Yaşayan şairlər...
"Unudulmazlar" silsiləsindən ilk yazı
Sərdar Əsəd, Rəfiq Zəka, Məmməd Aslan. İndi onların heç biri həyatda yoxdu. "Bir də bu dünyaya qayıda bilsəm" (İsa İsmayılzadə), amma nə Sərdar Əsəd, nə Məmməd Aslan, nə də Rəfiq Zəka bir də bu dünyaya qayıtmayacaqlar. Fəqət "Göy uçsa, yer qopsa, ölmərəm yenə, Hələ neçə dəfə doğulacağam" (Əli Kərim) - onların fiziki-bioloji ölümü bizi nə qədər sarsıdırsa, ölümlərindən sonra bizim şeir karvanında uzaq gələcəyə yol almaları bir həqiqətdir. Çünki:
Səma yolu, yer yolu,
Su yolu, dəmir yolu,
Yoldadır ömür yolu,
Ömür bitər, yol bitməz!
Rəfiq Zəka
Yaşasaydı, Sərdar Əsədin 90 yaşı tamam olacaqdı. Amma mən Sərdar Əsədi 90 yaşlı bir qoca kimi təsəvvür eləmirəm. 1975-ci ildə Sərdar Əsəd intihar elədi. Şeirlərini dönə-dönə oxumuşam, amma heç bir şeirində intiharına, vaxtsız ölümünə ciddi bir işarə görməzsiniz. Amma bircə şeiri var ki:
Əbədi ayrılanda -
Yaddaşımdan ötüşən
İzin izimdə qalsın.
Son vidanın qəm səsi -
Eşqimizdə yetişən
Bir sarı simdə qalsın.
Amma bu şeiri qətiyyən "ölüm saça", intihardan xəbər verən bir şeir hesab etmirəm. Bir sevgi şeiridir. Amma 1971-ci ilin 17 noyabr günü - intiharına 4 il qalmış, gecə, hamı yatandan sonra, Sərdar Əsəd belə bir yaddaş yazır: "Özüm olmadığım təqdirdə mənim arxivim Məmməd Araz, Ələkbər Salahzadə və İsa İsmayılzadənin diqqətli qayğısı ilə açıla bilər". Bu yaddaşdan kimsə xəbər tutmayacaqdı. Ta 1975-ci ilin 29 iyununa qədər. Səbəb nə idi? Niyə istedadı etiraf olunan, şeir kitabları çap olunan, ziyalı bir ailənin başında duran Sərdar Əsəd 46 yaşında, özü də yaradıcılığında heç bir depressiyaya uğramayan gözəl bir şair niyə intihar elədi?
Sərdar Əsəd Cəbrayılın Soltanlı kəndində dünyaya gəlmişdi. Atası Heydər kişi Sovetin əleyhinə qaçaqçılıq edirmiş. Qaçaq atasına görə anası və böyük bacısıyla bir yerdə Sibirə sürgün olunurlar. Amma az sonra tezliklə onlar Sibirdən Vətənə qayıdırlar, çünki atası qaçaqçılıqdan əl çəkir. Əlbəttə, bu hadisə səkkiz-doqquz yaşlı Sərdarın hafizəsindən silinmir. Bəs sonra? Orta məktəbi bitirir, Pedaqoji İnstitutun Filologiya fakültəsində təhsil alır, institutu bitirəndən sonra Süleyman Rəhimovun köməyilə "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzetində işə düzəlir. Amma bu xoşbəxtlik uzun sürmür, onu işdən çıxarırlar, neçə il işsiz qalır, nəhayət, bir nəşriyyatda işə düzəlir, amma yenə işdən ayrılır. Ölümünə qədər də işsiz qalır. Sərdar Əsəd, deyilənə görə, sərbəst adam idi, heç kəsdən söz götürməzmiş, kasıbçılıq onu yaxalayanda da vüqarını, mənliyini itirməzmiş. İşsizlik və xasiyyətindəki ötkəmlik - bunlar bir-birilə uyuşmurdu. Amma onun şeirlərində yox, içində hansı tufanlar hökm sürürmüş, bunu söyləyə bilmərəm.
Şeirlərinə gəldikdə isə... Sərdar Əsəd orijinal şair idi.
Bağladı günəşi dağın qarına,
Yaydı yalmanını atdı şəlalə.
Dözməyib düzlərin intizarına
Zirvədən özünü atdı şəlalə.
***
Ana ağrısının sözü olaydım,
Titrəyib yanaydım tellərin üstə.
O yorğun ayağın izi olaydım -
Yataydım getdiyin yolların üstə.
Bunlar Sərdar Əsədin ən kiçik şeirləridir. Amma görün, hər dörd misrada bir bitkinlik var, Azərbaycan şeirinin poetik siqlətini, obrazlılığını nümayiş etdirir.
Sərdar Əsəd orijinal şair idi, heç kimə bənzəmirdi. Onun yaradıcılığı barədə ən sanballı sözü Məmməd Araz söyləyib: "Sərdar Əsəd deyirdi: "Mən bir balaca qələm sahibiyəm. Təzə şeir işləyəndə xəlvətə çəkilirəm ki, görən olmasın. Qələm sözümə baxmayanda elə bilirəm ki, onun düzgün şırım açmadığını kimsə görür, kimsə onu əlimdən qapıb sındırmaq istəyir". Sərdar Əsədin şeirlərinin hamısı hecadadır. Amma standart ölçülü, sanki hər şeyi - qafiyəsi, rədifi, sonuncu iki misrası da "fikir" ifadə edən şeirlərdən fərqli idi. Əvvəlinci misradan sona qədər sən onun şeirinin təsirindən ayrıla bilmirsən. Dilimizin zərifliyi, adi sözlərin qeyri-adi məna kəsb etməsi doğrudan da səni heyrətləndirir.
Ala gözlər kölgələnsə,
Qaş çatılar, göz ağlayar.
Yaz yağışı yağsa yerə,
Çəmən çimər, iz ağlayar.
Bir şeirində
yazırdı:
Hələ
yol gedirəm nə vaxtdan bəri.
Qarşıda illərim qalaq-qalaqdır.
Qəlbimdə od gəzir, dilimdə zəfər.
Qarşımda hələ ağ səhifələr var.
Mənim başladığım həyat dastanı
Ömrümün sonunda qurtaracaqdır.
Amma qurtarmadı. Çünki əsl şairlərin ömrü qurtarmır.
...Yaşasaydı, Məmməd Aslan 80 yaşını görəcəkdi.
Əlvan gül dənizi, çiçək dənizi,
Ətirli dalğalar dizimdən mənim.
Getməz bu dağların göyçək dənizi
Ürəyimdən mənim, gözümdən mənim.
O, bütün yaradıcılığı boyu vurğunu olduğu təbiətdən, onun gözəlliklərindən qələm çaldı. Təbiətdən yazan şair gərək içində, ruhunda o təbiəti yaşada, güllərin, çiçəklərin, dağın, daşın, qayanın, çölün-çəmənin sirlərinə bələd ola. Məmməd Aslan Kəlbəcərdən gəlmişdi Bakıya, amma Kəlbəcərin təbiəti onun varlığında yaşayırdı.
Yönəldim bulağa: bir qurtum içim;
Cığır fərşə dönüb,
gül əlçim-əlçim.
Bəs necə
tapdayım, bəs necə keçim? -
Min naxış pozular
izimdən mənim.
Bu şeiri izah etməyə, oradakı poetik naxışları incələməyə dəyərmi? Zənnimcə,
yox! ...Məmməd
Aslandan misal gətirdiyim bu şeir parçasında söz rəsmlə birləşməyibmi? Sadəcə, hisslərin, duyğuların
sözdə ifadə olunan rəsmləridir bu misralar. Şeirin sonrakı iki bəndinə diqqət edək:
Bir tifildim, aləmdim,
Çiçəyinə bələndim,
Bulağından bal əmdim -
Mənim şəhdim, şirəmdi.
...Yenə çiçək
fəslidi,
Hava gül nəfəslidi.
Bu dağlar - Xan Əslidi,
Məmməd - Yanıq Kərəmdi.
Məmməd Aslanın belə gözəl şeirləri
çoxdu, hamısında
da gülün, çiçəyin, dağın,
qayanın, çayın,
bulağın insanlaşdığını
və insanın da çiçəkləşdiyini,
qayalaşdığını görərsən. Həmin şeirin adı
"Kəlbəcər"dir. Mən Kəlbəcəri
görməmişəm. Amma Məmməd Aslanın bir çox şeirlərində Kəlbəcəri
də, onun dağlarını da, çöllərini, güllərini,
yaylaqlarını da gördüm. Məmməd Aslanın şeirlərində
olan saflıq, duruluq, saz səsinin
ahəngi onun binadan təbii şair olduğuna misaldır. Onun bir şeiri digəri ilə müqayisədə poetik səviyyəcə müxtəlif
ola bilər,
amma hər şeirində o dağlardan
əsən küləyin,
o çaylardan gələn
qıjıltının, oradakı
yağışın, dumanın,
payız yarpaqlarının
özünü görərsən.
Bu dediklərim bəlkə də onun poeziyasının bədii dəyərini ifadə etmək üçün azdır.
1990-cı ili xatırlayıram. Qanlı yanvar
gününü. İyirmi
doqquz il
keçib o Qanlı yanvardan, amma içimizdən o qan hələ çəkilməyib.
Məmməd Aslan işlədiyim
"Azərbaycan" jurnalı
redaksiyasına gəldi.
Bir şeir gətirdi. Və bir də "Gerçəkləşən qorxulu
nağıllar" yazısını.
İyirmi doqquz ildə
Qanlı yanvarla bağlı poetik haray, fəryad hələ də davam edir, o şeirləri,
poemaları, publisistik
yazıları bir yerə cəm eləsən, neçə
cild kitab yaranar. Onların çoxunun bədii
səviyyəsi ilə
işim yox. Demək istəyirəm ki, o yazıların başında
həmişə nümunə
və örnək gətiriləsi üç-dördü
var ki, biri
Məmməd Aslanın
şeiridir. Və
o şeir təkcə
Məmməd Aslanın
deyildi, o şeiri Azərbaycan xalqı yazmışdı:
...Bu günahsız qanlara,
Bu didilmiş canlara,
Bu cansız cavanlara
Ağla,
qərənfil, ağla!
Məmməd Aslan türk poeziyasının bilicilərindən
biriydi. Qardaş ölkədə tez-tez olurdu, müasir türk şairləri hamısı
onu tanıyırdı.
Əsl türkçü idi desək, yanılmarıq.
Azərbaycan folklorunu nəinki
sevirdi, onu təbliğ etməkdən
yorulmurdu. Aşıq
Şəmşir ocağının
pərvanəsiydi...
...Yaşasaydı, Rəfiq Zəka Xəndan da öz 80 yaşını
görəcəkdi. Amma altmış
yaşının tamamına
altı ay qalmış
- 1999-cu ilin yanvar ayında dünyasını
dəyişdi. Onu necə
xatırlayırıq? Rəfiq Zəka kənddən, təbiətdən gəlməmişdi
şəhərə, o, Bakıda
doğulmuşdu. Görkəmli
ədəbiyyatşünas, professor Cəfər Xəndan Hacıyevin ailəsində...
Rəfiq Zəka əsl azərbaycançı və
türkçü idi. O, Sovet dönəminin ən qızğın, türkçülüyün
yasaq olunduğu, bu xüsusda çoxluğun ucadan danışmadığı çağlarda
ədəbi məclislərdə
türkçülüyü təbliğ edən şeirlər söyləyərdi.
Səksəninci illərin ortalarından
Türkiyəyə gedib-gələn
ziyalılarımız içərisində
Rəfiq Zəka birincilərdən idi.
Sonralar onun türk mətbuatında şeirləri
çap edildi, kitabları nəşr olundu, o, qardaş ölkənin bir çox qəzet və jurnallarının redaksiya heyətinin üzvü seçildi.
Türkiyə Folklor Akademiyasının
üzvü oldu, beynəlxalq Atatürk mükafatı laureatı fəxri adını qazandı.
Türkiyə böyükdür, Türk
böyük deyir,
Türkün Atasıdır Atatürk deyir.
Ey gidi düşmənim, məndən ürk deyir,
Çünki bu yer üzü
mənə Türk deyir.
Türk ədəbiyyatına vurğunluğu
o dərəcədə şiddətli
idi ki, türkün
şairlərindən Əbdülhəqq
Hamidin 5000 misralıq
"Məqbər" poemasını
başdan-ayağa əzbər
bilirdi. Mən onun hafizxanlığına
heyran idim. Az qala Azərbaycan və türk klassik poeziyası onun yaddaşında yaşayırdı.
Rəfiq Zəkanın ilk şeirlər
kitabının adı
"Çağlayan" idi,
bu kitabı o, Müşfiqin xatirəsinə
həsr etmişdi. Çünki Müşfiqin sağlığında
bu adda bir
kitabı çap olunmalıydı, amma məlum səbəblərə
görə çap olunmadı. Rəfiq Zəkanın dilindən
Cavid sözü düşmürdü. Onun bir çox şeirləri məhz Hüseyn Cavidin təsiriylə yazılmışdı.
Rəfiq Zəka əruzda mükəmməl idi. Çünki əruz vəzninin qayda-qanunlarını yaxşı
bilirdi. Əsl əruz isə
xoş bir musiqi, ritm deməkdir.
Onun 300-dən artıq
şeirinə mahnı
bəstələnib. İndi də
o mahnılar tez-tez oxunur. "Dəli
Kür" filmində
"Ana Kür" mahnısını
xatırlayın. Sözləri
Rəfiq Zəkanındır.
Amma bir mahnı var ki, onu
eşidəndə Rəfiq
Zəka yada düşür.
Mənə bircə kəlmə
can söyləsəydin,
O bircə kəlmənə
min can deyərdim.
Ömrümü, günümü dərd
eyləsəydin,
Ömrümü, günümü dərman
verərdim.
Rəfiq Zəka Xəndan iyirmi ildir aramızda
yoxdur. Amma o gülər çöhrəsi,
içi, varlığı
şeirlə dolu şair heç unudularmı?
Bu yazını gözəl
şairlərimiz Sərdar
Əsədin 90, Məmməd
Aslanın və Rəfiq Zəka Xəndanın 80 illiyinə
həsr etdim. Ölən
yox, Yaşayan Şairlərə!..
Vaqif YUSİFLİ
Ədəbiyyat qəzeti.- 2019.- 14
dekabr.- S.27.