Ədəbiyyat söhbətləri
"Qızılgülün adı" - roman,
yoxsa film
Məşhur italyan yazıçısı,
Boloniya Universitetində
semiotika professoru olmuş Umberto Ekonun "Qızılgülün adı"
romanı çap olunduğu gündən etibarən həm dünya oxucusunun, həm də ədəbiyyat tənqidçilərinin
diqqətini çəkdi. Orta əsrlər
kilsə həyatından
dəhs edən romanın başqa bir tərəfi isə onun ənənəvi
detektivçilikdən uzaq,
fərqli, maraqlı və deyərdim ki, intellektual təqdimatı idi. Sözün gerçək mənasında
romanın detektiv xətti onun özəyini təşkil
etsə də, tarix, teologiya paralelləri diqqətdən
yayınmırdı və
yəqin, elə bu səbəbdən roman kinematoqrafın da marağına səbəb
olmuşdu.
1986-cı ildə rejissor
Jan-Jak Anno (söhbət
"Yeddi il Tibetdə" və "Qara qızıl" ekran işlərinin rejissorundan gedir) ilk dəfə bu məsuliyyətin altına
girir. Dörd peşəkar ssenaristin işi 5 il
çəkir və
17 variantda ssenari yazılır. Film bir sıra nüfuzlu
mükafatlara layiq görülsə də,
Umberto Eko özü romanın ekran variantını bəyənmir
və o gündən sonra əsərlərinin ekranlaşdırılmasına razılıq
vermir. Hətta Stenli Kubrikin
də təklifinə
etiraz edir.
Filmin əvvəlindən
vurğular qarışır,
müəyyən düyünlər
dəyişdirilir və
bunlar da əlavə konfliktlər yaradır. Ekran işi kəskin
təqdimatla başlayır,
heç bir şərh verilmir və bu səbəbdən
romandan xəbərsiz
olan seyrçi "tapmaca" tapmağa məcbur olur. Bu, çox çətin
tapşırıqdır, çünki
kitab çoxsaylı qəhrəmanları ilə
diqqət çəkirdi.
Hadisələr, sadəcə,
monax Adsonun məhdud təhkiyəsi ilə təqdim olunur, onun daxili
monoloqları hadisələri
çərçivəyə salır, qəhrəmanın
özü isə filmdə çox az danışır.
Lakin 17 yaşı olmasına baxmayaraq, gənc və hər şeyi bilmək istəyən monax obrazını canlandırmış
aktyor Kristian Sleyterin oyununa yaxşı demək olar. Bu gənc
aktyor gözləri ilə heyrət, maraq, qorxu və
nifrət məqamlarını
ustalıqla təqdim edir, çünki bu mimikalar onun
demək istədiyi fikirlərin ifadə həllidir.
Əsas
qəhrəmanlardan bəhs
edərkən başqa
bir məqama diqqət çəkmək
istəyirəm: Eko personajlarının Konan Doyl
qəhrəmanları ilə
özünməxsus paraleli.
Məncə, filmdə bu
məqam itib. Əsəri oxuyarkən adamı özünə cəlb edən hadisələrin rəngarəngliyi, həyəcan
anları filmdə son
dərəcə bəsit
təqdim edilir. Doğrudur, Vilhelm müəyyən nəticələr çıxarır,
lakin bəzən bu nəticələr adama göydəndüşmə
kimi görünür.
Romandakı əsas qəhrəmanlar,
demək olar, istintaq aparmır, Adsonun bu istintaqdakı
rolu isə dəfələrlə azaldılıb.
Bəzi hallarda bu gənc
monax Uilyam Baskervilskinin köməkçisi
kimi deyil, psixoloji və ruhi tərəddüdlərin
nümunəsi kimi təqdim olunur.
Lakin filmdə
Şon Konnerinin yaratdığı əsas
obraz - Uilyam təqdirəlayiqdir. Ssenari filmdəki baş
qəhrəmanları nə
qədər mənfi tərəfə dəyişsə
də, bu iki aktyor kitabdakı
personajların mahiyyətini
aça bilir və görünür, bu da adıçəkilən
aktyorların istedadından
irəli gəlir.
Ekran işində
görüntü, qrim
möhtəşəmdir, lakin
Ekonun romanda təsvir etdiyi tablonu görmək olmur. Bir məqam da məni heyrətə
gətirir: eybəcər
hala salınmış
obrazlar. Təbii, filmdə ideal gözəllərlə
qarşılaşacağımı gözləmirdim, amma bəzən mənə elə gəlir ki, bu monastırda
eybəcər hala salınmış adamlar (ümumiyyətlə eybəcərliklər,
çirkinliklər, üfunət
və s.) ifrat dərəcədə çoxdur
və yaradıcı heyətin bu addımını anlaya bilmirəm: qəhrəmanların
zahiri görkəmini elə hala salıblar
ki, bəzən adam onlara
baxarkən iyrənir.
Bilmirəm, bəlkə də
bu yolla onların ruhi keyfiyyətlərini təqdim
etmək istəyirlər,
amma, məncə, bu, yanlış təqdimatdır, çünki
film həm də estetika hadisəsidir, ifrata varmaq olmaz.
Qayıdaq süjet xəttində
edilən dəyişikliklərə:
əlbəttə, belə
bir ekran həlli müəllifin özünü heç cür qane edə
bilməzdi. Eko romanda təqdim
etdiyi dövrün gerçək təsvirini
yaradıb, fəlsəfi
düşüncələrini kifayət qədər mənalandırıb və
onları şifrələyib,
filmin yaradıcı heyəti isə onun romana qoyduğu
yükü bir tərəfə ataraq, sadəcə, detektiv xətti üstün tutub. Əslində, "Qızılgülün adı" romanı teoloji-fəlsəfi-detektiv paralelləri
ilə möhtəşəmlik
qazanmışdı və
müəllifin uğuru
posmodernizm azadlığında
fəlsəfi düşüncələrini
təqdim etməklə
yanaşı, həm də xristian tarixinin qaranlıq səhifələrinə işıq
tutmaq idi. Amma bir həqiqəti
nəzərə almaq
lazımdır: əgər
film romandakı dialoqlarla
yüklənsəydi, tamaşaçı
yığa bilməzdi
və kino ilə ədəbiyyatın
fərqi də məhz budur. Əgər ədəbiyyat özünü
sözlərlə ifadə
edirsə, kinoda bu ifadə forması
rəngarəng hadisələrlə
təqdim olunur. Doğrudur,
film üzərində işləyənlər
müəyyən mənada
əsərin fəlsəfi
yükünü qorumağa
çalışıblar, lakin
bu çox azdır. Çünki
fəlsəfi əsərlərə
meyilli oxucu "Qızılgülün adı"nı məhz daxilindəki fəlsəfi
yükünə görə
gözünə təpirdi,
film isə, yuxarıda
qeyd etdiyim kimi, maraqlı detektivdir. Eko xristian ordenləri, allahsızlıq, inkvizasiya
kimi məqamları təqdim etməklə dövrün qarışıq
və maraqlı təsvirini yarada bilmişdi, filmdə isə hər şey həyəcan doğuran istintaq xətti ilə həll olunur. Eko yazdığı əsərin
bütün oxucular üçün maraqlı
olmayacağını gözəl
bilirdi, lakin tipik posmodernist təqdimatın əksər
oxucu tərəfindən
maraqla qəbul ediləcəyinə əmin
idi. Çünki
Eko usta yazıçı kimi qələmə aldığı
mətnin nüfuz dairəsini dəqiqliklə
hesablaya bilən müəlliflərdən sayılır.
Əslində, möhtəşəm bədii
əsərlərin möhtəşəmliyi
onların söz sənəti incisi olmasındadır və belə əsərləri
incəsənətin başqa
növlərinə adaptasiya
etmək mümkün
olmadığı üçün
yüksək ədəbi
dəyər statusu alır. Dünya kinosu hər hansısa məşhur bədii əsəri ekranlaşdırarkən
çox nadir hallarda uğura imza ata bilib. Çünki ekranın tələbləri
ilə bədii mətnin tələbləri
fərqlidir. Biz haqqında
danışdığımız filmlə romana fərqli prizmalardan yanaşsaq, o zaman hər birinə ayrı-ayrılıqda qiymət
verməliyik: 1) "Qızılgülün
adı" - möhtəşəm
əsərdir. 2) "Qızılgülün
adı" - baxılan
filmdir. Amma... Bəli, məsələnin amması
odur ki, gərək bu iki bədii dəyər vasitəsinin birindən xəbərsiz olasan. Romanı oxuduqdan sonra
film nə qədər
bəsit görünürsə,
romanı oxumadan filmə baxmaq son dərəcə maraqlıdır.
Əgər bu iki məqama
bir yerdə nəzər salsaq görərik ki, filmi yaradanlar romanı möhtəşəm
edən hər şeyi bir kənara
atıb, işlərini
bir xətt üzrə aparıblar. Təbii ki,
Eko bunu görüb bəyənə
bilməzdi, çünki
o, yazdığı romanı
tam yükü ilə
təqdim etmişdi, flmdə isə bu, çatmırdı.
İndi
isə filmə romandan kənar bir iş kimi,
adi tamaşaçı
qismində diqqət yetirək: qeyd edilən bütün qüsurları ilə bir yerdə möhtəşəm işdir.
Mühit,
monastır reallıqları
son dərəcə ustalıqla
işlənib. Qeyri-mümkün kitabxananın həlli isə sadəcə filmin uğurudur. Hətta bəzi məqamlarda inkvizasiya təsvirləri əsərin özündən
dolğun verilir.
Ən əsas və vacib məqam:
tamaşaçı filmə
birnəfəsə baxır.
Filmin finalı
ilə romanın sonluğu arasındakı
fərq də müəllifin ürəyincə
olmayıb, çünki
sonluq bütünlüklə
dəyişdirilib. Kitab müəyyən
mənada maraqlı sevgi xətti ilə də diqqət çəkirdi və eyni zamanda
tarixi, fəlsəfi, bədii və sevgi xətləri romanın vahid prinsipinə xidmət edən köməkçi
vasitələr idi,
final da bu pozitiv məqamlarla yüklənmişdi. Kinoçular
isə finalı dəyişməklə həm
də müəllifin
demək istədiyi mesajı dəyişmişdilər
və Ekonu qıcıqlandıran bu idi, çünki o, bir müəllif olaraq heç vaxt "Qızılgülün
adı"na tamaşaçı
kimi baxa bilməmişdi.
Kitabdan xəbəri olan oxucu filmdə hər şeyi asanlıqla anlaya bilər, amma bundan xəbərsiz oxucu üçün film həyəcanla izlənən
ekran işidir, lakin yenə öz fikrimdə qalıram: "Qızılgülün
adı" XX əsr ədəbiyyatının ən
möhtşəm uğurlarından
biri, müəllifinə
dünya şöhrəti
gətirmiş monumental əsərdir.
Oxucu azad bədii təsvirin rəngarəng
çalarlarının sehrinə
düşür və
elə ilk səhifələrdən
həm informasiya bolluğu, həm də hadisələrin həyəcanı ilə qarşılaşır. "Qızılgülün adı"
filmi isə 128 dəqiqəlik zaman içində əriməkdir.
Əyyub Qiyas
Ədəbiyyat qəzeti.- 2019.-
21 dekabr.- S.31.