Çağdaş uşaq ədəbiyyatının
problemləri
- zamandan
gələn notlar
I yazı
Bütün dövrlərdə
uşaq ədəbiyyatının ideya-estetik siması
müasir bədii fikrin əsas inkişaf xətti ilə
bağlı olub. Bu gün də
belədir. Uşaq ədəbiyyatında
mövzu rəngarəngliyindən tutmuş forma dəyişiminə
qədər çox yenilənmələr gedib.
Uşaq ədəbiyyatı
haqqında meydanda olan kitablar, tədqiqat əsərləri,
araşdırma yazılarından başqa, sovet dövründən
bu yana yazılmış bir çox məqalələr var ki,
məsələn, Səməd Vurğunun, Mikayıl Rzaquluzadənin,
Rəsul Rzanın, İlyas Əfəndiyevin, Məmməd Cəfər
Cəfərovun, Məmməd Arif Dadaşzadənin,
İmamverdi Əbilovun, Yaşar Qarayevin, Bəkir Nəbiyevin,
İsa Həbibbəylinin, Elçinin, Şirindil
Alışanlının və başqa tanınmış qələm
adamlarının icmal, problem xarakterli yazılarında
mövzuya peşəkar yanaşmanın şahidi oluruq. Bu yazılarda ən önəmli cəhət onlarda
uşaq ədəbiyyatına hədsiz məsuliyyət və
tələbkarlığın olması faktıdır. Sovet hakimiyyətinin süqutundan sonra ədəbiyyatda
yaranmış azad mühitin anarxiya səviyyəsində dərki
və onun gətirdiyi anomaliya uşaq ədəbiyyatına da
təsirsiz qalmadı. Bu sahəyə
axın başladı, kitab nəşrləri artdı,
marketinq şəbəkəsi genişləndi, fərdi
maraqların, qazanc industriyasının önə keçməsi
tələbkarlığa məsuliyyəti azaltdı, daha
çox bədiilikdən uzaq kitablar dövriyyəyə
buraxıldı. Eyni zamanda mövzu ilə
bağlı məsələləri davamlı gündəmdə
saxlayan, elmi-nəzəri predmetin analizinə daxil edən
müəllif yazıları pərakəndə
yazıldığından konseptuallığı ilə diqqət
çəkmədi, sistemli baxış olaraq meydanda olmadı.
Son zamanlar çağdaş uşaq ədəbiyyatında
canlanma nəzərə çarpır. Bunu bir
neçə mənalarda hallandırıb izah edə bilərik.
Təbii ki, ilk növbədə, uşaq
yazarlarının öz işlərinə inadla davam etməsi,
bu yöndə maraqlı nümunələrin meydana
qoyulması ilə. İkincisi, ədəbiyyata
yenicə adlayan gənc yazarların bu sahəyə marağının
güclənməsi ilə. Bir də
uşaq ədəbiyyatı ilə bağlı - təbliğatdan,
təqdimatdan tutmuş müzakirə təriqi ilə
keçirilən tədbirlərin ardıcıl xarakter
alması ki, qeyd etdiyim bu sonuncu məqam stimul yaradan əsas səbəblərdən
biridir.
Uşaq ədəbiyyatı xüsusi diqqət,
davamlı təbliğat tələb edən sahədir. Bu sahənin
inkişafı üçün kollegiallığa xüsusi
ehtiyac var. Yazıçı, şairin işi bu gün
yalnız yaxşı mətn meydana qoymaqla məhdudlaşmalı
halda, o, daha izafi məsələlərlə yüklənir.
Öz hesabına çap etdirdiyi kitabların
ictimaiyyətə ötürülməsi, təbliğ
olunması qayğısını da daşımağa məcbur
olur. Halbuki, onun kitabxanalara paylanması, məktəblərə
təqdim olunması, müzakirələr, görüşlərin
təşkili məsələləri ilə xüsusi sahələr
məşğul olmalıdır.
Bu istiqamətdə əsas rolu qəzet və jurnallar,
televiziya oynayır ki, son vaxtlar uşaq ədəbiyyatı
problemlərinin prioritet məsələyə çevrilməsinə
şahid oluruq.
"Azərbaycan" jurnalı ötən il
dekabr sayını bütünlükdə bu sahəyə həsr
etmişdir. "Ədəbiyyat qəzeti"nin
1 iyun 2019-cu il sayı uşaq ədəbiyyatına həsr
olunmuş buraxılışı ilə yadda qaldı. Reyhan
Yusifqızının və Solmaz Amanovanın kitabları Mədəniyyət
Nazirliyinin bir ildən bir keçirilən və bir
nominasiyası da "Uşaq ədəbiyyatı"nın inkişafına stimul olaraq
yaradılmış "Qızıl Kəlmə"
mükafatına layiq görüldü. Sevinc
Nuruqızının "Melisa" romanı Türkiyədə
birinci oldu. Televiziyada ard-arda uşaq ədəbiyyatına
həsr olunmuş verilişlər təqdim olunmaqdadır.
Azərbaycan televiziyasında canlı yayımda
təqdim olunan "Çıxışa doğru", Xəzər
televiziyasının "Könül dünyası"
verilişlərində uşaq ədəbiyyatına
ayrılan diqqəti etiraf etməliyik. Bunu
indiki şou bazarının işləkliyi dönəmində
daha önəmli hesab etməliyik. Uşaq ədəbiyyatını
təbliğ etməyi televiziyanın maarifçilik xəttinin
bir quluna çevirmək lazımdır və zəruridir.
Çünki televiziyalar daha çevik təbliğat
vasitəsidir. Kitabların, qəzet və
jurnalların girmədiyi evə televiziya girir və
maarifçi rol oynamaq gücünə malikdir.
1994-cü
ildə professor Şirindil Alışanlı "Əyanilik və
konkretlik" adlı məqaləsində yazırdı ki,
"Təkcə belə bir faktı göstərmək kifayətdir
ki, respublikamızda filoloji fikrin mərkəzi sayılan Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda uşaq ədəbiyyatının
tədqiqi ilə bağlı məsələlərə
yalnız təsadüfi halda müraciət edilir"
(Şirindil Alışanov. Sözün estetik
yaddaşı. Bakı, "Elm", 1994, s. 180).
Bu gün vəziyyət əksinədir, Ədəbiyyat
İnstitutunda uşaq ədəbiyyatının
inkişafı istiqamətində mühüm addımlar
atılır.
Bunu uşaq yazarlarının özləri də
etiraf etməkdədirlər. Tək onu demək kifayətdir
ki, hər il keçirilən "Ədəbi
proses" elmi yaradıcılıq müşavirəsində
bu sahəyə dair silsilə məruzələr dinlənir. Bu məruzələr hər halda uşaq ədəbiyyatının
inkişaf qanunauyğunluğu ilə bağlı müəyyən
fikir hasil etməyə, ümumiləşdirmələr
aparmağa imkan yaradır. Bu yaxınlarda
VI Beynəlxalq Uşaq və Gənclik Ədəbiyyatı
Simpoziumunun keçirilməsinin faydaları haqqında
yazdıq və "Ədəbiyyat qəzeti"ndə
geniş işıqlandırdıq. Bütün
bu məsələlər uşaq ədəbiyyatına
akademik, ciddi münasibətin ifadəsi sayıla bilər.
***
Nəşriyyatlarda çap olunan əksər əsərlərin
bədii estetik cəhətdən
yararsızlığından, uşaq təfəkkürünə
uyğunsuzluğundan danışırıq. Bu gün
çap imkanları genişdir. Biz nə qədər
"uşaq ədəbiyyatı kommersiya maraqlarının
girmədiyi sahədir" desək də, təəssüf
ki, bəzən əks proseslə rastlaşırıq və
reallıq bu ki, bunun qarşısını almaq
qeyri-mümkündür. Bəs bu vəziyyətdə
necə həll yolu düşünməliyik? Bunun bir neçə yolu var, əlbəttə.
İlk növbədə, mütəxəssislərdən,
peşəkar uşaq yazarlarından ibarət Elmi Şura
yaratmalıyıq. Uşaqlar
üçün oxunması vacib, faydalı kitablar xüsusi
haloqramlarla kitabxanalara, satış məkanlarına təqdim
olunmalıdır. Bir də hər şəxsin
məsul olduğu işdə uşaq maraqlarına xidmət,
onun sabahına yönələn doğru əmələ imza
atmaqla. Məsələn, buna bir nümunə
olaraq, "Göyərçin" jurnalını göstərmək
olar.
Rafiq Yusifoğlunun redaktoru olduğu "Göyərçin"
jurnalının elə tək son bir ildə çıxan
bütün saylarına istinadən qətiyyətlə deyə
bilərəm ki, hələ də liderliyi qoruyub saxlayan,
güclü ənənəsi olan, yaddaşla bu günə
körpü salmağı bacaran bir nümunədir. Düzdür,
jurnalda nəzərə çarpan orfoqrafik səhvlər, eyni
zamanda seçilən çağdaş uşaq ədəbiyyatı
nümunələrinin bəzən bədii-estetik keyfiyyət
baxımından ürəkaçan olmaması jurnalın səviyyəsinə,
görülən böyük işə xələl gətirən
amillərdir. Unutmayaq ki, sözlərin
yazılışında səhvlərə yol verilməsi hələ
yazıb oxumağa yenicə başlayan uşaq
üçün yanlış yönləndirmə ola bilər. Bununla belə,
jurnalda müxtəlif ölkə xalqlarının uşaq ədəbiyyatından
seçmələrin verilməsi, folklor, nağıl, hekayə
və şeirlərin uşaqların yaş senzinə,
düşüncələrinə müvafiq təqdim
olunması redaktorun işə təəssübkeş
münasibətini sərgiləyir. Görünür,
bu təəssübkeşlik həm də ondan doğur ki,
Rafiq Yusifoğlu özü də uşaq yazarıdır və
uşaqlarımızın gələcəyinə cavabdehlik
hissi daşıyan insanlarımızdan biridir.
***
Bütün dövrlərdə uşaq ədəbiyyatının
ideya-estetik siması müasir bədii fikrin əsas inkişaf
xətti ilə bağlı olub. Bu gün də belədir.
Uşaq ədəbiyyatında mövzu rəngarəngliyindən
tutmuş forma dəyişiminə qədər çox yenilənmələr
gedib. Qarabağ dərdi,
qaçqınlıq ağrıları, şəhid
ucalığının əks olunduğu əsərlərlə
yanaşı, dini motivlərin yer aldığı uşaq
şeirləri, hekayələri də yazılır. Dekonstuksiyaya meyil, mətnə yeni məzmun
çalarları qazandırmaq, yeni obraz və ifadə tərzindən
istifadə ilə onu çağın müstəvisinə
adaptasiya etdirmək cəhdləri yenilənmə prosesinin əsas
stimulu sayılmalıdır.
Uşaq ədəbiyyatının mövzu dairəsinə
illərdir Qarabağ məsələsi daxil olub. Yazarlarımız
vətəndaş olaraq bu ağrını içlərində
daşıyırlar və mətnlərə yol
açılması təbiidir. Hətta
dünyasını dəyişmiş uşaq
yazıçı və şairlərimizin belə,
yaradıcılıqlarının son dönəm mövzusu
müharibə ilə bağlı oldu. Məsələn,
Xanımana Əlibəylinin, Məstan Günərin şeirlərindən
qaçqınlıq, şəhidlik, müharibəni pisləyən
məqamlar daha önə keçdi və bu dövrə qədər
daha çox təbiətin, vətənin, insani münasibətlərin
vəsfi, coşqu və sevincin aparıcılığı ilə
seçilən bu şairlərin poeziyası yeni ovqat və məzmuna
transfer elədi. Təsadüfi deyil ki, bu
yaxınlarda görkəmli uşaq yazarımız Teymur
Elçinin "3 alma" nəşriyyatında çap
olunan yeni kitabı da belə adlanırdı:
"Könlüm Qarabağdadır". Bu artıq
yazıçı sözü olmaqla bərabər,
çağın irəli çəkdiyi reallığın
adıdır, günün nəbzidir ki, daha çox Zahid Xəlil,
Qəşəm İsabəyli, Sevinc Nuruqızı, Qəşəm
Nəcəfzadə, Reyhan Yusifqızı, Rafiq Yusifoğlu,
Mina Rəşid, İbrahim Yusifoğlu, Aygün Bünyadzadə,
Məmməd Namaz, İnqilab İsaq qələmində
davamlı olaraq funksionallıq qazanır (mətnlər
haqqında yazımızın ikinci hissəsində geniş bəhs
olunacaq).
Müharibə
və onun gerçəkləri... Bu gün, bəlkə
də, bütün dünyanın başlıca problemidir.
Xüsusən də uşaqlar ilə
çalışan instansiyaların. Axı
müharibədə öldürülən, əzab çəkən,
işgəncəyə məruz qalan daha çox
uşaqlardır. Ötən həftə Sevinc
Nuruqızının "Ədəbiyyat qəzeti"ndə
çap olunan "Bakı-Doha-İncon reysi ilə Sürəyyanın
axtarışında..." məqaləsində (7 dekabr, 2019)
bu məqamla bağlı bir nüans diqqətimi çəkdi:
"Asiya Mədəniyyət Mərkəzinin builki
"Şəkilli kitab" layihəsinə iki ölkə
düşmüşdü - Azərbaycan və Monqolustan. Amma təvazökarlıqdan
bir qədər kənar olsa da, deyim ki, nəşriyyatın
direktoru və baş redaktoru - hər ikisi mənə eyni
sualla müraciət etdi:
- Siz belə
gözəl əsəri necə yazmısınız?
Onlara hekayədə baş verənlər maraqlı idi. Hətta onlardan bu sualı
da aldım:
- Niyə
məhz müharibə mövzusu?
Qarşılığında
mən onlardan soruşdum:
- Mən
üç hekayə göndərmişdim, seçiminiz nədən
"Ağca və Cuppulu" oldu?
Suallara nə
onlar tutarlı bir cavab verdi, nə də mən.
Amma özlüyümdə bu qənaətə gəldim ki,
istər koreyalı olsun, istərsə də azərbaycanlı
- hər kəsin ürəyində müharibəyə sərt
və kəskin bir "YOX" nidası var. Yəqin ki, elə
həmin nida məni yazmağa, onları isə nəşr etməyə
ruhlandırıb. Və belə qərarlaşdırdıq ki,
kitabın üzərində adından başqa, müharibələrə
qarşı yönəlmiş "Uşaqlar, gəlinciklər
və göyərçinlər müharibəyə YOX
deyir" çağırışı da yer alsın...".
***
Yeni qəhrəmanlar niyə yaranmır deyə çox
sual edirlər.
Elə bu yaxınlarda olduğum bir televiziya
verilişində üzləşdiyim sualın biri bu idi.
Doğrudanmı, yazılan bütün uşaq
mətnlərini oxuyub qəhrəmanlarını tanıyırıq?
Yaxud biz oxuduğumuz obrazları nə vaxt qəhrəman
etməyə çalışdıq? Haqqında
davamlı yazdıq, cizgi filmlərinə gətirdik, təbliğat
predmetinə çevirdik? Məsələn, Reyhan
Yusifqızının elmi-fantastik üslubda meydana
çıxan "Yaşıl gözlü qız",
"Zamanın əsirləri" və "Uzaq planetin
sirri" trilogiyası uşaq ədəbiyyatımızda bu
istiqamətdə boşluğu təmin etməklə bərabər,
uşaqların maariflənməsinə, macəra
axtarışlarına, yeni texnologiyalar haqqında bilgilərə
sahiblənməyə pozitiv qida verən nümunələrdəndir.
Bu qəhrəmanlardan yararlanmağa,
çağın müstəvisinə proyeksiyalamağa
çalışdıqmı?
Hətta yeni qəhrəman olmasa belə, bu o deməkdirmi
ki, bu gün hələ də sevilən Cırtdan,
Tıq-Tıq xanım və başqa obrazları tarixə
gömək, yaxud estetik yaddaşdan kənarlaşdıraq? Bir halda ki, onları
yeni versiyada işləməklə dövriyyəyə gətirmək
mümkündür. Türkiyədə qədim ədəbiyyatdan
gələn Kəloğlan personajı yeni nəsil
uşaqların sevimli qəhrəmanıdır və türklər
buna obrazı yeni versiyada işləməklə nail olublar. Yaxud kökü XVII əsrə gedib çıxan
bir məsələ, fransız yazar Şarl Perronun qədim
dövrə aid nağılları toplayaraq, onların qəhrəmanlarını
öz dövrünə uyğunlaşdırıb, tamamilə
yeni məzmunlu nağıllar qələmə alması
faktı. İlk dəfə 1697-ci ildə
çap olunmuş "Ana Qazın nağılı, yaxud
keçmiş zamanların hekayətləri" kitabında
bu gün də çox məşhur olan 8 nağılın
toplanması və onun gətirdiyi şöhrət Fransada yeni
dalğa yaratmış və bu sahəyə marağı
artırmışdır. Ədəbi-tənqidi esselər
müəllifi Mətanət Vahidin 2015-ci ildə
yazdığı "Nağıl dekonstuksiyası" məqaləsində
oxuyuruq: "Turpun nağılı"nın
dekonstruksiyasından bəhs edən Aydın Talıbzadə
bir neçə il öncə yazırdı ki,
nağılı dekonstruksiya edəndə ətrafa fəlsəfi
tezislər səpələnir. Qəhrəmanları
öz nağıllarından "qoparıb" yenilərinə
gətirəndə onlar yeni zamana, onun tələblərinə
uyğunlaşır, dünyagörüşlərini,
düşüncələrini, əməllərini dəyişirlər.
Əks təqdirdə, bir məkandan digərinə
adlamağın - ədəbi oyunların nə mənası
olar, nə də əhəmiyyəti".
Həqiqətən belədir, nağıl xalqın
ruhuna bələdliyə daha yaxşı imkanlar açır. Amma o, həm
də hər dövrün ruhuna müvafiq bir nəzərlə
meydana qoyula bilər. Bu yöndə müəyyən
nümunələrimiz var ki, nağıl qəhrəmanlarımızın
yeni macəra və məzmun qarışımında təqdimatına
imkan verir. Rasim Qaracanın postmodern estetikası əsasında
yazılan, "Cırtdan" nağılının yeni
interpretasiyası kimi meydana çıxan "Kim
yatmış, kim oyaq" hekayəsi folklordakı
Cırtdanı yeni müstəvidən tanıdır, onun zirəkliyini
Divi aldatması, balaca canı ilə ona kələk gəlməsi
kimi detallarda deyil, özünü, nənəsini, ətrafını,
xalqını xilas etməyə yönəlmiş niyyətdə
sərgiləyir.
Sevinc Elsevər "Tıq-tıq xanımın
nağılı" əsasında yazdığı
eyniadlı dekonstruktiv hekayədə də fərqli
düşüncə planı meydana qoyur. Bütün
hallarda Siçan bəylə Tıq-Tıq xanım dostdurlar,
heç bir halda küskünlük baş vermir. Burada
suya düşən Siçan bəy olsa da, Tıq-Tıq
xanımın ona arxa durması, dost rəftarı hekayədən
əxz olunan və uşaqlarımıza ötürülən
dəyərli mesajdır. Eləcə də Sevinc Elsevərin
yeni formada təqdim etdiyi digər hekayə - balaların
azadlığa can atması, müstəqil həyata
alışmaq cəhdlərinin uğurlu mətn həllini
tapdığı "Şəngülüm,
Şüngülüm, Məngülüm"
nağılı, Zahid Xəlilin "Cırtdan və
Azmanın sərgüzəştləri" əsərində
Cırtdan, yeni çap olunan "Çınqı"
kitabındakı Cırtdanın qardaşı kimi verilən
Çınqı obrazları ənənəvi qəhrəmanımıza
qazandırılan yeni biçim kimi maraqlıdır.
Bu yaxınlarda "Parlaq imzalar" nəşriyyatında
Mina Rəşidlə Səltənət
Zülfüqarovanın müəllifliyi ilə "Meyvələrin
söhbəti" kitabı çap olundu. Füzulinin məşhur əsərinə
istinad edərək adlandırılan bu kitabda "Meyvələrin
söhbəti"nin üslubu bilərəkdən
təqlid olunur, burada meyvələrin lovğalığı
deyil, onların öz dilindən sağlamlığı,
uşaqlara faydası məsələsi önə çəkilməklə
yeni versiyada təqdim olunur. Belə nümunələr az da olsa var, yaranır. Problem
bizim onlardan yararlana bilməməyimizdədir. Məsələn, niyə nağıl qəhrəmanları,
mifoloji personajlar, dastanlarımızdakı obrazlar, tarixi sərkərdələrimizin
obrazı cizgi filmlərimizə gətirilmir? Ümumiyyətlə,
düşünürükmü ki, uşaqların obrazlı
yaddaşında bu gün hansı qəhrəmanlar yer tutur.
Bəlkə Avropanın bu yöndə fəaliyyətindən
faydalanaq? Onlar ki, uşaqlar
üçün maraqlı eksperimentləri, əyləncəli,
düşündürücü testləri, psixoloji
çalarlı yoxlamaları ilə həmişə
seçilirlər. Bu yaxınlarda
heyvanları qorumaq, onlara qarşı həssas olmaqla
bağlı kiçik bir videoçarxa baxdım. Bu kiçik videoçarxda uşaqları heyvan
sevgisinə alışdırmaq üçün çox
şey vardı. Kiçik süjetə
böyük mətləblər ifadə edən məzmun
yükləmişdilər. Belə
nümunələr çoxdu. Çünki
uşaq dünyasının maraqları, onun faydalı insan
kimi yetişməsi diqqət hədəfindədir. Bu məsələdə dediyim kimi, kollegialdırlar.
Uşaqlar üçün ayrıca televiziya
kanalının olması faktının özü artıq mənzərəni
yetərincə aydın görükdürür.
Firidun bəy
Köçərli adına Respublika
Uşaq Kitabxanasının bu istiqamətdə gördükləri
işləri qeyd etmək lazımdır. Bu kitabxananın VI
Bakı Beynəlxalq Kitab Sərgi-Yarmarkasında gözdən əlil
uşaqlar üçün seçmə müəlliflərin
hekayələrindən ibarət "Hər uşağın
nağıl payı" adlı Brayl əlifbası ilə nəşr
edilmiş və jest dili ilə mp4 formatda tərcümə
olunaraq nəşr edilmiş elektron kitabların təqdim
olunması ancaq qürur doğurası faktdır. Bütün uşaqların, eləcə də
sağlamlıq imkanları məhdud olan uşaqların da
maariflənməsi, rahat şəkildə böyüməsi
üçün atılan bu cür addımları ancaq
alqışlamaq və davamına imkan yaratmaq lazımdır.
***
Dünya ədəbiyyatına nəzər yetirəndə
tanınmış yazıçıların müəyyən
yaş dönəmindən sonra uşaq ədəbiyyatına
müraciətini, bu sahəyə adladıqlarını
görürük. Məsələn, Türkiyə ədəbiyyatında
Tofiq Fikrət yaradıcılığının ən parlaq
dönəmində, 47 yaşında artıq uşaqlar
üçün yazmağa başlamış, məşhur
"Şərmin" şeirlər toplusunu 1914-cü ildə
çap etdirmişdir. Onun "Şərmin balama",
"Yetim", "Xəstə çocuq", "Mələkin
quzusu", "Gəlin bahar", "Qırıq at",
"İki yolçu", "Quşlarla yarış"
kimi şeirlərindəki uşaq psixologiyası və taleyi məsələsinin
qoyuluşu artıq həyatı müəyyən dərk məqamına
yetmiş yazıçının təfəkkür məhsulu
kimi meydana çıxmışdır.
Son illər bu sahədə qələm işlətməyə
başlamış Elçinin "Mənə niyə
gülürlər", Ramiz Rövşənin "Göyərçinim,
gəl görüm" və "Şəkilli
Əlifba" kitabları (müəllifin dediyinə görə,
"Dostum qurbağa" adlı üçüncü kitab da
olacaq) göstərir ki, bizdə də tanınmış
yazarlar uşaq ədəbiyyatına tərəf səmtlənməyə
başlayıblar. Bütün hallarda yazdığı mətnlərin
alt qatında insan metaforasına yer saxlayan Elçin
yaradıcılığı üçün belə bir
dönüşə imza atmaq gözlənilən məqamdır.
Eləcə də daim metafizik qata, ruhsal aləmə
həssaslığı ilə seçilən Ramiz
Rövşənin yaşın bu çağında
uşaqlar üçün mətnlər yazması getdikcə
sozalan, işığı azalmaqda olan dünyadan
narahatlığın izharından başqa bir şey deyil.
Bunu 11 may 2019-cu ildə Bakı Kitab Mərkəzində Ramiz
Rövşənlə keçirilən görüşdə
şairin özü də etiraf etmişdir: "Mən niyə
uşaq şeirləri yazmaq istədim? Düşündüm
ki, bizim yaddaşımız işğal olunur. Artıq yeni dövr uşaqlarına ABŞ və digər
ölkələrin cizgi filmləri göstərilir və
onların öz yaddaşı yoxa çıxır. Yaddaşın işğalı başlayıb.
Mən o yaddaşı bərpa etmək
üçün yazmaq istədim" (Ramiz Rövşənin
izdihamlı görüşündən Reportaj.
http://kulis.az/news/24815).
***
Amma yaddaşın bərpası həm də klassik irsi
çağın təcrübəsindən, nəzərlərindən
oxunuşdan keçir. Onun dərk, idrak və şərh
üsullarında köklü dəyişmələr etməklə.
Bunun üçün ciddi akademik
ölçüləri gözləyən uşaq ədəbiyyatı
tarixinə ehtiyac var. Düzdür, uşaq ədəbiyyatının
tarixiliyinə maraq həmişə öndə olub. Bunu meydanda olan müxtəlif uşaq ədəbiyyatı
tarixi kitabları sübut edir. Amma uşaq ədəbiyyatının
keçdiyi yolu tədqiq edən kitablarda kiçik fərqlərlə
eyni xətt, eyni dövriyyə sxemi, eyni yanaşma hakimdir.
Bütün bu kitabların umumiləşmiş analizi fonunda
uşaq ədəbiyyatının tarixini yazmaq, folklordan bu yana uşaq ədəbiyyatının immanent
inkişaf qanunauyğunluğunu izləmək prioritet məsələlər
sırasına daxildir.
Füzuli
Əsgərli, Zahid Xəlil, Əli Mirzəyev, Qara Namazov,
Rafiq Yusifoğlu, Fikrət Seyidov, Aydın Hacıyev, Xanım
Mustafayeva, Bilal Həsənov və başqa müəlliflərin
uşaq ədəbiyyatının tarixi ilə bağlı
kitablarını da nəzərə alaraq çağdaş dəyərlər
və azərbaycançılıq ideologiyasının tələbləri
baxımından fundamental bir əsər meydana qoymağa
ehtiyac var. Füzuli Əsgərli və Zahid Xəlilin bu
yöndə fədakar və sistemli əməyinin nəticəsi
olan kitabları çıxmaq şərtilə, digər
kitablarının hər birində uşaq ədəbiyyatı
mərhələli şəkildə, bir-birinin təkrarı
olaraq, sosioloji təhlil baxımından
araşdırılıb. Bir qismində dövrləşdirmə
ilə bağlı ciddi qüsurlar var, bir qismində milli
uşaq ədəbiyyatının poetik təkamülü,
spesifik cəhətləri araşdırılmır, təsəvvür
və nəticələr bir-birini təkrarlayır, bir qismində
isə digər ölkə xalqlarının uşaq ədəbiyyatı
ilə oxşar, ya fərqli cəhətləri, təsir
münasibətləri meydana qoyulmur. Bu son məqama
xüsusilə diqqətli olmaq ona görə vacibdir ki,
çağdaş ədəbiyyatımızın, milli məfkurə
xəttinin formalaşma mərhələsi kimi XIX əsrin sonu
XX əsrin əvvəllərinin mətnləri ciddi qaynaq hesab
edilir və uşaq ədəbiyyatının da
formalaşması sinxron olaraq eyni zaman kəsiminə təsadüf
edir. Milli mətbuatın, maarifçiliyin, milli
məfkurə dalğasının yaranışı və
intişarı baxımından. Və belə
bir düşüncə təlatümündə bu ədəbiyyatın
faydalandığı, nələrisə əxz etdiyi, təsirləndiyi
məxəzlər, müxtəlif ölkələrin mətnləri
var ki, onların öyrənilməsi, müqayisəli şəkildə
təhlil edilib üzə çıxarılması vacib məqamlardır.
Dünya təcrübəsinin milli kontekstə
daxil edilməsinin bütün cəhdləri öz şərhini,
qiymətləndirilməsini gözləyir.
Məsələn,
bu məsələ ilə bağlı ədəbiyyatşünas
Məti Osmanoğlunun ötən il "Ədəbiyyat qəzeti"ndə
silsilə şəklində çap etdirdiyi və
böyük mətləblərə toxunduğu
""Rodnoye slovo" - dilimizin doğma kitabı",
""Yad et" - Azərbaycan şeirində fransız
"modası"", "Kiçik janrın böyük sərgüzəşti"
məqalələrindən yola çıxaraq bir çox məqamlara
aydınlıq gətirə bilərik.
Böyük
rus pedaqoqu Uşinskinin məşhur "Rodnoye slovo" dərsliyindəki
mətnlərin sonradan Azərbaycanda yeni bədii
düşüncənin formalaşmasında, xüsusilə də
poetik sistemin yerdəyişməsində oynadığı
rol, estetik sistemin transformasiyası, konkret desək, Azərbaycan
şeir (nəzm) düşüncəsinin Şərqdən Qərbə
yerdəyişməsi, mövzunun janrın təkamülü
kontekstində araşdırılması, Qərb bədii
düşüncə sisteminin Azərbaycana gəlişində
və Azərbaycan dili, bədii düşüncəsi ilə
qaynayıb-qarışmasında rolu, izi olan əsərlərin,
müəllif yanaşmalarının tədqiqi həllini
gözləyən məsələlərdəndir. "XIX əsrin
sonlarına doğru Azərbaycan ictimai məfkurəsində,
eləcə də bədii düşüncəsində və
ədəbi dilində gedən proseslərdə "Rodnoye
slovo" - "Ana dili" kitabının ayrıca rolunu
üzə çıxarmaq, XX əsrin əvvəllərində
iki təsir qüvvəsi - rus ədəbiyyatı və
türk ədəbiyyatı ilə birbaşa təmasda olan
yeni Azərbaycan ədəbiyyatının fransız ədəbiyyatı
ilə də kəsişdiyi" (Məti Osmanoğlu) məqamlara
diqqət etmək çağdaş ədəbiyyatşünaslığın,
uşaq ədəbiyyatı ilə bağlı tarixi mərhələlərin
yeni gözlə oxunuşunu labüdləşdirir.
Lokal hüdudları qırıb geniş panorama varmaq
zamanla, dünya tempi ilə ayaqlaşmağın tək
yoludur.
Elnarə AKİMOVA
Ədəbiyyat qəzeti.- 2019.- 14 dekabr.- S.10-11.