Zəki Vəlidi
Toğan mifi
Leninlə söhbətində ona Ulyanovların
türk-tatar nəsəbini xatırladıb.
Stalinlə bir yerdə çolpa qızartmasıyla
gürcü şərabı içib.
Atatürkün sevimlisi olsa da, 1932-ci ildə aralarında
fikir ayrılığı yaşanıb.
Uzun illər Sovetlər Birliyində Hitlerin "müsəlman
məsələləri üzrə xüsusi
müşaviri" kimi şərlənib.
Hindistanda Baş nazir Cəvahirləl Nehru, Pakistanda
prezident Mirzə İskəndər Əli
Türküstanın tarixini onun əsərlərindən
oxuyub öyrəniblər.
1930-cu illərdə Vyanada Ziqmund Freydlə qonşu olub.
Başqırd milli hərəkatının lideri, həm
də Başqurd milli ordusunu qurub. Ordunun baş
komandanı olub.
1922-ci ildə Ənvər Paşa ilə birlikdə
bolşeviklərə qarşı vuruşub.
Basmaçı hərəkatının rəhbərlərindən
biri kimi tanınıb.
Heratda Nəvainin
məzarını tapıb...
Ümumi türk tarixçiliyinin bünövrəsini
qoyub.
Türk dastanlarını "elmi şəkildə
sinifləndirən ilk türk professoru"dur (N.Atsız).
İran-Turan müharibələrinin elmi mənzərəsini
aydınladıb.
Mifik Əfrasiyabın gerçək Alp Ər Tonqa
olduğunu elmi dəlillərlə isbatlayıb. Kaşkarlıdan
da irəli gedib. Alp Ər Tonqanın - Əfrasiyabın, az qala, nəsil şəcərəsini tərtib
edib.
İlk dəfə
fars dastançılığı ilə
yunan tarixçiliyinin və mifolojisinin müqayisəsini
yapıb.
Assuri kitabələrini, Çin məxəzlərini
araşdırıb.
Ortaq türk tarixinin varlığını nəzəri
baxımdan təsbit edib.
Ərəb xəlifəsi Müqtədirin Xəzər
ölkəsindəki elçisi İbn Fədlanın
türkoloji üçün böyük önəm
daşıyan "Səyahətnamə"sinin əlyazmasını
1923-cü ildə Məşhəd kitabxanasında üzə
çıxarıb, 1939-cu ildə əsərin Leypsiqdə
alman dilinə tərcüməsini nəşr etdirib.
Kaşkarlı Divanını araşdırıb və əsərin
yazılma tarixini dəqiqləşdirib.
Şeybani Xanın şeirlərini, Zəməhşəhrini,
Əbu Reyhan Birunini, Rəşidəddini.... türkolojiyə
dəxli olan hamını, hər kəsi, hər şeyi, hər
yeri tədqiq edib.
"Quran"ın
X yüzilə aid ən qədim türkcə təfsirini
Bartolddan əvvəl şərh edib.
"Qutadqu
Bilig"in ən qədim nüsxəsini, "Oğuznamə"ni... meydana çıxarıb...
Bütün böyük türklər və
türkçülər kimi, o da Əmir Teymurun təəssübünü
çəkib.
Teymurun soyunu aşağılamağa çalışan, onu
saxta tarixlər yazdırmaqda suçlayan, "Teymurun öz
haqlarını qüvvətləndirmək üçün tərtib
edildiyi anlaşılan vəzirlər əfsanəsi"ndən
bəhs edən Bartoldun da, ondan əvvəl bu uğursuz
iddianı ortaya atan erməni əsilli İsveç alimi
d'Ohssonun (Tosunyanın) da fikirlərini yerlə bir edib.
Qədim
təzkirələrə istinad edərək "Teymur
Çingizin mənsub olduğu Börçegin sülaləsinin
xanlıq etməyən bir şöbəsinə mənsub olmuşdur",
- deməklə yetinməyib, Əmir Teymurla Çingiz xanın nəsəbinin eyni kökdən gəldiyini
Əmir Teymurun qəbir daşına yazılmış
soyağacı ilə təsdiqləyib.
Çingiz
xanın Göktürklərə bağlı Şato
- Çümük əşirətindən olduğunu yazaraq
Çingizin türk mənşəyi ilə bağlı
mübahisələrə (Əli bəy Hüseynzadədən
sonra) yenidən, bu dəfə əbədilik yekun vurub.
Osmanlının
qurucusu kayılarla və Uzaq Şərqdən qalxıb bir
çox qövmləri önlərində sürükləyən
və bir qismini Şərqi Avropaya, digər bir qismini də
Ön Asiyaya getməyə məcbur edən moğolların
savaşçı kay, yaxud kayı uruğunun əqrəbalıq
əlaqələrini bütün mümkün qaynaqlara
söykənərək və son dərəcə
güclü opponentlərinin ciddi etirazlarını nəzərə
almadan əsaslandırıb.
Qəznəli Mahmudun atası Sebüktəkinin
kayılardan Kökem Yabqunun qardaşı Serenkin oğlu
olduğunu irəli sürüb.
Türk varlığının üfüqlərini
genişləndirib.
"Hindu-Germen qövmləri arasına tarixdən
öncəki dövrlərdə daxil olmuş etrusk
qövmünün mifolojisində və dilində... türklərlə
təması göstərən nöqtələrin
bulunduğu"nu da ümumi türk tarixi konsepsiyasına daxil
edib.
Turan düşüncəsinin genetik təsnifatını
şəkilləndirən Ziya Gökalpın sosiolojidə,
ümumi türk ədəbiyyatının
hüdudlarını müəyyənləşdirən Fuad
Köprülünün filolojidə təsbit etdiyini
tarixşünaslıqda Zəki Vəlidi Toğan edib. Bəlkə bir az daha geniş miqyasda, onların sosiolojidə, ədəbiyyat
sahəsində meydana qoyduqları ideyaların elmi əsaslarını
hazırlayıb.
İlk əlamətləri
Milad öncəsi XII-VII yüzillərə uzanan Şu
dastanlarında görünən Çu dövlətinin (Chou)
türk mənşəli olması barədə ilk təkzib
olunmaz elmi qənaət, yenə Milad öncəsi VII-III
yüzilliklərdə Sakaların, iskitlərin türk kökənli
olması barədə Toğana qədərki ehtimallardan daha kəskin
iddia, Xəzər xaqanlığının mənşəyi,
xəzərlərin varlığı və aqibəti daha
çox Zəki Vəlidi Toğanın elmi fəziləti sayəsində
türkoloji fakta çevrilib.
Zəki Vəlidi Toğan türk tarixçiliyini modernləşdirib.
Zəki Vəlidinin təşviqi ilə türk tarixinin
maddəsinə ruh verən Abdulkadir İnan ona Şaman cəzbəsi,
psixolojisi və inancı aşılayıb. Bahəddin Ögəlin mifolojiyə,
sinoloji qaynaqlara baş vuraraq türk tarixinin Turan çərçivəsində
bütünlüyünü şəkilləndirməsi də,
İbrahim Kafesoğlunun türk varlığının islam
mahiyyətiylə bağdaşlaşmasını, elmdə
türk-islam sintezini icad etməsi də, Osman Turanın
türk cahan hakimiyyəti - Turan imperatorluğu anlamını
ideyadan nəzəriyyəyə gətirməsi də, Faruq
Sümərin iki minillik nəsil varlığımızın
bioqrafiyasını - "Oğuzlar"ı yazması da Zəki
Vəlidi məktəbinin bəhrəsidir. Bu mənada
Zəki Vəlidi türk tarixçiliyinin patriarxıdır.
Belə olmasaydı, Türkiyənin Xarici
İşlər Nazirliyinin israrı ilə 1951-ci ildə
İstanbulda keçirilməsi qərara alınan və
dünyanın 524 görkəmli aliminin iştirak etdiyi XXII
Beynəlxalq Şərqşünaslar Konqresinə rəhbərlik
etmək ona həvalə edilməzdi.
Bir Azərbaycan
türkü olaraq hər zaman düşünmüşəm:
nə üçün Zəki Vəlidinin "Azərbaycan"
məqaləsinin, "Azərbaycanın tarixi
coğrafiyası" adlı məruzələrinin (Azərbaycan
barədə yazdıqlarının) bənzəri bizim öz
alimlərimiz tərəfindən qələmə
alınmayıb, yaxud alınmır? Axı kim etiraf etməz
ki, Zəki Vəlidinin Azərbaycan barədə
yazdıqları bir yana, "Ümumi Türk Tarixinə
Giriş", "Tarixdə üsul", yaxud onun ortaya
çıxardığı İbn Fədlan "Səyahətnamə"si,
ilk dəfə farscadan türkcəyə çevirdiyi Fəzlullah
Rəşidəddinin "Oğuzların və türklərin
tarixi" olmadan, nəzərə alınmadan Azərbaycan
tarixi yazıla bilməz. Yazılsa, naqis olar.
Fuad Köprülü Zəki Vəlidi Toğanın hələ
vaxtilə İstanbul kitabxanalarında moğol hakimiyyəti
dönəmində Azərbaycanda danışılan və
yazılan türkcədə 4-5 səhifəlik Azəri-Türk
mətnini tapıb tədqiq etməsindən bəhs edirdi. O qaynağı
Köprülünün özü də oxumuşdu. Zəki Vəlidinin ölümündən sonra həmin
sənədin aşkara çıxmaması, bu son dərəcə
qeyri-adi məsələnin Azərbaycan dilçilərini,
tarixçilərini, ədəbiyyatşünaslarını
rahatsız etməməsi adamda heyrət qarışıq təəccüb
və təəssüf doğurur.
Zəki Vəlidi Toğanın Azərbaycan-türk tarixi
üçün bəlkə də həyati əhəmiyyət
kəsb edən axtarışları, tapıntıları,
elmi qənaətləri yetərincədir. Onun
"Ümumi Türk Tarixinə Giriş" əsəri
bütün türk dünyasının olduğu kimi, Azərbaycanın
da ən konseptual ana tarix kitabıdır. Uzun illərdən
bəri stolüstü kitabım olan bu əsərin məndə
oyandırdığı intiba həmişə ondan ibarət
olub ki, əslində, tarix kitablarında iki Azərbaycan
vardır və bu Azərbaycanların ən doğması, ən
bütövü, etnik yapısı daha etibarlı olan, Zəki
Vəlidinin araşdırdığı Azərbaycandır. Bu
ümumtürk tarixinin Azərbaycanında - Kaşqardan Qafqaza,
Volqaboyundan Krıma, Xəzərdən Altaylara qədər
hamı bir evin, bir ocağın əqrəbasıdır.
Zəki Vəlidi Toğana qədər Azərbaycan tarixçiliyində
ibn-Hişamın "Kitab-əl Tican" əsərindəki
əməvi xəlifəsi ilə Ubeyd b. Sariyanın
arasında keçən söhbətə istinad
olunmuşdumu?
Yox, məncə. Xəlifənin: "Azərbaycan
nədir?" - sualına Ubeyd b. Sariya:
"Bu, əskidən türklərə aid bir məmləkət
idi", - cavabını verir. Zəki Vəlidi əlavə
edir ki, "...əfsanəvi dövrlərdə, Himyar
krallarının Azərbaycanda və Mosul tərəflərdə
Xəzərlər və Türklərlə müharibələrdə
bulunduqları görülür. Bu rəvayətlərdə
İskəndərin və himyarilərin Orta Asiyada türklər,
soğd və tibetlilər ilə olan münasibətlərinə
aid təfərrüat həp Azərbaycanda vuku bulmuş hadisələr
kimi anlaşılır".
XVIII yüzilin ilk yarısında Başqurd türklərinin
başı üzərində eynən Göytürklərdə
olduğu kimi, Qurd başlı bayraq (O.Ş.Gökyay)
dalğalanırdı. Zəki Vəlidi də bir Başqurd
türküdür. Sasanilərin təbirincə,
"Qurd Ordusunun yaşadığı məmləkətdə"
1890-cı ilin 10 dekabrında Əhmədşahla Ümmülhəyat
xanımın ocağında dünyaya gəlib. Mədrəsədə təhsil alıb,
könlünü elmi tədqiqatlara verib, mənsub olduğu
millətin tarixini yazıb. Türkolojinin nəhəngləriylə
- xaç suyuna salınıb vəftiz edilmiş şaman
kökənli pravoslav, Altaylı Sağay türkü Katanovla
dostluq edib. Təkcə dostluq etməyib,
Katanovun məşhur şəxsi kitabxanasını Yusif
Akçuranın vasitəsilə İstanbula
çatdırıb.
Dalaşıb-barışdığı Qabdulla Tukayla
dostluq edib. Çolpanla ruh qardaşı olub.
Əvvəldə
xatırlatdığım kimi, Leninlə söhbətində
ona Ulyanov soyadlı bir tatar yazarının kitabından bəhs
edib və Vladimir İliçə Ulyanovların türk-tatar
nəsəbini xatırladıb:
"Mən
ona Ulyanov ismində birisinin keçən XIX yüzil
ortalarında Kazan vilayəti rus olmayan qövmlərin və
çuvaşların etnoqrafiyasına aid nəşr etdiyi bir əsəri
göstərdim. Bu əsərdən bu müəllifin
tatarca, çuvaşca bildiyi anlaşılırdı. Mən
Lenindən, "Bu müəllif Ulyanov, yoxsa sizin əqrəbanızmı?
Yoxsa sizin əslinizdə tatarlıq və ya
çuvaşlıqmı var?" - deyə
sordum. Lenin də özünün mənşəyi
məsələsi ilə heç məşğul
olmadığını və kitabın müəllifini
araşdıracağını, çünki öz nəslindən
bir zatın belə bir elmi əsər nəşr etmiş
olduğunu heç eşitmədiyini söylədi. Çox səmimi və dadlı keçən
söhbətlərimizdə Lenin mənim nə kimi elmi
mövzularla, bilxassə etnoqrafiya ilə məşğul
olduğumu öyrənmiş oldu".
Zəki Vəlidi Leninin səmimiyyətinə inanıb. Hətta
Leninin istəyi ilə onun Kominternin II Konqresi üçün
"Millətçilik və müstəmləkəçilik
məsələlərinə aid" on iki maddəlik tezislərinin
bir neçə bəndini təshih edib.
Stalinlə bir yerdə çolpa qızartmasıyla
gürcü şərabı içsə də, ona heç
vaxt inanmayıb.
Həbslərdə
yatıb...
Zəki Vəlidi Başqurd muxtariyyətini təmin etmək
üçün milli ordu qurub. Ordunun baş
komandanı olub. Kolçakın
zavalına uğrayıb, türklərə etimad etməyən
Stalinin yalançı vədlərinin qabağında
girinc-giriftar qalıb. Başqırdıstanın
muxtariyyətini qorumaq şərtilə Başqırd ordusunu
kommunistlərin ixtiyarına verib. Bolşeviklərin
onu aldatdığını, başqırdlara torpaq muxtariyyətinin
verilməyəcəyini anlayınca Qazaxlarla
Başqırdıstanın federasiyasını qurmaq istəyən
Toğan qazaxlardan da ümidi kəsilincə məmləkətinin
siyasi muxtariyyətini yaşatmaq üçün
Başqırdıstan Kommunist Partiyasının
yaradılmasını önəmli bilib. 1920-ci
ilin 19 mayında Başqırdıstan Cümhuriyyəti
bolşeviklər tərəfindən ləğv ediləndə
Lenini tərk edib. Üsyan bayrağı
qaldıraraq Moskvaya arxa çevirib.
...Az
sonra Ənvər Paşanın yanına - Türküstana
üz tutub. Türküstanın çöllərinə
çəkilib. Həyatının bu
dönəmində hər şeyə rəğmən, Zəki
Vəlidi hələ də bolşeviklərə inanmaq istəyirdi.
Özünün yazdığına görə,
"Bolşeviklər Qızıl Ordu əsası üzərinə
milli bir Türküstan Sovet Cümhuriyyətinin qurulmasına
razı olarlarsa, Zəki Vəlidi bolşeviklərlə birləşə
bilər"di. Bu mənada Zəki Vəlidini
Turan Sosialist Cümhuriyyətini qurmaq istəyən başqa
bir başqurda - çiləli bir ömür
yaşamış Sultan Qaliyevə bənzədirəm. Amma qarşıda bolşeviklərin
bölücü iddiası - Türküstanın
parçalanması planları vardı. Əhməd
Yəsəvilər, Teymurlar, Nəvailər, Məhtimqulular
yetirən Orta Asiya ayrı-ayrı sovet respublikalarına
bölünəcək və Türküstandakı türk
birliyinin özülü dağıdılacaqdı.
Qazaxlardan Kazana qədər bütün
Türküstanın dil böhranına uğradılması,
"Planlı dil çalışması"nda dediyi kimi,
Kaşqardan Başqırdıstanacan vahid türk dili
bünövrəsinin ortaq mədəniyyət
bağlarımızın qırılmasına gətirib
çıxardı. Zəki Vəlidiyə görə, siyasi tənəzzül,
məfkurəvi böhran ən əvvəl dilə vurulan zərbədən
başlanır...
Zəki Vəlidi
elmi əsərləri səviyyəsində çox
mühüm və gərəkli olan memuarında - "Xatirələr"
kitabında bu barədə ətraflı yazıb: kominternin
iclasından dərhal sonra müsəlman ölkələrində
çalışacaq qeyri-türk kommunistlərə türk məmləkətlərində
nə qədər ki, imla sabit deyil, türk ləhcələri
arasında fərqliliyi qabartmaq və məzhəb
ixtilaflarının daim qızışdırılması barədə
məxfi təlimatlar ötürülür. Çünki
bu yolla həm müsəlman aydınlarını
parçalamaq, həm də onları tezliklə zərərsizləşdirmək
mümkün olacaqdı.
İlminskinin bolşevik varislərinin parçalayıb
dağıtdığı dəyərləri Toğan öz
işıqlı zəkası ilə "Ümumi Türk
Tarixinə Giriş" əsərində bir yerə
toplamağı bacardı.
***
Zəki Vəlidi bitib-tükənmir. Bu qədər
uzaq məsafələr, bu qədər qarışıq
situasiyaların qoynunda bir də görürsən 1920-ci ildəsən,
Bakıdasan. Zəki Vəlidinin də,
Ənvər Paşanın da, hətta milli şair
Çolpanın da səsi Bakıdan - Şərq
Xalqlarının Qurultayından gəlir. Əslində,
qurultayın Bakıda keçirilməsinin ideya müəllifi
Toğandır. "Bakıda 1-5 sentyabrda toplanan Bakı
Şərq Millətləri Konqresi... Camal və Xəlil
Paşaların hüzurunda tərəfimdən ortaya
atılmışsa da, bu iş Stalinin Milli İşlər
Komissarlığı və Müsəlman Kommunistləri Mərkəzi
tərəfindən düzənləndi. İşin
başına və konqres başqanlığına Zinovyev ilə
Radek gətirildi".
...Zəki Vəlidi ikinci dəfədir ki,
Bakıdadır. Hər iki gəlişində Bakıda Türk Kommunist
Partiyası Mərkəzində Mustafa Sübhi ilə
görüşən Zəki Vəlidi Toğan sovet gizli polisi
tərəfindən hər yerdə - Bakı, Astarxan, Dərbənddə...
təqib ediləcəyini, bunun
üçün 300 gizli polisin səfərbər olunduğunu
da yaxşı bilir və qurultayın keçirildiyi salona gəlmir.
Pərdənin arxasındadır... Başqırd nümayəndələri
tərəfindən irəli sürülən qərarnamələri
o hazırlayır...
Qurultaydan
sonra "məni liman və stansiyalarda gizli polislər gözləməkdə
olduqlarından Bakıdan Sumqayıt stansiyasına qədər
faytonla hərəkət etdim və oradan bir qatarla... Petrovskiyə getdim" (Z.V.Toğan).
...Bakıya
ilk gəlişində isə böyük alim marağına təslim
olub, Bakının qədim tarixi abidələrini,
saraylarını, cami və mədrəsələrini ziyarət
etməyi özünə borc bilmişdi.
Bolşeviklərin milli siyasətinin quru, föhş bir
oyun olduğunu anlayan Zəki Vəlidiyə Leninin yaxın
dostlarından biri Georgi Petrovski söyləyib ki, "Lenin
velikorus mənfəətlərini Böyük Pyotrdan daha
geniş ölçüdə müdafiə edir".
Bunu bilən Başqırdıstan lideri Zəki Vəlidi
Toğan Türküstana - Buxaraya üz tutur. Türkün
qədim beşiyində yenidən bir Turan qurmaq - türk əsalətini
yenidən dünyaya hakim qılmaq eşqiylə Ənvər
Paşa ilə birgə bolşevizmə qarşı savaş
açırlar.
Ənvərin ölümündən sonra,
Atatürkün istəyi ilə Zəki Vəlidi
Türküstan Milli Birliyini yaratdı. Çünki
Böyük Türküstan Federasiyasını qurmaq istəyirdi.
1922-ci ilin sentyabrında 31 yaşlı Toğan
Daşkənddə özbək və qazaxların
qurultayını keçirtdi. Türküstan Milli
Birliyinin proqramını bəyan etdi: Türküstan
bağımsız olacaqdır. Türküstanın müqəddəratını
türküstanlılar öz əllərinə alacaq,
bağımsız Türküstanın idarə şəkli
demokratik Cümhuriyyət olacaq.... Din işlərində tam
hürriyyət təmin ediləcək, dövlət işləri
ilə din işləri qarışdırılmayacaqdır.
Lenin isə təbii ki, bunu istəmirdi. Bu səbəbdən
də Türküstan Milli Birliyi dağıdıldı.
Özbəklər və qazaxlar, türkmənlərlə
özbəklər arasına təfriqə salındı,
ixtilaflar qızışdırıldı...
Türküstan
Milli Birliyinin gələcəyini görməyən Zəki Vəlidi
Toğan Əbdülqadir İnanla birgə yeddi həftə
İranda, beş ay Əfqanıstanda
qaldıqdan sonra Türkiyəyə hicrət etdi...
(Zəki Vəlidinin və Əbdülqadir İnanın
yazdığı kitabların məfkurəvi dərinliyi hər
nə qədər bir-birinə simsardısa, həyatdakı
dostluq, doğmalıq münasibətlərinin də dərəcəsi
eyni səviyyədə və eyni dərinlikdədir. Əbdülqadir
İnansız bir Zəki Vəlidi Toğan, yaxud Zəki Vəlidi
Toğansız bir Əbdülqadir İnan
düşünülə bilməz. İstər
Rus-Türküstan savaşında, istər əmsalsız
araşdırmalarında, istər qürbət həyatlarında,
istərsə də elmi düşüncələrinin qanad gərdiyi
asiman və göytürklük mahiyyətinə görə
bu iki romantik Başqurd türkü hər zaman
çiyin-çiyinədir)
...21
yaşında "Türk və Tatar tarixi" əsəriylə
Rusiyanın elmi çevrələrində ün
qazanmışdı.
Sonra Kazan Universitetinin Arxeoloji və Tarix Cəmiyyətinə
üzv seçilmişdi.
Buxarada, Fərqanədə
- Namenqanda tədqiqatlar aparmışdı.
***
..."Qutadqu Bilig"in dünyada ən qədim nüsxəsini
üzə çıxaran Zəki Vəlidi 1927-ci ildən
1932-ci ilə qədər İstanbul Universitetində Ümumi
Türk Tarixi kafedrasına rəhbərlik edir. Hələ
elmi dərəcəsi belə yoxdur. Bir
azdan dünya elminə və türk fikir həyatına
"Ümumi Türk Tarixinə Giriş" kitabını
miras buraxacaq. Bu, mühümdür. Zəki Vəlidinin Dəli Domrul şövqü ilə
yaratdığı bu əsər hələ də əmsalı
olmayan bir elm abidəsidir. Dünya tarixi belə
kitablara nadir hallarda təsadüf edir. Və
bu kitab bir alimin yazı masasının arxasında, bir kitabxana
zalında deyil, divarları, çarpayısı tarakanlarla
qaynaşan bir həbsxana küncündə təshih olunub.
Həm türk tarixçiliyinin ana
kitabını nəşrə hazırlayıb, həm də
səhərə qədər bitli-birəli
çarpayısından 450 biti saxlandığı təcridxananın
divarlarına yapışdırıb. İsmət
İnönü hökuməti Stalinin rəğbətini
qazanmaq, onu "Türkiyədə bir nasisizm, irqçilik
yoxdur" həqiqətinə inandırmaq üçün
dünya türklüyünün elmdəki iftixarını,
ümumi türk tarixi üzrə dünyada ilk və tək
professoru həbs etdirir. Nə var ki,
turançıymış. Nə var ki,
dünyanın yarısını iflic edən Stalinin səltənətini
dağıtmaq təhlükəsi varmış.
Özü
də Zəki Vəlidi hakim qarşısında tək deyil, tələbələri,
yetişdirdiyi insanlarla bir yerdədir: elə məhkəmədəcə
Zəki Vəlidini "türk tarixinin dünyada yeganə
avtoriteti" adlandıran Nihal Atsızla, "Kitabi-Dədə
Qorqud"un dünyada ən böyük bilgini Orhan Şaiq
Gökyayla bir sırasındadır...
Amma Zəki Vəlidi heç zaman irqçi
olmamışdı. Hətta bu günəcən bəzi binəsiblərin nəzərində
Hitlerin "müsəlman məsələləri üzrə
xüsusi müşaviri" kimi şərlənən Zəki
Vəlidi "Avropadakı irqçiliyin, hindo-germenlerini bir
müasir mütləqiyyətə, Düçe (Mussolini) və
Fürer (Hitler) sisteminə əsas qılmaq fikriylə irəli
sürülmüş olduğunu, bunun türk millətinin
ruhuna uyğun gəlmədiyini" Adolf Hitlerdən də,
siyasi karyerasının böyük bir dövrünü Zəki
Vəlidiylə mübarizəyə həsr edən, o
dövrün qəzetlərini və yığıncaq
salonlarını "Validovşina" ittihamları ilə
yüklədən və neçə-neçə opponentini də
elə bu adla məhv etmiş Stalindən də daha
yaxşı və dürüst anlayırdı. Hələ 1931-ci ildə yazdığı bir məqaləsində
"Bu gün mədəniyyət alanında demokratiya,
kommunizm və faşizm cərəyanları mücadilə
halındadır. Kommunizm təhlükəsinə
qarşı mücadilədə demokratiyanın zəifliklərini
bəhanə edərək meydana atılan faşizmin
alacağı yol, qaranlıq və şübhəlidir. Cahanşümul bir şəkil almaq
üçün daha çox demokratiya sisteminə düşmən
kəsilən və onu əzmək üçün müstəqbəl
biaman düşməni kommunizmlə ittifaqa belə hazır
olduğunu göstərən faşizm məktəbi
müdhiş ehtiras və müfrid (ifrat) şovinizmdən
mülhəm olmaqdadır (ilhamlanmaqdadır). Fəqət faşizm milliyyət fikrinin baş
müdafii olaraq ortaya atılmış olmasına rəğmən
milli deyil, bir internasional şovinizmdir". Toğan əlavə
edirdi ki, "türk tarixinin altun dövrlərini yaşadan
millli qəhrəmanlar, o cümlədən Çingiz də
Göktürk və Xəzər xaqanları kimi qəbilələr
arasındakı ixtilafı yatışdırmaq, onlara
özünü usta bir hakim sifətiylə tanıtmaq yolunda
yüksələn və imperatorluqlar quran bir şəxsiyyətdir
və bunların Hindo-german və qədim İran və Sami
qövmlərin despotlarıyla heç bir əlaqəsi
yoxdur". Və bütün bunları Zəki
Vəlidi Toğan İstanbulda yalnız öz camiasına
oxutmaq üçün yazmırdı. Hitlerin
ideoloqlarından birinə - Alman Elmlər Akademiyasının
prezidentinə ünvanladığı məktubda da eyni məsələlərə
toxunurdu. Belə bir Zəki Vəlidi Toğan Hitlerin
"müsəlman məsələləri üzrə siyasi
müşaviri" ola bilərdimi? Hətta Hitler bunu istəsəydi belə, Zəki Vəlidi
buna razı olardımı?
Zəki Vəlidi Toğana görə, "siyasi türk
vəhdəti Göktürklər və Çingiz
zamanında meydana çıxmışdı". Əfsus ki,
Əmir Teymur bunu gerçəkləşdirə, dərinləşdirə
bilmədi.
Zəki Vəlidi türk birliyinin zəruriliyini
anlayırdı və bunu açıq şəkildə bəyan
edirdi. Çünki hələ 1940-cı illərin əvvəllərində
görürdü ki, almanlar Almaniyanın gələcəkdəki
hüdudlarının etnik hüdudlarla kifayətlənəcəyini
vəd etsələr də, Asiyanın siyasi və iqtisadi
nüfuzunu da gözardı etmirlər. "Ruslar
Balkanlarda və Şərqi Avropada bir Slav birliyi vücuda gətirmək"
niyyətindəydilər. Anqlo-saksonlar isə
Ön Asiyada və Akdəniz sahəsində bir Ərəb
birliyi yaratmaqdaydılar. Bunu yalnız Zəki
Vəlidi Toğan kimi parlaq siyasi dühaya malik bir insan dərk
edə bilərdi. Həm də bu səbəbdən
Stalini dünya tarixşünaslığının
partriarxı Zəki Vəlidi Toğanın Türkiyədə
hakimiyyətə gələ bilməyəcəyinə
inandırmaq üçün Toğanı 10 illik həbs cəzasına
məhkum etdilər. Doğrudur, Zəki Vəlidi
Toğan dörd il səkkiz aydan sonra bəraət
aldı. Amma Türkiyə tarixində İstanbul, Bonn,
Gottingen, Britaniyanın Mançestr, Amerikanın Colombia
universitetlərinin professoru, 1925-ci ildən Macarıstan Turan Cəmiyyətinin
fəxri üzvü Zəki Vəlidi Toğanın bir məhbus
həyatı yaşaması, özü də belə bir unikal
siyasi mövqeyinə görə məhkum olunması onu məhkum
edənlərin siyasi simasından heç zaman silinməyəcək
bir ləkədir. Necə ki, Adilə Ayda "Böylə idilər
yaşarkən..." kitabında bunun
"İnönünün həyatında əbədiyyən
silinməyəcək bir ləkə kimi
qalacağını" yazmışdı..
Çünki
yenə də Nihal Atsız demişkən, elmdəki
etibarı Zəki Vəlidi mislində bütün dünyada qəbul
olunmuş, etiraf edilmiş, Amerika, İngiltərə, Almaniya,
Hindistan, Pakistan, Yaponiya universitetlərindən ardıcıl dəvətlər
alan başqa bir türk tarix professoru yox idi.
***
Toğan Vyana Universitetinin yetirməsi olsa da, əslində,
o, Bartold məktəbinin böyük nümayəndəsidir. Rusiya
türkologiya tarixinin qızıl səhifələri isə
çoxlarının da etiraf etdiyi kimi, Bartoldla
başlayıb, Minorski ilə davam edir və Zəki Vəlidi
Toğanla tamamlanır.
***
Zəki Vəlidi bitib-tükənmir. Yuxarıda
dediyim kimi, Pakistan prezidenti Mirzə İskəndər Əli,
Hindistanın rəhbəri Cəvahirləl Nehru
Türküstanın tarixini Zəki Vəlidinin əsərlərindən
oxuyub öyrəniblər.
***
Zəki Vəlidinin missiyası təkcə itik
düşmüş əlyazmaları tapıb elmə məlum
etməklə tamamlanmırdı. Toğan Şahi-Qəribanların
da pənahgahına çevrilmişdi. Əlişir Nəvainin
məzarını Heratda o aşkara
çıxarmışdı: "Tək bu nöqtəyə
işarət etmək kafi gəlir ki, XV əsr son
yarısının kültür həyatının
başında gələn və bu şəhərin (Herat -
A.T.) imarında çox böyük rol oynamış olan
böyük türk şairi Əlişir Nəvainin məzarının
yerini bilən kimsə yoxdu. Yalnız bu
Əlişir kəndisinin "Vəqfiyə" ismindəki əsərində
bu gün də yerləri bəlli olan mədrəsə və
cameləri ilə imarətxanəsinin bir-birlərindən
kaç zira (arşın) məsafədə bulunduqları
açıqca qeyd olunmuş və digər qaynaqlarda
Əlişirin bu binalar arasında yapılan türbədə
gömüldüyü də anladılmış olduğundan
bunun yerini təsbit etmək bənim üçün qolay
oldu. Metrə ilə hər tərəfi
ölçüb bulduğum nöqtədə bir məzar
daşı vardı. Fəqət
buradakı bağlara nəzarət edən zatın
anlatdığına görə, bu daş sonradan başqa yerdən
gətirilmiş və burası heratlılar tərəfindən
"Şahi-Qəriban" təsmiyə olunmaqda imiş.
Əskidən burada şam yandırmaq adəti də
var imiş, sonra daşlarını götürmüşlər.
Bu şəkildə Əlişir Nəvainin
heratlılar nəzərində "Qəriblərin
Padşahı" olaraq tanındığını öyrənmiş
və məzarı təsbit etmiş oldum".
Toğan 1923-cü ildə Əlişir Nəvainin məzarını
tapdı. Qəriblər Padşahının ziyarətgahını
ehya qıldı. Təkcə məzarına sayğı
göstərmədi, tarixçi Zəki Vəlidi Toğan
Əlişir Nəvai yaradıcılığının tədqiqində
də metodoloji yanaşmanın yeni istiqamətini nişan verdi və nə özündən əvvəl,
nə də sonra Əlişir Nəvai barədə
yazılanların heç biri ilə qiyas edilməyəcək
mötəbər bir əsər qələmə aldı.
***
1923-cü ildə Türküstandan ayrılandan sonra Zəki
Vəlidinin qürbət yolları İrana, Əfqanıstana,
Parisə, Almaniyaya qədər uzandı. Toğan
1925-ci ildə Fuad Köprülünün, Yusif
Akçuranın, Rza Nurun istəyi ilə Türkiyəyə
gəldi. Atatürk onu Türkiyə vətəndaşlığına
qəbul etdi. Atatürkün sevimlilərindən
birinə çevrildi. Və 1932-ci ildə
Birinci Türk Tarix Konqresində Mustafa Kamal Paşa ilə fikir
ixtilafında oldu. Konqresdə türk
tarixinin öyrənilməsi üçün təklif olunan dördcildlik
"Tarix" kitabı Toğan tərəfindən
qınandı. Qarşılığında
Zəki Vəlidi Toğanın tarixə yanaşma prinsiplərini
Rusiya türklərinin sırasından yetişmiş digər
böyük alim, həm də barəsində söhbət gedən
dərsliyin müəlliflərindən biri Sədri Maksudi
Arsal tənqid etdi. Atatürk də, Arsal da
bilirdi ki, Toğan elmdə güvənmədiyi, təməlində
tarixin maddi, yazılı, arxeoloji dəlili olmayan heç nəyi
zəkasının hüdudlarına yaxın buraxmır.
Elmi təsdiqini tapmayan hər hansı fikri nəinki
Sədri Məqsudi Arsal, hətta Atatürkün özü belə
söyləmiş olsa, Toğan bunu qəbul etməyəcəkdi.
Çünki Zəki Vəlidi bir dövrün
deyil, bütün dövrlərin, təkcə Türkiyənin
deyil, bütün türk aləminin tarixçisiydi.
Sözü
keçmədi və 1932-ci ildə Türkiyəni tərk
etdi...
***
Fuad
Köprülü qeyd edir ki, Zəki Vəlidinin
araşdırmalarıyla artıq türk millətinin elm sahəsində
təqlid və təslimiyyətdən qurtulub kamillik və
araşdırma yoluna girməsi mümkün olmuşdur:
"Ərəblərin VII əsrin ilk yarısında Qərbi
Asiyadakı uğurlarının səbəbi Şərqi
İrandakı türk təzyiqinin nəticəsində
mümkün olmuşdur" fikrini irəli sürməklə
"Zəki bəy cahan tarixinin mühüm bir nöqtəsini
aydınladıb".
Toğana görə, panturanizm türk, moğol və
fin-uqor qövmlərinin ittifaqı, pantürkizm isə
yalnız türklərin siyasi birliyi kimi
anlaşılmalıydı. Macar panturanizmi, yaxud
Vamberinin irəli sürdüyü pantürkizm yalnız
Ural-Altay qövmlərini qapsaya bilərdi.
Zəki Vəlidi böyük tarix bilgini kimi
turançı, siyasi baxışlarına görə isə
türkçüdür. Macarlar isə Fin-Uqor
dilində danışmalarına, bir çox Avropa xalqlarıyla
əlaqədə, ilişkidə olmaqlarına rəğmən
ruhlarında Turan kültürünün əsintilərini
daşıdıqlarına görə, turanlığın
türk-moğol qoluna Fin-Uqor qolundan daha yaxın
olmalıydılar. Anadolu, Qafqaz və Türküstan
türkləriylə macarların bir Turan zehniyyəti
içində qaynayıb qarışmasının zəruriliyinə
toxunan Zəki Vəlidi Toğan 1931-ci ilin 20 dekabrında
Macarıstanın "Levente" dərgisində
yazırdı ki: "bu məsələ ilə ciddi anlamda ən
öncə ilgilənənlər arasında, 1915-1917-ci illər
arasında Rusiya türk xalqlarından komitə təşkil
edən (Turan Heyəti - A.T.) və bir-iki dəfə
Budapeştə gələn azərbaycanlı alim Hüseynzadə
Əli bəy xatırlana bilər. Kont
İştvan Tisza, Miklos Sirenere və başqalarıyla bu məsələ
üzərində görüşüb danışıqlar
aparmış və "A Külügy-Hadügyü"
adlı dərgidə Rusiya Türk xalqlarının siyasi təsirləri
üzərinə məqalə yazmışdır".
...1970-ci
ildə dünyasını dəyişən səksən
yaşlı Zəki Vəlidini Hüseynzadə ilə birləşdirən
körpü İstanbulda Qaracaəhməd məzarlığındadır.
Əli bəyin də, Zəki Vəlidinin də
ruhunun aşiyan tapdığı Turan Kövsəri Qaracaəhməddədir.
Bir-birinin qonşuluğunda uyuyurlar...
***
Əlbəttə, elmin inkişafı hadisələrin,
tarixi faktların yenidən dəyərləndirilməsini tələb
edir. Ancaq Zəki Vəlidi Toğanın "Ümumi
türk tarixinə giriş" kitabı türk
tarixşünaslığının müqəddəs
kitabı mislindədir. Şəxsən mənə
görə elədir. Və bu kitab elə
bir elmi vüsətlə qələmə alınıb ki,
oradakı hər hansı tarixi hörgünün, ilmələrin
yerini dəyişməyə, ona yenidən qələm
çalmağa, onu təshih etməyə heç kəsin nə
cürəti, nə də elmi təfəkkürü yetməz.
Zəki Vəlidi Toğan Türküstanın və
Turan aləminin tarix səhifələrini əzbər bildiyi
kimi, buradakı əşirətlərin, boyların, nəsil
şəcərələrinin yeddi arxadan dönənlərini
də tanıyırdı. Zəki Vəlidi, sanki türk
tarixşünaslığının "səmavi
kitab"ını yazıya
köçürmüşdür. "Ümumi
türk tarixinə giriş" 3000 illik bir keçmişdən
üzü bəriyə qədər tarixi dönəmləri
ehtiva edir.
Zəki Vəlidinin "Tarixdə üsul" əsəri
təkcə tarixi yazmağı deyil, tarixə necə
münasibət bəsləməyi də öyrədir. Eyni zamanda,
elmdə Qərb-Şərq məsələlərinin öyrənilməsinə
istiqamət verir. Fuad
Köprülünün sözləri ilə desəm,
Türkiyə tarixşünaslığını təqlidçilikdən
xilas edir.
"Tarixdə
üsul" kitabında Zəki Vəlidi
xatırladırdı ki, Renan, Draper, Kromer, Doziy, daha sonrakı
mərhələdə Massis, Pol Valeri, Kayserlinq, Qustav le Bon,
Osvald Şpenqler, Arnold Toynbee və başqa bu kimi Qərb
mütəfəkkirlərinin, Şərq-Qərb
"mövzusu üzərinə yazanlarının çoxu Avropa mədəniyyətinin əxlaqi
cəhətinin təkamülündə müəssir amil sifətiylə
xristianlığa çox yer" veriblər. Hələ
üstəgəl, Qərb əski Yunandan qaynaqlanan əqidə
və mənfəətlər çarpışmasını
özü üçün fikir həyatının
qaynağı halına gətirmişdir. Amma
həm də "bir yanda vəhşət içində
yaşama, o biri yanda dünyadan vaz keçmiş mistisizm, bir tərəfdə
vəhşi insan, digər tərəfdə övliya".
Zəki Vəlidi intellektin təcrübəyə tətbiqinə
mənəvi-məfkurəvi yönlərdə əməl
edirdi. Avropa mədəniyyətinin inkişafında əsas
amil kimi xristianlıq götürülürdüsə, Zəki
Vəlidi də İstanbulda İslam Araşdırmaları
İnstitutunu yaradıb ona rəhbərlik edirdi.
***
Zəki Vəlidini tədqiq etmək, "Zəki Vəlidi
Toğan kimdir?" - sualını cavablandırmaq, məncə,
ayrı-ayrılıqda nə Türkiyə, nə də Rusiya
alimlərinin öhdəsinə düşür. Baxmayaraq ki, bu gün Peterburq Universitetinin də,
İstanbul Universitetinin də yaxınlığında Zəki
Vəlidinin abidəsi ucalır. Zəki Vəlidinin
yaradıcılığı artıq dünya
türkologiyasının öyrənilməsi vacib olan əsas
mövzularından biridir. Çünki
Toğan dünyanın alimidir. Bartolddan
sonra tək qalan və ardıyca yeni bir Bartold, yaxud ayrı bir
Zəki Vəlidi doğulmayan tək alim.
Azər TURAN
Ədəbiyyat qəzeti.- 2019.- 14 dekabr.- S.16-18.