Söz qalası

Şair dostum Ramiz Qusarçaylının dəvəti ilə bu yaxınlarda Qubada Mədəniyyət evində keçirilən gözəl bir poeziya məclisində regionda yaşayıb yaradan tanınmış şairlərin həm şeirlərini, həm də ədəbiyyat, bədii yaradıcılıq barədəki mülahizələrini dinlədik. Və səmimiyyətlə deyə bilərəm ki, bir neçə saat davam edən görüş məndə günlərlə təravətini qoruyub saxlayan son dərəcə xoş duyğular oyatdı. Əlbəttə, ilk təşəkkür ona görə Ramiz Qusarçaylıya düşür ki, hələ 80-ci illərin sonu - 90-cı illərin əvvəllərindən ölkə miqyasında qazandığı halal şair şöhrətinə baxmayaraq doğma Qubaya döndü, əvvəl "Ay işığı" ədəbi məclisini yaratdı, on il sonra - 2002-ci ildən isə Azərbaycan Yazıçılar Birliyi Quba bölməsinə rəhbərlik eləməklə regionun söz-sənət tarixində müasir mərhələnin əsasını qoydu.

Quba şairləri Qafqaz, İran və türk mənşəli etnoslara mənsub ən azı üç qədim ədəbi-mədəni irsin varisləri olsalar da, onları birləşdirən ali məram, heç şübhəsiz, azərbaycançılıq məfkurəsidir ki, öz multikultural zənginliyində Azərbaycan xalqının mənəvi dünyasının, bir regionun timsalında belə, miqyasını nümayiş etdirir.

Və bu dünyanın olduqca istedadlı, sözün geniş mənasında ziyalı (və vətənpərvər!) övladları içərisində hələ tələbəlik illərindən tanıdığım Cəlaləddin Budatoğlunun yeri xüsusidir. Hansı mövzuda yazırsa yazsın, hər bir şeirində, hər bir ideya-estetik həsbi-halında arxeoloji dərinlik axtarışı (və ehtirası!) elə bir enerji ilə təzahür edir ki, bunu yalnız fərdi yaradıcılıq stixiyası saymaq, sadəcə olaraq, mümkün deyil... Şairin "Mən kiməm" adlı ilk kitabına ön söz yazmış Ramiz Qusarçaylı ilə tamamilə razıyam ki, Cəlaləddin "yerindən oynadılan daşların poeziyası"nı yaradır: min illər "yuxuya getmiş" hisslər, duyğular, mənəvi gözəlliklər (əslində, onların min bir çalarları) dağlar oğlunun ədəbi təqdimində mənalı-məzmunlu bir diskursa çəkilir... Vaxtilə hansısa mütəfəkkir xəbərdarlıq etmişdi: uca dağların qoynuna sığınmış çoxlu xalqlar mövcuddur ki, nə zamansa öz yüksək mövqelərindən enib dünyamıza yüz illər boyu axtardığımız saflığın, səmimiliyin nədən ibarət olduğunu öyrədəcəklər. Cəlaləddin Budatoğlunun poeziyası həmin mövqedən təşrif buyurmuş müdrik bir səmimiliyin tarix dərslərini danışır:

Bu dağları qarış-qarış gəzmişəm,

Babadağım söz danışır, dil bilir.

Qırxbulağa su içməyə gəlmişəm,

Ərənlərim qayıdarmı, kim bilir.

...Bu dağların zirvəsinə baş əyib,

Ətəyində namaz qılır qocalar.

Torpağıma göz dikənə daş dəyib,

Daşı qoysam daş üstünə, ucalar.

Daşı qoysam daş üstünə, ucalar,

Dağ püskürər, qara ləkə götürməz.

Namərd oğlu, yalvarışın gec olar,

Bizim dağlar düz ilqarı itirməz.

Və bu dərslərin baş qəhrəmanı dağlar, qayalar, daşlar, ifadə-təqdim poetexnologiyası isə dağ, qaya, daş kimi süxur-süxur içinə yığılmış janrlardır ki, şairin təəssüratlarına fövqəltəbii bir metafizika gətirir:

İlahi, daş olmaq istəyirəm mən,

Atılım bir küncə, qalım doyunca.

Daşları yanıma səsləyirəm mən,

Daşlar uşaq kimi qaçır dalımca.

...Daşlar uşaq kimi qaçır dalımca,

Mən də min ildi ki, daş olmuşammış.

Bir daş güllə kimi uçur dalımca,

Bir daşın gözündə yaş olmuşammış.

Cəlaləddin Budatoğlu peşəkar tarixçidir, Bakı Dövlət Universitetinin tarix fakültəsini bitirib, ancaq onun tarixçi "akademizm"i şair təxəyyülünə mane ola bilmir. Və bu təxəyyül istənilən modernist tarixçinin qibtə edəcəyi qədər müasir bir tarix yazır:

Buduq deyil, bud - oğuzdu,

Qurdun oğlu qurd - oğuzdu,

Türkün qolu yurd - oğuzdu,

Ocağıma, soyuma gəl.

Cəlaləddin Budatoğlunun böyük ziyalı-vətənpərvər xidmətidir ki, mənsub olduğu etnosun - buduq-budatların dil, ədəbiyyat və tarixini araşdırır. Bu günlərdə buduq, Azərbaycan, rus və ingilis dillərində nəşr olunmuş "Biz budatıq, bayatıq" kitabı həmin araşdırmaların sadəcə yekunu deyil, eyni zamanda buduq-budatlar haqqında daha geniş, daha dəqiq təsəvvürün yaranması, başlıcası isə qədim olduğu qədər də unikal bir mədəniyyətin qorunub inkişaf etdirilməsi yolunda atılmış zəruri addımdır.

Görünür, belə bir fakt yalnız onun yox, ümumən mənsub olduğu etnosun tərcümeyi-halı baxımından əlamətdar (və tarixi!) bir hadisədir ki, buduq dilində yazılı poeziyanın ilk nümunələrini də Cəlaləddin Budatoğlu yaratmışdır.

Aşağıdakı suallara gəldikdə isə, onları da ancaq öz el-obasına hayan durmağı bütün mənəvi-etnoqrafik məsuliyyəti ilə hiss edən mütəfəkkir bir şair verə bilər:

...Bir-bir, iki-iki köçüb getdilər,

Diz çöküb torpağı öpüb getdilər.

Ömrün karvanını çəkib getdilər,

Qaytarıb yoluna qoyan kim ola?

Şehli yamaclarda günüm, ayım hey,

Daşla çiçəkləyən ömür payım hey,

"Can qardaş" harayım, "Nənəvay"ım hey,

"Kəllə qoparan"a qıyan kim ola?

...Öz Dərbənd yolum var, öz Şirvan yolum,

Yenisey bir qolum, Orxon bir qolum.

Sonun başlanğıcı ölüm, ya olum

Döyür qapımızı, boylan, kim ola?..

Cəsarətlə demək olar ki, Budatoğlunun poeziyası onun buduq-budatlarına böyük hörmət, ehtiram (və məhəbbət!) aşılayır. Hər şeydən əvvəl ona görə ki, şair xalqının zəngin mənəvi dünyasına tərcümanlıq etmək missiyasını istedadla yerinə yetirir. Və bunun bir təzahürü də gənclik illərindən qələmə almağa başladığı "Mən kiməm" dastan-poemasıdır ki, görünür, heç zaman bitməyəcək...

Mən kiməm? Yükümü zaman daşıyır,

Adi vətəndaşam, adi insanam.

Qafqaz dağlarında bir xalq yaşayır,

Orda layla çalır müqəddəs anam.

Əslində, Cəlaləddin Budatoğlunun bütövlükdə yaradıcılığı "mən kiməm" sualına dərin fəlsəfi-etnoqrafik əsasları olan müfəssəl cavabdır. Və həmin müfəssəllikdə uğurla uğursuzluq, qələbə ilə məğlubiyyət, sevinclə kədər həmişə qabaq-qənşər dayanır.

Ədəbiyyat tarixinin min illərlə ölçülən təcrübəsi göstərir ki, böyük şairlər ən bədbin məqamlarda da mənsub olduqları xalqın (və ümumən insanlığın!) nikbin həyat fəlsəfəsinə dayanıb əbədi dirilik ideallarını tərənnüm etməkdən geri çəkilmirlər. Bununla belə, uğurdan çox uğursuzluğa, qələbədən çox məğlubiyyətə, sevincdən çox kədərə həssas (və şərik!) olurlar.

Cəlaləddin Budatoğlu, heç şübhəsiz, böyük şairdir. Onun yaradıcılıq yolu Tanrı yoludur, ancaq bu yolun da enişi-yoxuşu, alıb-aldatmağı, güldürüb-ağlatmağı var:

Tanrı bizə yazan yolu,

Məkr, hiylə pozan yolu,

Əzan yolu, Ozan yolu,

Güldürüb ağlatdı bizi.

Körpə kimi bələklədi,

Hür oxuyub mələklədi,

Mənim işim fələklədi,

Gör necə aldatdı bizi.

Ağ, qaradı, qızıl rəngi,

Göy qurşağı gül çələngi.

Təbiətin öz ahəngi,

Özündən yaratdı bizi...

Cəlaləddin Budatoğlu Qafqaz dağlarının qoynunda elə bir söz qalası yaradır ki, doğma diyarın mənəvi varlığını yüz illər boyu hər cür təcavüzdən mühafizə edəcək, hər cür hədyanlara sinə gərəcək, dosta dost, düşmənə düşmən olmağın dədə-babalardan gələn dərslərini gələcəyə ötürəcək. Bu qala bizim qala...

Nizami CƏFƏROV

Ədəbiyyat qəzeti.- 2019.- 7 dekabr. S. 28.