun "Nigarançılığın sonu" hekayəsi,
Aşıq Ələsgərin həyatına həsr etdiyi
"Yana-yana" povesti, həmçinin
"Qayıdacaqmı?!", "Problem №", "Vəzifə
haqqında hekayət", "Vaxt keçirdi" hekayələri
canlı obrazlarla, bir-birindən maraqlı hadisələrlə,
psixoloji təsvirlərlə diqqəti cəlb edir.
Mən Gülhüseyn müəllimin xarakteri, insani
keyfiyyətləri ilə bu hekayələr və mənsur
şeirlər arasında üzvi bir yaxınlıq
görürəm. O, həmişə halallığı,
xeyirxahlığı, humanizmi, təmiz-saf məhəbbəti
və vətənpərvərliyi təbliğ edib. Diqqət yetirmişəm ki, onun heç bir əsərində
insan əxlaqına zidd bircə kəlmə də yoxdur.
Diqqət yetirmişəm ki, Gülhüseyn
müəllim o zamankı sovet ədəbiyyatının əsas
mövzularından olan əmək qurucularının (əsasən
neftçilərin) həyatını təsvir etsə də,
onları sırf əməkçi deyil, insan kimi,
bütün daxili aləminin çalarlarıyla təsvir edir.
Diqqət yetirmişəm ki, Gülhüseyn
müəllimin dili o qədər təmizdi ki, bu dilin potensial
imkanları elə üzə çıxıb ki, necə
yazmağı, dilə münasibəti Gülhüseyn
Hüseynoğludan öyrənmək lazımdır qənaətinə
gəlmişəm.
Köhnə
kişi... O, köhnə, əsl kişilərə
məxsus xarakterə malik idi. Heç kimə
pislik eləmirdi, sözü vardısa üzə deyirdi, təltif,
mükafat iştahında deyildi (xalq yazıçısı fəxri
adını da halallıqla qazanmışdı), rüşvət
deyilən bəla ondan uzaq idi, təmiz müəllim
maaşı ilə dolanırdı. Həyatında
çox sarsıntılarla rastlaşsa da, həmişə
nikbin idi. Onunla dostluq eləmək, ünsiyyət qurmaq hər
adamın işi deyildi, amma Gülhüseyn müəllim onun qədrini
bilən, ona ehtiramla salam verən hər kəsə
eyni səmimiyyətlə yanaşırdı. Azərbaycançılıq
onun üçün quru söz deyildi, bu hiss onun qanında
dövr edirdi.
Mənim
xalq yazıçısı Gülhüseyn Hüseynoğlu
haqqında sözüm bitmir, amma bu qədər yetər...
Vaqif YUSİFLİ
Ədəbiyyat qəzeti.- 2019.- 24
avqust.- S.28.