Üsküdar gözləri
dolmuş təpələrdən baxaraq...
Əli bəy Hüseynzadənin
qızı Feyzavər Alpsarla söhbət
Dekabrın 31-də Feyzavər
Alpsarın 100 yaşı tamam olacaq.
Feyzavər xanımla müxtəlif
vaxtlarda çox görüşlərimiz olub.
İstanbulda Şişli səmtindəki
evində ona bir neçə dəfə baş çəkmişəm.
Bir yerdə İstanbul Universitetində
Əli bəy Hüseynzadəyə həsr olunmuş konfransda
iştirak etmişik.
Bir yerdə Qaracaəhməddə
Əli bəy Hüseynzadənin məzarını ziyarət
etmişik.
Bir yerdə İstanbuldan Ankaraya səfər
etmiş, müxtəlif universitet və Araşdırma Mərkəzlərində
Əli bəy Hüseynzadəyə həsr olunmuş tədbirlərə
qatılmışıq.
Sonuncu söhbətimiz
isə telefonla oldu.
Ötən il martın 17-də
Əli bəy Hüseynzadənin dünyasını
dəyişdiyi gün
Feyzavər xanım
"Dostluq" ordeni ilə təltif edildi. Bu xəbərin
sevincini bölüşmək
üçün ona zəng vurdum. Xəbərsiz idi. Təvazökarlıqla
"mən nə etdim ki? - dedi - Sağ
olsun sayın Aliyev, bunu Türk
Kültürünün büyük
mütefekkiri atam için sevinçle karşılayıram".
İndi yüz yaşı tamam olur. Bu münasibətlə Feyzavər
xanımla bir kitablıq söhbətlərimizdən
bir parçanı təqdim edirəm.
Azər TURAN
İstanbul. Şişli.
Halaskar Gazi caddəsi
Mənzilinin qapısını xidmətçi
xanım açdı...
Görüşünə tələsdiyim evin
sahibəsini bir neçə dəqiqə
gözləməli oldum.
Gəldi.
Sanki Əli bəydir...
Xırda
yerişli, cəld, qıvraq bir Feyzavər abla. Qucaqlayıb bağrıma basdım.
Beləcə bir müddət
sakitcə, donmuşca,
kirimişcə qaldıq.
İri və işıqlı pəncərəsi
Halaskar Gazi caddəsinə açılan
orta salonda əyləşdik.
- Çaymı, kahvemi?
- Çay, - dedim.
Xidmətçisini səslədi:
- Əminə, çay..
- Sizə Salyan nabatı gətirmişəm.
"Nabat" onun
üçün məchuldur.
- Pardon, -
deyir, - anlamadım.
- Nabat babanızın doğulduğu Salyanda çox məşhur bir tatlıdır.
- Öyləmi? - deyib,
bir parça nabat alır. Bir nabatı bir fincan çayla
içir, - dediyiniz kimi varmış, çox tatlıdır...
- Əli bəyin
gözləri nə rəngdəydi?
- Mavi yaşıl arası bir rəngdə.
- Babanız əsasən hansı xörəklərə
üstünlük verirdi?
- Yeyəcəklərdən daha
çox badımcandan
hazırlanmış xörəklərə
üstünlük verirdi.
- Bakıdan ayrılarkən
onun şərəfinə
verilən ziyafətdə
plovu el adətincə
- əllə yeyib.
- Babamın pilavı əllə yediyini heç görmədim. Pilavı pirinçin (düyünün)
son danəsinə qədər
yeyərdi. Əl əməyinə
ayrıca önəm verərdi. Biz pilav yeyərkən onu becərib-biçən
insanların çamurlu
(palçıqlı) torpaqlardakı
əməyini xatırladardı.
"Pirinç toplamaq
əmək işidir,
tabaqda buraxmayın",
- deyərdi.
- Ədhiyyə xanımla
nə zaman evlənmişdilər?
- 9 haziran (iyun) 1912-ci ildə. Annəm babamdan 24 yaş
kiçik idi.
- Necə tanış
olublar?
- Necə tanış
olduqlarını, bir-birini
necə bəyəndiklərini
bilmirəm. Bu barədə bir bilgim yoxdur. Çünki evimizdə heç zaman bu barədə danışılmazdı...
- Ananız Ədhiyyə xanımın dədə-babası
kimlər olub?
- Annəm əslən çərkəz idi. Süvari zabiti Şəmsəddin bəylə Xədicə xanımın qızı idi. Xədicə Özbək İstanbuldan,
Boğaziçindən - Bəylərbəyidəndi...
Deyirlər, dədəm
Şəmsəddin bəy
Səlim abiyə bənzəyirmiş...
- Şəmsəddin bəyin
fotosu varmı? Qalırmı?
- Əvət, qalmalıdır,
- deyib Feyzavər xanım ayağa qalxdı. Yan otağa
keçdi. Qayıdanda əlində
Şəmsəddin bəyin
fotosu vardı.
- Siz Əli bəyin
üç övladından
biri və yaşayan tək övladısınız. Əli bəyin
övladlarının doğum
tarixlərini danışın.
- Səlim abimlə Saida Nuri-Osmaniyyədəki
evdə anadan olublar. 1914-cü il
nisanın (aprelin)
6-da, bazar ertəsi, axşam saat 8-də Saida bəyim, 1915-ci il haziran (iyun)
ayının 9-da, çərşənbə
günü səhər
saat 11-də Səlim abim dünyaya gəlib. Səlim doğulandan sonra
babamgil Osmaniyyədəki
evdən köçüblər.
Nuri-Osmaniyyə ilə
paralel caddədə yaşayanda - 1919-cu ilin aralıq ayının 31-də
mən doğulmuşam...
- Əli bəyin
övladları kiminlə
ailə qurdu?
- Səlim Turan
1917-ci təvəllüdlü Şahika xanımla, Saida Mustafa Santurla ailə qurub. Saida abla Fransada burs qazandı. Lion Universitetini
matematik üzrə oxudu. Ali təhsil
alıb qayıtdı.
Atatürk qız lisəsində
matematik öyrətməni
oldu. 2002-ci ildə İstanbulda dünyasını dəyişdi.
- Onundamı məzarı Qaracaəhməddədir?
- Yox, Qaracaəhməddə
deyil, İstanbulda Zincirlikuyu məzarlığında
bulunmaqdadır...
- Bəs siz kiminlə
ailə qurdunuz?
- Mən İstanbul doğumlu Məhməd Əli Alpsarla evləndim. Əmniyyət görəvlisi idi.
Atası
İsmayıl Kamal Alpsar Sivas valisiydi. İsmayıl Kamal bəyin
eşi nənəm Xədicə xanımın
süd qardaşıydı.
İsmayıl Alpsarın eşi
Feyzavər xanımın
nənəsi Xədicə
xanımın necə
süd qardaşı ola bilərdi?
Təəccübləndim. Axı Əli bəyin
anası Xədicə
xanım Salyanda dünyasını dəyişmişdi.
- Bilirəm, nəyə təəccüblənirsiniz. Mən də
bunun fərqindəyəm.
Məsələ ondadır ki,
Ədhiyyə xanımın
da anasının adı Xədicəydi.
Səlim abim isə 1947-ci ildən eşi Şahika xanımla Parisdə yaşayırdı. 1994-cü ilin
oktyabrında dünyasını
dəyişdi... Səlimdən sonra Şahika da İstanbula - Heybəliadaya köçdü.
Şahika Səlimin bütün
əsərlərini İstanbul
Universitesinə bağışladı.
Şahika Arutay Səlimlə
evlənmədən əvvəl
mənimlə eyni Akademidə oxuyan arkadaşımdır. Kəndisi
seramik sənətçisidir. Ailəsi
haqqında bir məlumatım, bilgim yox.
- Feyzavər xanım,"böyük
bir dövrün həyat
qaynağı" olaraq dəyərləndirilən babanız
həm də "pərdənin ardındakı adam"dır...
- Çox mütəvaziydi.
- Mütəvazilərin heç
də hamısı pərdə
arxasında qalmır.
- Onun qədər mütəvazi olan başqa biri yoxdur. Siz o dərəcədə
göstərişsiz bir adam təsəvvür
etməzsiniz.
- Bütün arkadaşları
babanızın sakit və mütəvazi
halından, yumşaq təbiətindən danışır. Siz də onu belə xatırlayırsınız?
- Əvət... Çox sakin bir
insan kimi xatırlayıram. Heç kəsin
könlünü qırmazdı... Hətta onun evinə girən
xırsızlarla da nəcib davranardı...
- Evinizə oğru da gəlmişdi?
- O zaman mənim yeddi
yaşım olardı. Evimizə xırsız
girmişdi. Babamın sənədlərini,
bir sıra qiymətli əşyalarını, Rusiya
çarının dədəmə hədiyyəsi olan
minalı bir saat vardı - onu aparmışdılar. Ertəsi
gün babam qəzetələrdə belə bir elan verdi: "Möhtərəm xırsız bəyəfəndilər...
Lütfən, evraklarımı geri qaytarın.
Qalan şeylər sizin olsun". Ancaq, xırsızlar, təbii ki, heç nəyi
qaytarmadılar.
- Əli bəyin
dostlarından kimləri
xatırlayırsınız?
- Dostları çox idi.
- Hamid xatirinizdədirmi? Onunla bağlı anılarınız varmı?
- Əbdülhəq Hamidin
Süleymaniyyədəki evimizə bir-iki
gəldiyini indi xəyal-məyal xatırlayıram. Hamid
başına iri silindir geyərdi. Saida
abla, Səlim abi və mən çocuqduq, öz aramızda
onun silindir şapkasına gülərdik.
- Abdullah Cövdət xatirinizdə necə qalıb?
- O, babamın çox
yaxın arkadaşıydı.
- Hətta babanızı rəsuli-həqq adlandıran da o olub...
- Onun babama yazdığı
çoxlu məktubları var.
- Bilirəm. Bəs
babanızın Abdullah Cövdətə yazdığı məktublar,
necə, qalırmı?
- Qalır... Cövdətin qızı Gül
xanımda qalır...
- İstanbulda salyanlı
əqrəbalarınızdan kimsə
yaşayır?
- Sonralar İsmayıl amcamın eşi Minaxanımın
qardaşı Əziz gəldi buralara. Onun gəlişinə
babam çox əsəbiləşdi. Əziz
bəy Bakıda professor idi. Babam ona deyirdi
ki, gərək gəlməyəydin. Orda
qalan qohumların taleyi babamı rahatsız edirdi. Əziz
onlara arxa-dayaq ola bilərdi. Əziz
bəy burada Aksu soyadını götürdü. Milliyyətcə çeçen olan Səlma ilə
evləndi. Üç övladı var: İbrahim Mehdi
Aksu, Fatma Bikə, Ayxan. Fatma Bikə hazırda İngiltərədə
yaşayır...
...Feyzavər xanım mənə düyün dəvətiyyəsinə
- toy dəvətnaməsinə yazılmış bir məktub
göstərdi. Əhməd Ağaoğlunun xanımı Sitarə
tərəfindən Əli bəy Hüseynzadənin
xanımı Əthiyəyə ünvanlanıb: "Ethiye
abla! Epeyi var ki Sizden haber yok. Ali beyi merak ediyoruz. Tezər bu
ayın otuzunda evleniyor. Dügüne
hepinizi bekliyoruz. Büyük hanım,
çocuklar nasıldırlar? İmtahanlar
nasıl keçti? Allaha ısmarladık.
Selamlar. Süreyya. Ankara, 6.7. 1931".
- Xatırlayırsınızmı? Tezərin toyuna getdinizmi?
- Ailəlikcə getdik...
Yalnız bu qədər. Toyla bağlı başqa təfsilatlar
Feyzavər xanımın yadına gəlmir...
- Bəs onlar sizin toylarınıza qatıldımı?
- Eşimlə evlənirkən
düğün yapılmadı. Hiç bir kardeşim düğün yapmadı.
Yalnız nikah mərasimi oldu.
- Əhməd Ağaoğlu
babanıza yazdığı bir məktubda
Tezər və Sürəyyanın təhsillərini davam
etdirmələri üçün İstanbula gələcəklərini,
Əli bəyin evində qalacaqlarını bildirir. Gəldilərmi,
Sizdə qaldılarmı?
- Əvət, Tezər və Sürəyya iki sənə bizdə
qaldılar...
Atatürk muzeyi
...Feyzavər
xanımla yaşadığı binanın həyətinə
düşürük. Xilaskar Qazi caddəsində
yanaşı addımlayırıq. Əli
bəy Hüseynzadənin qızı Feyzavər xanımla
İstanbulda yanaşı addımlamağın feyzini Azərbaycanda,
yəqin ki, təkcə mən bilirəm. Hərdən
qoluna girirdim. Hərdən o mənim qoluma
girirdi. Belə anların birində şəkil də
çəkdirdik...
Evinin
lap yaxınlığında üçmərtəbəli bir binanın
qarşısında ayaq saxladı:
- Bura Atatürk muzeyidir. Ziyarət etmək istərmisiniz? -
dedi.
- Çox istərdim. Feyzavər xanım, bunu Azərbaycanda
çoxları maraq edir, Əli bəylə Atatürkün
şəxsi münasibətləri vardımı? Mənim
bildiyim təkcə bir faktdır: Atatürkü Bursa səfərində
Əli bəy Hüseynzadə də müşayiət
etmiş... Atatürklə bağlı nəyisə
xatırlayırsınızmı?
- Əvət, xatırlayıram. Atatürkün
İstanbula gəldiyi günü də çox iyi
xatırlayıram. Bütün İstanbul
onu qarşılamaq üçün küçələrə
çıxmışdı. Qarşılanma
mərasiminə Əli bəy də dəvətliydi. Həmin törənə bizi də apardı. O
gün babam Dolmabağça sarayında Atatürkün şərəfinə
verilən ziyafətdə iştirak etmişdi... Bir dəfə Atatürk babama millət vəkilliyi təklif
etmişdi. O isə Atatürkə nə qədər
böyük sayğısı olsa da, bu təklifdən imtina
etdi.
- Niyə?
- Çünki bilirsiniz, babam təkpartiyalı sistemi qəbul etmirdi. O
zaman Türkiyədə Cümhuriyyət Xalq Partiyasından
başqa digər partiya yox idi... Hər halda,
Türkiyədə tək partiya olmasını heç qəbul
etmirdi. Bunun bir çox səbəbləri vardı...
Onun üçün demokratiya bütün dəyərlərdən
ucadaydı...
- Əli bəy Atatürkün ölümü ilə əlaqədar
çoxlu şeir yazıb. Xatırlayırsınızmı,
babanız Atatürkün ölüm xəbərini necə
qarşıladı?
- Babamın iki dəfə sarsıldığını, yasa
girdiyini görmüşəm. Atatürk və Əhməd
Ağaoğlu vəfat edəndə... Atatürkün
xəstəliyi uzun sürdü. Özü
də ağır xəstəliyi. Dolmabağça
sarayının çatısında bir bayraq
dalğalanırdı. Hər gün biz
böyük həyəcan və xiffətlə o bayrağa
baxırdıq. Bayrağın enməsini
istəmirdik. Heç istəmirdik. Çünki bu enişlə Atatürkün
artıq həyatda olmadığı bilinəcəkdi.
Yaxın dostu və eniştəmin
qardaşı Akil Muxtar Özdən Atatürkün özəl
həkimləri sırasındaydı. Daha çox o, hər
gün babama Atatürkün səhhəti ilə bağlı
məlumatlar gətirirdi.
Bir səhər
Akademidə dərsdəydim. Bir də
gördük ki, bayraq enir. Hamımız
sarsıldıq. Bayrağın enişi
bütün Türkiyəni matəmə
düşürdü. Hamıdan əvvəl
babamı düşündüm. Düşündüm,
görəsən, babam dözə biləcəkmi? Nə yapacağımı bilmədim. Şaşırıb qaldım. Səlim
abi məni tərk edib Dolmabağçaya getdi. Mən isə evə qaçdım.
Gördüm, babam qapıda durub bəkləyir... Babam məni
görən kimi ürkək səslə: "Atatürkdən
nə xəbər?" - deyə
soruşdu. Dedim ki, bayraq endi. Atatürkü itirdik.
Yasa batdı, sarsıldı. Evimizə matəm havası çökdü.
Ertəsi gün Atatürklə vida mərasiminə bir yerdə getdik...
Atatürk muzeyindən çıxıb
Feyzavər xanımla birgə Qaracaəhməd
məzarlığına Əli bəyin ziyarətinə
yollandıq.
Şişli ilə Boğaz körpüsünün
arasındakı yoldan keçirdik... Yolüstü mənə
yaşıl rənglənmiş bir binanı göstərdi:
- Abdullah Cövdətin qızı Gül xanım bu apartmanda
yaşayır.
Boğaz
körpüsü ilə
İstanbulun Avropa yaxasından Asiya səmtinə
keçirik... Hələ körpünün üstündəykən:
- Oralar Üsküdar tərəfdir, - deyə Feyzavər xanım
qarşı yaxanı göstərir.
...Mən isə Yəhya Kamalın
misralarını xatırlayıram: "Üsküdar gözləri
dolmuş təpələrdən baxaraq, Görmüş
İstanbula yüz min mələyin uçduğunu...".
Nəhayət, Əli bəy Hüseynzadənin sarmaşıqlı və
mütəvazi məzarı.
"Tibb fakültəsi
cildiyyə müdərrisi
Ali Turan. 1864-1940. Hüseynzadə Əli oğlu rəssam Səlim
Turan 1915-1994".
- Əli bəyin
öldüyü gün Siz
yanındaydınız?
- Babamla bacanağı Kamal Muxtar bərabər bir evdə
yaşamağa qərar vermişdilər. Üsküdardakı
evdə yaşayırdıq. Eniştəmgil
də bizimlə birgə həmin evdə olurdular. Ev Salacaqla Harem arasındaydı.
Əli bəy haqqın rəhmətinə
qovuşduğu günün axşamı ingilis tərəfdarı
olan bacanağı Kamal Muxtarla Hindistandakı azadlıq hərəkatı
barədə mübahisə edib, bir hürriyyət tərəfdarı
olaraq, Hindistanın azadlıq hərəkatına ingilislərin
müdaxiləsini pisləyib. Və bu, Əli bəyin
həyatındakı son mübahisəsi olub. Feyzavər
xanım o kədərli günü dünən olubmuş kimi
qəhərlənərək xatırlayır:
- Mən babamın otağında yatırdım. Gecədən
keçmişəcən babamla mifolojidən
danışdıq. Əli bəyin adət
etdiyi yazı şakəri vardı. Səhərə
qədər çalışırdı. Yazı
masasından ayrılmırdı. Səhərlər
isə Peterburqdakı təhsil illərindən qalma başqa
bir alışqanlığı vardı; mütləq
başını buz kimi soyuq su ilə yumalıydı. Sonra da bağçaya düşüb güllərə
qulluq edirdi. Bir dəfə qəlb krizi
keçirmişdi... Dünyasını dəyişəndə
bazar günü idi. Mən yataqdan qalxanda o
yatmışdı. Mən əl-üzümü
yumaq üçün çıxdım. Bu
zaman Səlim abi otağa girmiş. Babam
oyanmış. Söhbət etmişlər.
Sonra mən təkrar odaya girəndə babam
özündə deyildi. Səlim də
otaqdaydı. Babam çarpayıya
uzandı. Mən həkim dalısıyca
qaçdım. Ancaq gec idi. Öləndə
yanındaydım... Evdə hizmətçi bir
xanım vardı. Ona demişdi ki, Feyzavərdən
nigaranam...
- Cənazə törəninə
çoxmu adam
qatıldı?
- Babam, həftə sonu vəfat etdi. Hər yerdə
tətildi. Tətilə rast gəldiyi
üçün universitetin xəbəri olmadı. Adam az idi deməzdim. Normal bir cənazə
kalabalığıydı...
Əli bəyin ayaqucundakı məzar isə gəlib-gedənlərə
özünü belə nişan verir:
"Dr. Hüseynzade Ali Turanın eşi Ethiye Turan. 1890-1944".
...İstanbula Salyandan
Əli bəyin
doğulduğu Bərəüstü Məhəlləsindən
torpaq aparmışdım.
- Feyzavər xanım, Əli bəyin məzarına səpmək
üçün Salyandan torpaq gətirmişəm.
Feyzavər xanım torpağı
görüb kövrəldi, gözləri
yaşardı və məncə, həm də çox fərəhləndi...
Uzun və təəccüb dolu sükutdan sonra:
- İyi etmişsiniz. Salyan mənim
çocuqluğumun xəyalıdır. Babam
oralar barədə çox danışardı mənə.
Orada bir çay olmalıdır.
- Kür çayı...
- Əvət. Babam söyləyirdi
ki, çocuq yaşlarında olarkən bir dəfə həmin
çay donubmuş.
- Hə, Salyanda Kür bir neçə
dəfə donub.
- Nəsib olmadı oraları görmək, - dedi və bir
ovuc torpaq aldı. Atasının məzarına səpərkən:
- İştə bu
da olacaqmış, baba, - deyib köksünü
ötürdü.
Ədəbiyyat qəzeti.- 2019.-
28 dekabr.- S.10-11.