"Varlıq" bir dərgi kimi yola çıxdı,

bir məktəb kimi yoluna davam etdi"

«Varlıq» dərgisi haqqında Məhəmməd Rza bəylə söhbət

- Bakıya xoş gəlmisiniz, Məhəmməd Rza bəy. "Varlıq"ın bu il yaranmasından 40 il ötür. Akademiyanın Ədəbiyyat İnstitutunda bununla bağlı törən keçirildi. Bu haqda danışardınız.

- Çox sağ olun. Bakıya gəlməyəli neçə il olmuşdu. Bu gəlişim "Varlıq"ın yaranmasının 40-cı ildönümünə rast gəldi, bu üzdən mənim üçün çox anlamlı bir səfər oldu. Bakıya gəldikdən sonra öncə AMEA-nın prezident müavini, görkəmli alim, deputat, Azərbaycan ədəbiyyatının çox dəyərli tədqiqatçısı hörmətli akademik İsa Həbibbəylini ziyarət etdim və ona Təbriz Araşdırmaları Mərkəzi və "Varlıq" dərgisi adına hazırladığımız plaketi təqdim etdim. İsa müəllim də öz kitablarından bizim mərkəzə hədiyyə etdi. (Bu görüşdə İsa müəllimlə qohum olduğumuzu da öyrənmiş oldum və bu da məndə ayrıca bir sevinc və mutluluq yaratdı). İsa müəllimin göstərişi ilə həmin gün günortadan sonra AMEA Ədəbiyyat İnstitutunda "Varlıq" dərgisinin 40 illiyinə həsr olunmuş gözəl bir yubiley mərasimi keçirildi. Akademiyanın müxtəlif şöbələrindən, o cümlədən Cənubi Azərbaycan şöbəsinin işçi və araşdırıcıları, ayrıca "Varlıq" dərgisinin daimi oxucuları yubileydə iştirak etdilər. Yubiley mərasimini hörmətli dr. Əlizadə idarə etdi və iştirakçılara söz verdi. Öncə "Varlıq" dərgisinin qiymətli araşdırıcısı və dərginin redaksiya heyətinin üzvü hörmətli Pərvanə Məmmədli geniş məruzə etdi və "Varlıq"ın yarandığı tarixdən etibarən keçdiyi enişli-yoxuşlu yolları və əldə etdiyi başarıları bütün təfsilatı ilə iştirakçılarla paylaşdı. Daha sonra digər alimlər söz istəyərək "Varlıq", rəhmətlik dr. Cavad Heyət və mənim haqqımda danışdılar. Ən sonda mənə söz verildi və mən də dərginin ikinci dövrü, bugünkü durumu və gələcəkdəki planları haqqında məlumat verdim. Yubileyin sonunda mərasimdə iştirak edən alimlər öz kitablarından mənə və "Varlıq" dərgisinə hədiyyə etdilər.

- Bu gün "Varlıq" jurnalı iki adla, iki ayrı şəhər və ölkədə dərc olunur. "Varlıq" və "Ana Varlıq" adıyla. Bununla bağlı bir açıqlama verə bilərsinizmi?

- Rəhmətlik dr. Cavad Heyət çox uzaqgörən bir insan idi. O bilirdi ki, onun vəfatından sonra bəziləri şöhrət və ya öz şəxsi mənfəətləri üçün, ya da başqa səbəblərdən dolayı dərginin yönünü dəyişdirmək, adına xələl gətirmək və ya onu parçalamaq istəyə bilərlər. Bu üzdən illər öncəsindən hüquqi yolla notarius vasitəsilə rəsmi bir vəsiyyətnaməylə dərgini mənə əmanət etmişdi. Mənə əmanət etməsinin səbəbi də bu idi ki, məni "Varlıq" məktəbində özü yetişdirmiş, universitetdə bir türkoloq olaraq özü oxutmuşdu. Mən bu ağır və eyni zamanda şərəfli məsuliyyəti qəbul etdim və "Varlıq" dərgisini çıxarmağa başladım. "Varlıq" dərgisinin ən böyük məqsədlərindən biri bu idi ki, ana dilimizdə dərgilərin sayı artsın. Bu baxımdan biz "Varlıq" olaraq yeni çıxan dərgiləri sevinc və məmnuniyyətlə qarşılayırıq. Ancaq bənzər adla və eyni loqo ilə, eyni ölçülərdə bir dərgi çıxarıb, onu "Varlıq" dərgisi imiş kimi göstərmək, hər şeydən əvvəl dr. Cavad Heyətə, onun vəsiyyətinə və eləcə də "Varlıq"a sayğısızlıqdır və qəbul edilə bilməz. Sevindirici olan bu ki, Bakıda Elmlər Akademiyasında keçirilən yubileydə bütün alimlərimiz klassik "Varlıq"ın davam etməsindən və əskidən olduğu kimi, Quzey azərbaycanlı alimlərin məqalələrinin orada nəşr olunmasından çox böyük məmnuniyyət duyduqlarını ifadə etdilər. "Varlıq" həmişə o taylı-bu taylı Azərbaycanın ortaq dərgisi olub, bundan sonra da belə olacaq.

- Bu gün Güneydə hələ də ədəbi dil problemi var. Bu haqda fikirləriniz?

- Bildiyiniz kimi, XVIII yüzilliyə qədər türklər arasında iki yazı dili mövcud idi. Bunlardan biri Oğuzların işlətdiyi Qərb Türkcəsi, digəri də Orta Asiya türklərinin işlətdiyi Şərq Türkcəsi idi. XVIII əsrdən etibarən yavaş-yavaş məhəlliləşmə prosesi başlayır və nəticədə bir neçə yazı dili meydana çıxır. Bunun bəzi türk ləhcələri üçün müsbət təsiri olsa da, ümumiyyətlə ortaq yazı dili ənənəsindən uzaqlaşmağa səbəb olur. İranda və Güney Azərbaycanda XVIII əsrin əvvəllərində Pəhləvilərin iş başına gəlməsi və dilimizin yasaqlanması ilə bu vəziyyət daha da kəskin bir şəkildə özünü göstərməyə başlayır. Belə ki, yeni nəsil şair və yazıçıların hər biri fərqli bir yazı dilinə müraciət edir. Məsələn, Şəhriyar türkcə şeirlərində daha çox folklorik məlzəmədən istifadə edir. Səhənd bir az daha əskiyə gedərək Dədə Qorqudun dilindən qidalanır. Sahirdə isə Türkiyə türkcəsinin təsiri daha çoxdur. Bu vəziyyət sonuncu inqilaba qədər davam edir. "Varlıq" dərgisi çıxmağa başladığında qarşılaşdığı ən önəmli problemlərdən biri ədəbi dil məsələsi idi. Dərginin qarşısında üç seçənək vardı. Birincisi, xalqın danışdığı dilə dayanaraq yeni bir yazı dili oluşdurmaq. İkincisi, mövcud şivələrdən birini seçib onu yazı dili halına gətirmək və üçüncüsü də Quzey Azərbaycan və Türkiyədə işlədilən ədəbi dili əsas alaraq yazı dili ənənəsinə davam etmək. "Varlıq" üçüncüsünü seçdi. İlk illərdə "Varlıq"ın yazılarını oxumaq və başa düşmək oxuculara çətin gəlirdi. Ancaq zamanla digər yazıçılar da "Varlıq"ı örnək alaraq əsərlərini yazmağa başladılar və ədəbi dil bəlli ölçüdə şəkilləndi. Gənc yazıçılar mümkün olduğu qədər yabançı kəlmələrdən arındırılmış bir dil işlətməyə çalışırlar. Bu proses belə davam edərsə, Quzey Azərbaycandan bir az fərqli bir ədəbi dil ortaya çıxacaq. Bunun üçün belə düşünürəm ki, Quzey Azərbaycanda dil haqqında alınacaq qərarlarda Güney Azərbaycandan da bəzi dilçi türkoloqlar iştirak etməlidir. Bu həm yazı dillərini bir-birinə yaxınlaşdırar, həm də dilimizi zənginləşdirər.

- Dərgidə hansı mövzulara daha çox yer ayırırsınız?

- "Varlıq" - dil, ədəbiyyat və kültür dərgisidir. Ümumi Türkologiya ilə yanaşı, Azərbaycan sahəsinə geniş yer verilir. Dilimizin tarixi, bugünkü durumu, problemləri, öyrədilməsi və bu sahələrdə dünyada aparılan araşdırmalarla birlikdə, ədəbiyyatımız, kültürümüz və tariximizlə bağlı elmi məqalələr dərc olunur. Dərgidə ilk sayından etibarən Quzey Azərbaycan alim və araşdırmaçılarının məqalələrinin nəşrinə önəm verilmişdir. Bu ənənə dərginin yeni dövründə də davam etməkdədir. Türkiyədən də bir çox alimin məqaləsi dərgidə yayınlanır. Yeni dövrdə dərginin daha akademik səviyyədə çıxmasına çalışırıq. Elmi məqalələrin iki, bəzən üç dildə xülasəsi verilir.

- Cavad Heyətin yaratdığı "Varlıq" jurnalının davamçı və bu məktəbin yolçusu kimi "Varlıq"ı gələcəkdə necə görmək istərdiniz, bununla bağlı planlarınız?

- "Varlıq" bir dərgi kimi yola çıxdı, bir məktəb kimi yoluna davam etdi. Xalqımızın mədəni ehtiyaclarının önəmli bir qismini uzun müddət təkbaşına qarşıladı. Dilimizdə təhsil almağın qadağan olduğu bu illərdə hər yaşda müxatəbi olan "Varlıq", eyni zamanda fərqli görüşlü insanların bir araya toplana bildiyi bir cəmiyyət mahiyyəti daşıyırdı. O, həmçinin simvollaşmış bir məcmuədir. Mən də dərginin yeni əmanətçisi olaraq bütün bu saydığım özəllikləri yaşatmağa çalışıram. Buna əlavə olaraq deyim ki, çox istəyirəm, dərgi beynəlxalq elm və mədəniyyət mərkəzlərində də öz layiqli yerini tapsın.

- "Varlıq" bir zamanlar Bakıda AAK-nin nüfuzlu jurnalları siyahısında yerləşdirilmişdi. İndi bu ənənəni bərpa etmək üzərində düşünürsünüzmü?

- "Varlıq" həm Azərbaycanda, həm də Türkiyədə mötəbər elmi bir dərgi kimi tanınır. Türkiyədə İslam Araşdırmaları Vakfı tərəfindən nəşr olunan dünyaca məşhur çoxcildlik İslam Ensiklopediyasında "Varlıq" maddəsinə yer verilmişdir. Nəşri davam edən dərgilər arasında bu bir istisna sayılır. Ayrıca "Varlıq"ın ilk sayının nəşr olunduğu 5 may tarixi Türkiyədə Türkologiya Günü olaraq hər il qeyd olunur və buna Ankara Universiteti öncüllük edir. Azərbaycanda da istər Elmlər Akademiyası, istər universitetlər və elm mərkəzləri olsun, "Varlıq"ı elmi bir jurnal olaraq qəbul edirlər. Bu üzdən də dr. Cavad Heyət həyatda ikən dərgi AAK-nin nüfuzlu jurnalları siyahısında yer almışdı. Ancaq Cavad bəyin vəfatından sonra o siyahıdan çıxarılmışdı. Budəfəki Bakı səfərimdə dərginin yenidən AAK-nin siyahısına alınması üçün bəzi ön görüşmələrim oldu və düşünürəm ki, yaxın zamanda "Varlıq" yenidən bu siyahıda öz yerini tapacaqdır.

- "Varlıq"ın "Tomurcuq" adlı uşaq dərgisi əlavəsi çıxarmaq necə ağlınıza gəldi?

- Bilirsiniz ki, Güneydə uşaqlarımız ana dilində təhsil ala bilmirlər. Halbuki, ana dilində təlim-tərbiyə uşaqlıqdan başlamalıdır. Biz bu boşluğu qismən də olsa doldurmaq üçün düşündük ki, uşaqlara məxsus bir dərgi çıxaraq və orada dilimiz və ədəbiyyatımızla yanaşı, latın əlifbasını da öyrədək ki, Azərbaycanda və Türkiyədə çıxan dərslikləri və uşaq kitablarını da oxuya bilsinlər. Bunun üçün "Varlıq"a əlavə olaraq "Tomurcuq" adı ilə yeni bir dərginin nəşrinə başladıq. Dərgidə bizim hazırladığımız yazılarla birlikdə, kiçikyaşlı oxucularımızın yazdığı hekayə, şeir və məktublara da yer veririk. "Tomurcuq"un hazırlanmasında əsas vəzifə Məmmədrza Qoçinin üzərindədir, mən isə editorluq işini görürəm.

- Başçılıq etdiyiniz "Təbriz Araşdırmaları Mərkəzi"nin işindən oxucularımıza məlumat verərdiniz.

- Türkiyədə fəaliyyət etdiyimiz müddətdə başa düşdük ki, fərdi olaraq bir çox işi həyata keçirmək mümkün deyil və bunun üçün qurumsallaşmağa, müəssisə açmağa ehtiyac var. Bu səbəblə 2016-cı ilin aprelində bir neçə araşdırmaçı olaraq Təbriz Araşdırmaları Mərkəzini təsis etdik. Mərkəzdə cəmiyyət, mədəniyyət, siyasət və iqtisad mövzularında araşdırmalar aparılır. Əsas araşdırma sahəmiz İran və Azərbaycandır. Ancaq yeri gəldiyində digər bölgələr üzərində də tədqiqat aparırıq. İndiyə qədər bir neçə kitab Mərkəzimiz tərəfindən nəşr olunmuş və bir neçə milli və beynəlxalq simpozium keçirilmişdir. Yaxın zamanda "Varlıq" dərgisinin 40 illiyi münasibətilə beynəlxalq qurultay keçirəcəyik.

- Bakıdan çoxdan ayrılmışdınız, bu səfərinizdə onu necə gördünüz? Təəssüratlarınız?

- Tələbəlik həyatım Bakıda keçsə də, ən son 2014-cü ildə Bakıya gəlmişdim. O tarixdən bu günə Bakıda çox şey dəyişmişdir. Şəhər hər baxımdan gözəlləşmiş, inkişaf etmiş, çox təmiz bir şəhər olmuşdur. Amma heç dəyişməyən yönləri də var. İnsanların qonaqsevərliyi, hələ Güney Azərbaycana olan sevgi və məhəbbəti, ədəbiyyata, sənətə verilən dəyər dəyişməyən yönlərindəndir. Bu dəfə özümə söz verdim ki, ildə ən azı bir dəfə Bakıya gəlim və Azərbaycanın gözəl mənəvi havasını tənəffüs edim.

- Maraqlı söhbət üçün çox sağ olun. 2020-ci ildə görüşənədək, Rza bəy!

Söhbətləşdi: Pərvanə Məmmədli

Ədəbiyyat qazeti.- 2019.- 28 dekabr.- S.30.