Uşaq ədəbiyyatının praktik imkanları:

mətn və onun bədii təsir gücü

II Yazı

Endirərsən başını

böyük dualar üçün

bu balaca əllərə.

Böyük andlar içməyə.

Günahlardan keçməyə.

V.B.Odər

Gözəl şairimiz Vaqif Bayatlı Odər dünyadan bezəndə "uşaq əlləri"nə sığınmağa çağırır bizləri. O əllər ki, dünyanın ən saf, ən təmiz üzü, kirlənməmiş ərazisidir. Bəlkə buna görə bizim də uşaq dünyasına borcumuz daha məsuliyyətli bir qayəyə çevrilib həmişə. Onun o balaca dünyasına kainatın bütün gözəlliklərini sığdırmağa çalışmışıq. Bəlkə özümüzü xilas etmişik bununla, kim bilir?!

Bu gün uşaq ədəbiyyatı meydana qoymağın çətinlikləri haqda çox danışılır. Bu, təbii ki, belədir. V.Q.Belinski uşaq ədəbiyyatı yaradan şəxsin ikiqat istedadlı olmasını nahaq vurğulamırdı. Obrazlı ifadələri uşaq psixologiyasına uyğun şəkildə seçmək üçün gərəkli idi bu istedad.

Ötən yazımızda uşaq ədəbiyyatı ilə bağlı müəyyən problemlərə toxunmuşdum. Amma əlahəzrət mətn ki, var, ədəbiyyatın bütün problemləri ondan sonra gəlir. Yəni ilkin şərt onun varlığıdır. Yaxşı mətn olmayan yerdə yaradılan bütün şəraitin hansı önəmindən, uşaqlara faydasından danışmaq mümkündür?

Gənc nəslin uşaq ədəbiyyatına marağı artır. Bunu uşaq yazarlarının öz rakurslarından izləmək daha maraqlıdır. Mina Rəşidin son dönəm həm öz yaradıcılığında maraqlı poetik nümunələrlə rastlaşırıq, həm də onun baxışında bir çox şairlərin uşaq şeirlərinin təhlilini görürük.

Daha çox uşaq yazarlarından yazır Mina Rəşid, bu yaxınlarda çap olunan "Günəş olaram mən də" məqaləsində müəllifin narahatlığı da gözdən qaçmır. "Bugünkü uşaq ədəbiyyatı nümunələrinin keyfiyyət göstəriciləri necə olmalıdır" kimi suallara cavab aramağa çalışır, sanki və cavabı deyək ki, bütün ömrünü uşaq ədəbiyyatına həsr etmiş unudulmaz Xanımana Əlibəylinin yaradıcılığında, məsələn, onun "Külək və söyüd" şeirində tapır. Nümunə gətirdiyi poetik örnəklərlə bu gün uşaq şeirini necə yazmaq lazımdır kimi suallara cavab verir:

Söyüd, gəldim öyrənim

Mənimlə dost olursan?

Yox, olmuram sən mənim

Saçlarımı yolursan.

Yaxud "Nigar Rəfibəylinin çiçək ətirli poetik dünyası" məqaləsində tanınmış şairin şeirlərindəki çiçək obrazı və uşaqlar üçün yazdığı şeirləri əsas təhlil predmetinə çevirərək yazır ki, "Nigar xanımla bağlı yazı yazmağa, düzü, onun uşaq şeirlərinə görə qərar vermişdim. Amma yaradıcılığı ilə daha geniş tanış olduqdan sonra gördüm ki, bu şeirlərdə bir uşaq saflığı var və çiçək ətri oxucunu, sanki müşayiət edir... Elə uşaq şeirlərindən də çiçəklər boylanır..." ("525-ci qəzet", 19 aprel 2019).

Müəllif N.Rəfibəylinin 35 kitabı arasında "Balaca qəhrəman", "Günəşin cavabı", "Məstanın balaları" və "Bizə bahar yaraşır" adlı uşaq kitablarının da yer aldığını vurğulayaraq bu şeirlərdəki xüsusiyyətlərdən - axıcılıq, həssaslıq, sözü incəliklə enmək bacarığından bəhs edir. "Yəqin, elə bundandır ki, tanınmış italyan bəstəkarı Franko Manino "Məhəbbət kantatası"nda onun lirikasından istifadə edib!".

Bizim poeziyada bayraqla, vətənlə bağlı duyğuların uca səslənişini XX əsrin əvvələrində yaranmış poeziya verir. Müstəqillik dönəmində adekvat ictimai-siyasi proseslər yaşansa da, vətən sevgisi ilə bağlı seçilən mətnlər az oldu. Mina Rəşid daha çox uşaqlarda vətənpərvərlik ruhunun formalaşmasına, oyanışına xidmət edən mətnlər yazır. Onun bu yaxınlarda çapdan çıxan "Balaca günəş" kitabında yer alan "Mənim doğma vətənim", "Ana dilim", "Azərbaycan əsgəri", "Novruz", "Xocalı", "Ağdam", "Mübariz", "Təbriz", "Türk bayrağı", "Qarabağ", "Qız qalası" şeirləri ehtiva elədiyi coşqunun miqyası və tərənnüm baxımından fərqli estetik məkan yarada bilir. Və ən əsası uşaqların ruhuna hopacaq bir səviyyədə qələmə alınıb:

Azərbaycan adlanır

Mənim doğma vətənim.

Azərbaycan dilidir

Mehriban ana dilim.

Vətənimin paytaxtı

Yaraşıqlı Bakıdır.

Möhtəşəm Qız qalası

Bakının baş tacıdır.

Dinim İslam dinidir

Vətənim Odlar yurdu.

Torpağımı qoruyur

Böyük, güclü bir ordu.

Sevinc Nuruqızı "Vətəndən uca" şeirini dərsliklərə salınacaq səviyyədə meydana qoyub. Sevinc xanım nə yazdığını bilən, uşaqlarla işləməyi bacaran, onlara lazım olanı duyub mətnə çevirən uşaq yazarımızdır. İllərdir ki, bu sahənin yükünü həm öz mətnlərini yazmaq, həm də tərcümələrlə məşğul olmaqla tək çəkir. "Vətəndən uca" şeiri ona görə seçilə bilir ki, bura müəllifin ifadə etdiyi predmetlər, anlayışlar özünün məzmununa uyğun bədii intonasiya və təsvir sistemi ilə əyaniləşən mətn strukturunu yarada bilir. Müəllifin təxəyyülündə yer alan müşahidələrin canlılığı, təbiətin gözəlliklərini uşaqlara coşqulu bir ruhla aşılamaq əzmi, fikrin dolğun və poetik ifadəsi predmetin təfərrüatı ilə təsvirinə imkan yaradır:

Büllur yağışlar,

yağır çıp... çıp... çıp...

Yağışdan içib,

lalələr açıb...

Nəğmə oxuyur,

yenə navalça,

ça...ça...ça... ça... ça...

Dünyada nə var

Vətəndən uca?..

Kəpənəklərin

qanadı zərif...

Küləyi ilıq,

mehriban, xəfif...

Dalğalar salır,

sahilə naxış...

Ayaqlar altda,

xəzəl xış...xış... xış...

Günəşdən içib,

çəmən doyunca...

Dünyada nə var,

Vətəndən uca?..

Uşaqları kiçik yaşlarından sevgiyə, mərhəmətə alışdırmaq, ətrafdakıların duyğularına emosional yanaşmaq kimi xarakterik çalarların yaranmasında ədəbiyyatın üzərinə böyük yük düşür. Bugünkü uşaqların düşüncə tərzi, həyata baxışları çağımızın informasiya, xəbər, situasiya, hadisə və proses qaynağında hasilə gəlir. Belə bir məqamda onlar üçün yazılmış əsərdə də obraz və detalların bədii dəyəri təlqin olunan ideyanın ifadəsinə necə xidmət etməsi ilə müəyyənləşir. Bu mənada, Hicran Hüseynovanın "Dərdli pişik haqqında ballada" hekayəsi haqqında danışmağı zəruri hesab edirəm.

Hicran Hüseynovanın "Dərdli pişik haqqında ballada" hekayəsi uşaqlara heyvanları sevdirmək, onlarda bu təbəqəyə qarşı rəhmli olmaqla bağlı yüksək hisslər yaradır. Bu gün heyvanlara qarşı olan şiddət dünyanın əksər ölkələrində etirazla qarşılanır, kitablar yazılır, videoçarxlar hazırlanıb yayılır. Bunun ən yaxşı yolu insana kiçik yaşlarından ötürülən, aşılanan sevgidir. Təsadüfi deyil ki, uşaq ədəbiyyatının əsas mövzularından biri heyvanı sevmək, onlara qarşı uşaqlarda mərhəmət hissini gücləndirməkdir. Hicran Hüseynovanın "Dərdli pişik haqqında ballada" hekayəsində də əsas qayə elə budur.

Bu hekayədə insanların öz bətnlərindəki uşaqlara qarşı amansız rəftarı heyvanların üzərinə köçürülür, onların üzərində sınaqdan çıxarılır. Sahibi tərəfindən bətnindəki balası məhv edilib orqanı götürülən və bununla balalamaq kimi bioloji prosesdən xali olan pişiyin düşüncələri yanıqlı bir dillə nəql edilir. Çox keçmir eyni aqibəti pişiyin sahibəsi də yaşamalı olur. Hekayə bütün hallarda insanlıq duyğusunun itməsi, heyvanlara qarşı amansızlığın sonuncları üzərində düşündürür: "Mavi, qəhvəyi güllü divanda yumaq kimi yumurlanmış halsız pişik də hərdən pəncərədən yağışa baxırdı. Yağışın və saatın əqrəblərinin eyni ahənglə təkrar olunan aramsız səsinə quşların şən civiltisi də qoşulurdu arabir. Yazıydı. Quşların bala çıxaran vaxtıydı. Pişik göynəyə-göynəyə düşünürdü ki, bu azad quşların ana olmasına, bala bəsləyib sevincli günlər yaşamasına heç kəs, heç bir ikiayaqlı qatil mane olmayacaq. Onlar şən səslə oxuyacaq, budaqdan-budağa qonacaq, çör-çöp daşıyıb yuva tikəcək, bala çıxaracaq, ana olmağın sevincini yaşayacaq. O isə... Heç vaxt, heç vaxt ana olmayacaq! Çünki sahibi, sahibəsi belə istəmişdi!" ("Ədəbiyyat qəzeti", 17 iyun 2019).

Yaxud Reyhan Yusifqızının olduqca oxunaqlı şəkildə qələmə aldığı "Hamıdan qəşəng", "Xoşbəxt arı" hekayətlərini götürək. Reyhan xanım uşaqlar üçün o məqamları qələmə alır ki, orda onların gələcəyinə hədəflənmiş istiqamətləri tutub mətnə çevirməyi vacib bilir. Onun əsərlərində zamanla ayaqlaşma, həyatın ritminə çevik müdaxilə səriştəsi, yazdığı mövzulara estetik münasibətin müasir ruhu duyulur. Vətən, məktəb, təbiət haqqında predmetli, konkret mövzuya həsr edilmiş mətnlərlə uşaqları inandırır. Adıçəkilən əsərlərində də Reyhan xanım deyim və ifadə tərzindəki təbiiliklə, rəvanlıq və yumor hissinin qabarıqlığı ilə diqqət çəkir. Heyvan obrazları vasitəsilə ibrətamiz səhnələr quran və onların dili ilə uşaqlara daxili məzmun, mənəvi-əxlaqi keyfiyyət aşılayan müəllifin mətnləri bu gün çağdaş uşaq ədəbiyyatının praktik imkanlarını ehtiva edən potensial daşıyıcısıdır.

Uşaq ədəbiyyatı adı ilə oxuduğumuz mətnlərin hamısına uğurludur demək olmur. Əslində, istənilən şairin külliyyatında olan şeirlərin hamısını sənətkarlıq baxımından yüksək dəyərləndirmək mümkün deyil. Amma bir məsələ var ki, uşaq ədəbiyyatı yaratmağın məsuliyyəti başqadır. Burada ilk oxucu uşaqdır. Onun ruhu, mənəvi dünyası, dünyagörüşü məsələsidir. Uşaqlar üçün nəzərdə tutulub alınmayan, uğursuz yazılan şeirlər isə arada qalır. Onlardan nə uşaq zövq ala bilir, nə də böyük.

Ələsgər Əlioğlu tanınmış uşaq şairidir. Onun şeirləri uşaq dünyasına yaxınlığı, rəvan dili və ən əsası, uşağın qavrama imkanlarına münasibliyi ilə seçilir. Məsələn, onun maraqlı bir dialoq üzərində qurulmuş "Torpaq toru" şeiri var:

Mən deyirəm:

- Ay baba,

Torpaq bəzən sürüşür!

Dayanmır öz yerində,

Bir-birindən gen düşür...

O deyir:

- Çox ağac ək,

Kökü getsin dərinə.

Balıqçı toru kimi

Hörülsün bir-birinə...

Bil ki, salmış olarsan,

Onda torpağı tora.

Ha can atsa da belə,

Sürüşməz ora-bura...

Uşağı həm təbiətə alışdırmaq, təbiəti sevdirmək, həm də onun düşüncə imkanlarını üzə çıxarmaq üçün gözəl nümunədir. Ətraf mühit haqqında dolğun təsəvvür yaratmaq üçün şair obrazlılığı əsas götürməklə poetik yozum inandırıcılığına nail olur. Amma bu sözləri müəllifin "Zoğal ağacı" şeiri haqqında demək olmur:

Havalar sınır daha,

El-obadan köçür qış.

Tez çiçək açmaq üzrə,

Bağda başlanır yarış...

Yazın hənri vurduqca,

Tumurcuqlar oyanır.

Bağda zoğal ağacı,

Birincilik qazanır.

"Havalar sınır" metonimiyası poeziya dünyamız üçün qərib səslənmir. Çünki Vaqif Səmədoğlunun da "Uzaq, yaşıl ada" şeirində belə misra vardı: "Belə getsə sınar quşların səsi"... Şair soyuqluğun, uzaqlığın nəticəsi olaraq belə bir təsirli bədii lövhə yaratmışdır. Ələsgər Əlioğlunun da bu misrasında "havanın sınması" eyni qəbildən olan mənanı ehtiva edir özündə və maraqlı səslənir. Amma şeiri uğursuz edən nədir: şairin sonradan formallığa meyil etməsi, qafiyə xətrinə qafiyə yaratması: "Yazın hənri vurduqca". Səs düşümü ilə xarakterizə olunan bu misra şeirin ümumi poetik duyumuna xələl gətirir və aydın məsələdir ki, uşaq üçün heç də rahat olmayan bir intonasiya əmələ gətirir.

Eyni estetik mizansızlıq digər uşaq şairi İbrahim Yusifoğlunun "Ayan gedir məktəbə" şeirində də nəzərə çarpır. Şeirdə Ayan adlı qızın məktəbə getməsindən, evdə, həyətdə olan hamının bu məsələyə səfərbərliyindən bəhs edilir. Amma şeirdə ahəng qanunu dəfələrlə pozulur, xüsusən "asta hürü, gəl təbə" misrası uğursuz səs düşümü ilə şeirə otuzdurula bilmir.

- Cip-cip-cip cücələrim,

Ananızdan gen gəzməyin.

Güdür sizi Tülkü lələ,

Ayan gedir məktəbə.

- Ay Toplan, həddi aşma,

Məstan ilə dalaşma.

Asta hürü, gəl təbə,

Ayan gedir məktəbə.

İbrahim Yusifoğlunun dialoqlar üstdə qurulan, predmetin mahiyyəti haqqında balacalara məlumat verən şeirlərində isə əksinə, bədii effekt yaradılır. Söz oynatmaq, dilin incəliklərinə enmək, tapmaca janrının imkanları əsasında formanın poetik çəkisini zənginləşdirən bu şeirlər uşaqlarda təsəvvür yaratmaqda, məlumatın obrazlı şəkildə qavrayışında mühüm rol oynayır:

O, hansı yeməkdir ki,

Un ələkdən ələnir.

Sonrası xəmir olur,

Balaca kündələnir.

Bu balaca kündələr,

Oxlovla ovxalanır.

Doğram-doğram doğranıb,

Sonra ipdən sallanır.

...Hələ onu bişirmək

Tələb edir səriştə.

Aymir deyir: - ay nənə,

Əriştədir, əriştə.

Gənc şair Allahşükür Ağanın uşaq şeirləri bu sahədə yetişən gənc nəslə ümid oyadır. Allahşükür Ağanın "Ağ çiçəklər" şeiri var. Şeirdəki poetik mexanizm bütün gücüylə işləyir, rəvan və sadə bir dillə qələmə alınıb.

Sahil durub gördü ki,

Ağaclar ağappaqdı.

İnanmadı gözünə

Dayanıb baxdı, baxdı.

Oyatdı uşaqları

Quşlar qaçdı səsindən.

Bağçalara, bağlara,

Qış gəlibdi təzədən.

Sahilin hay-küyünə,

Gəldi qardaş-bacılar.

Gördülər ki, qar deyil,

Çiçəkləyib ağaclar.

Şeirin özəlliyi nədədir? Adi görünən hadisələrə yeni münasibət yaradır, fərdi poetik təfəkkürün orijinallığını meydana qoyur. Ağaclar çiçəkləyəndə doğrudan da ağappaq qar topası kimi görünür. Təbiətlə bağlı belə bir poetik lövhənin təqdimi həm uşaq təxəyyülünün zənginləşməsinə yol açır, həm də onlara estetik zövq aşılayır. Əsl, istedadla yazılmış uşaq mətni belə olmalıdır, əslində. Ondan uşaqlarla bərabər, böyüklər də zövq almalıdır. Təəssüf ki, çağdaş ədəbiyyatımızda bu cür uğurlu uşaq nümunələrimiz azdır. Hələ dərsliklərimizin səviyyəsi, orda yer alan poeziya və nəsr nümunələrinin əksəriyyəti uşağın ya yaş səviyyəsinə uyğun olmur (bu yaxınlarda mövzunu konkret faktlarla əhatə edən yazım olacaq), ya da estetik baxımdan onlara zövq aşılamır, düşündürmür.

Uşaq şairlərinin təbiətlə təması əksərən yaxşı alınır. Təbiət mövzusu böyüklər üçün usandıra bilər. Hansısa dönəmdə lüzumsuz görünə bilər. Məsələn, 90-cı illərdə, həmin o qarışıq və xaos zamanında şairin təbiətdən şeir yazması uyğun görünmürdü. Çünki zamanın irəli çəkdiyi problemlər və onlara nüfuz cəhdi daha öndə idi. Adətən təbiət şairi kimi tanıdığımız Musa Yaqub belə, məsələn, həmin illərdə ictimai-siyasi motivli şeirlərə köklənmişdi. Yaxud uşaq şairi Xanımana Əlibəylinin bu dövr yaradıcılığına Qarabağ ştrixləri, qaçqınlıq mövzusu, Xocalı soyqırımının ağrıları, dini motivlər daxil olur. Amma bütün bunlara baxmayaraq, uşaqların öz dünyası var. Bu dünya həmişə rəngarəngdir. Poeziya, şeir də onları bu rəngarəngliyi daha yaxından görükdürməyə kömək edən sahə olmalıdır.

Şeirlərində daim təbiət təsvirlərinə müraciət edən, onları uşaqlar üçün oxunaqlı dildə qələmə alan Zahid Xəlilin demək olar ki, bütün şeirlərində məzmunun müasirliyi, bədii qayəni uşaqların mənimsəmə, idrak imkanlarına müvafiq ifadə etməsi, bədii təsvir vasitələrinin əlvanlığı ilə seçilməsi faktı qabarıqdır. Onun "Nərgizgülü və qış" şeirinə diqqət edək:

Qış yenə təbiətə

Topla, tüfənglə gəldi.

Qılıncını sıyırdı

Qarla, küləklə gəldi.

Qar üstə gülümsünən

Nərgizə bax, nərgizə.

Şeh kimi şölə saçır,

Ləçəkləri təptəzə.

Onu dondura bilmir

Qışın soyuq nəfəsi,

O, qar üstə uyuyan

Günəşin son şöləsi.

"Bu şaxtaya, bu qara

Dözməz hər qız" - dedilər.

Elə buna görə də

Ona "Nər qız" - dedilər.

Öpdülər, oxşadılar,

"Nər qız", "Nər qız" - dedilər.

Lap axırda yorulub

Ona "Nərgiz" - dedilər.

Zahid Xəlil o müəlliflərdəndir ki, bədii təsvirdə seyrçiliyə meyil etmir, nağıllardakı rəvanlıq və axıcılığı yansıdan poetik təhkiyə vasitəsilə bəhs etdiyi predmetlə bağlı aydın təsəvvürlərdən çıxış edir. Məsələn, bu şeirdə elə ilk misralardan qışın təsviri təbii boyalarla verilir, obraz və detallar məntiqi cəhətdən bir-biri ilə əlaqələnir, biri digərini tamamlayır. "Qışın təbiətə top, tüfənglə gəlməsi" onun ilin fəsilləri içində qarı, yağışı ilə sükutu pozmasına işarədirsə, qar və küləyin qılıncını sıyırması faktı da hər iki təbiət hadisəsinin xarakterik xüsusiyyətini önə çəkməklə bağlıdır. Şair belə tanış lövhələrdən istifadə etməklə həm qış haqqında uşaqlarda əyani təsəvvür yaradır, həm də belə bir soyuqda solmayan, qışda bahar yaradan "nərgiz" adlı gülün olması haqqında uşaqlara məlumat verir. "Nər qız" - bənzətmənin tərəfləri arasında poetik uyarlığın olmasını təmin edən başlıca amilə çevrilir. Bu balaca şeirdə təsvir də var, təəssürat da, hələ balacalar üçün edilən kəşf də. Onları inandırır ki, Nərgiz adı çiçəklərin özlərinin kəşfidir. Məgər uşaq şeirinin əsas rolu da bu deyilmi? Fikrin inandırıcı, konkret detal və obrazlarla ifadəsinə nail olmaq!

Qəşəm İsabəylinin şeirlərinin əksəriyyəti əsasən, dialoq şəklində yazılır. Bu, həm sual verib cavab alan uşaqları öyrətmək həvəsindən, həm də onların hazırcavablığını sərgiləmək meylindən irəli gəlir. Onun "Çəngəl-bıçaq" şeirinə baxaq:

- Əlini yu.

- Yumuşam.

- Haçan?

- Səhər duranda.

- Belə oturacaqsan

Nahara oturanda?

- Necə?

- Əli bulaşıq!

- Onda nəyə gərəkmiş,

Ay ana, çəngəl-qaşıq?!

Yaxud "Nəzrin və yuxu" şeiri:

- Çıq-çıq...

- Kimsən?

- Saatam.

- Qoymazsan bir az yatam?!

Yorulub, usanmışam,

İndicə uzanmışam!

- Taq... taq...

- Kimsən?

- Mənəm - İş.

- Nə var belə, görməmiş?!

Hələ Günəş də yatır...

Bu da məni oyadır!

- Layla...

- Kimdi?

- Mən - yuxu.

- Gəl, açıqdı qapılar,

Gözüm üstə yerin var!

Bu yaxınlarda dərsliklərdə yer alan Sergey Mixalkovun "Otuz altı, altı" satirik şeirinin böyük mübahisəsi düşmüşdü və əsas etiraz bu idi ki, şagird dərsə getməməsi üçün istiliyi olmasını özünə niyə bəhanə uydurur? Bu xüsusda deyə bilərik ki, Qəşəm İsabəyli də uşaqlardakı tənbəlliyin ifadəsini önə çəkib. Amma uşaq dünyası onsuz da bu cür "tənbəlliklər"lə zəngindir və bu dünyanı gözəl edən də onların saf "kələkləridir". Əsas odur ki, Qəşəm İsabəyli poetik səviyyəyə qaldırılan dialoqunda konkret mətləbin ifadəsinə yönəlir və formanın əyaniliyi, konkretliyi ilə inandırıcılığa nail olur.

Qeyd etdiyimiz kimi, fikrin təbiət obrazları vasitəsilə çatdırılması uşaq ədəbiyyatının əsas xüsusiyyətidir. Hər şair bu rəngarəng lövhədən bir naxış götürüb canlandırmağa çalışır və poetik təsvirlərlə uşaqda təbiət hadisələrinə, obrazlarına yeni münasibət formalaşdırmağa xidmət edir. Bu kontekstdən başqa bir nümunəyə baxaq. Rafiq Yusifoğlu "Pəncərədən baxan budaq" şeirində ətrafını, gördüyü hər şeyi öyrənməyə ciddi maraq göstərən uşaq dünyasını şəkilləndirir:

Budağa bax, budağa,

Hey ucalır, qalxır o.

Boylanıb pəncərədən

Evimizə baxır o.

Deyirəm ki, utanma,

Keç içəri, ay budaq.

Evdə tək darıxıram,

Gəl birlikdə oynayaq.

Yalvarıram nə qədər,

Bəs niyə baxmır sözə?

Yəqin, anası ağac

Onu buraxmır bizə.

Ağacın boy atıb uşağın olduğu otağın pəncərəsindən boy verməsi onun ağacla rəftarının, təxəyyül gücünün yeni çalarlarını açır. Şeirdə bütöv daxili sistem yaranır - qafiyə, intonasiya müəyyən fikir daşıyıcısına çevrilir, daxili komponentlər arasında bədii məntiqi keçidlər baş tutur.

Uşaq ədəbiyyatında Qarabağ mövzusunun geniş yer almasından bəhs etmişdim. Bizdə bu mövzunun işlənmə rakursu iki yöndən reallaşır. Birinci rakurs uşaqlara ünvanlanan, onların dilinə və təfəkkürünə uyğun şeirlərdir. Bir də müharibə ilə bağlı uşaq taleyini önə çəkən şeirlər.

Elə mövzular var ki, onunla manipulyasiya etmək olmaz. Hələ söhbət uşaq ədəbiyyatından gedirsə, heç olmaz. Amma bəzən elə şeirlərə rast gəlirik ki, heç bir hiss, emosiya yaratmır. Uşağa hansısa hadisəni quru, sxematik formada anlatmağa gərək varmı? Məsələn, tutaq ki, mövzu Xocalı faciəsidir və müəllif bu faciəni uşaqlara necə çatdırmalıdır? Simax Şeydanın "Xocalıda" şeirində belə çatdırılır:

Bir qış günü

Zalım düşmən,

Üstümüzə

Gəldi birdən.

Xocalını

Almaq üçün,

Bizi qana

Salmaq üçün.

Aman Allah,

Düşmənə bax

Söndü neçə

Nurlu çıraq.

Aylar, illər,

Keçsə də bil,

Qisas yerdə

Qalan deyil.

Vətənpərvərlik duyğuları bu cür ritorik, şablon deyim şəklində uşağa təqdim olunmamalıdır. Ən azı ona görə ki, bu gün doğulan uşaqlar gözlərini açan kimi, qulaqlarını yağır edən bu cümlələri çox eşidirlər. İndi Qarabağsız bir nəsil yetişir. Onlar o torpaqları görməyiblər, üstəlik, ədəbiyyatımızda təbliğat da o səviyyədə deyil ki, uşaqda nisgil, qisas yanğısı yaratsın. Biz, sadəcə, onlarda mövzuya həssaslıq, sözə isə konkret fikir və emosional tutum aşılamalıyıq, müharibənin şəklini çəkməliyik sözlə, yaşanan ağrıları misra-misra yaratmalıyıq onların gözləri önündə. Ötən məqalələrimin birində Esmira Məhiqızının "Qaqa" şeiri haqqında yazmışdım. Bu şeirdə müharibənin məhv elədiyi iki uşağın taleyi yanıqlı bir dillə şeirə gətirilirdi. Şair Qəşəm Nəcəfzadənin də əksər uşaq şeirlərində müharibədən əzab çəkən uşaq obrazları yer alır. Onun "Uşaqlara salam", "Uşaqlar" və s. şeirlərinin poetik kəsəri güclüdür, müharibənin uşaq həyatına vurduğu zədələr haqda dolğun təsəvvür yaradır. "Uşaqlar" şeirindən bir neçə bəndə diqqət edək:

Düşmən kəlməsi yoxdur uşaqların dilində,

Olsa-olsa əllərini bir-birinə vurarlar.

Səngərlərin içində, səngərlərin çölündə,

Layla deyib kuklaya, qəşəng evcik qurarlar.

İnsan bayraqlarıdı göydə oynayan əllər,

Öpürlər gülə-gülə bir-birinin əlini.

Biz öyrənə bimədik dostluq dilini heç vaxt,

Gəlin gedək öyrənək körpələrin dilini.

Ehey, sən kimsən, qaranlıqda gizlənən,

"Düşmən" sözünü atma uşaqların içinə.

Silahını yığışdır, rədd ol bizim dünyadan,

Qarışma, sən qarışma, uşaqların işinə.

Uşaqların ayağı torpağı bölə bilmir,

Necə ki, eyni yağır Yer üzünə yağışlar.

Sülh haqqında yazılmış iki gözəl misradı:

Bir göy üzündə quşlar,

Bir də yerdə uşaqlar.

Müharibə, savaş, barış və onları birləşdirən ortaq həssas məqam - uşaq taleyi. Bu rakursun poeziyamızda çox işlənməsinə baxmayaraq, müəllif hissin və fikrin uğurlu vəhdətini verməklə orijinallığa nail ola bilir. Çünki şair həm sözə emosional tutum aşılamağın qayğısına qalır, həm də bütün misralar arasında məntiqi əlaqə, mükalimə uyğunluğu sonadək nizamını qoruyur. Mətndəki bütün poetik ünsürlər fikrin bədii təcəssümünə səfərbər olur.

***

Ədəbiyyat bütün hallarda insanı yazır, insanla təzələnir. Uşaq ədəbiyyatı da kiçik insanın dünyasını yaratmaq üçün böyük ürək tələb edən sahədir. Bir də böyük istedad! Bunlar olmadan sabahlı ədəbiyyat yaratmaq çətin olar bizlərə. Elə uşaq əllərinə söykənmək də...

Elnarə AKİMOVA

Ədəbiyyat qəzeti.- 2019.- 21 dekabr.- S.10-11.