Krılov baba
Məəttəl qalınası haldır...
XIX əsrin ortalarında Avropada
təmsil tamam tənəzzülə
uğrayır. Dünyada materialist təlimlər təntənə
edir. Darvinin, Marksın,
Freydin, Pavlovun elmi nəzəriyyələri
dəbdədir.
Azərbaycanda isə Krılov təmsilləri yalnız milli pedaqoji fikrin, maarifçiliyin gərəkli janrı kimi nüfuz qazanmır, həm də poetik dilin və üslubun
təcrübə - sınaq
imkanı kimi böyük maraq doğrurur. Azərbaycan şairinin yaradıcılıq
mifologiyası rus təmsilinin doğma janr intonasiyasını lap
tez "tutur".
Krılov təmsillərinin tərcüməsi
yeni deyim tipi kimi oxucu və
şairin şüur və ya təhtəlşüur
aparatına qoşulur. Ənənəvi
Şərq hekayələrinə,
mənzum alleqoriyalara vərdiş etmiş oxucu fərqli deyim tipinin (M.M.Baxtinin fikridir: "Janr tipik bütöv
bədii deyimdir") mənimsəməli olur. XIX əsrin sonlarında
poeziyada çoxdillilik
böhran keçirirdi.
İki, üç dildə yazıb-yaradan şairlərin
zamanı keçmək
üzrə idi. Rus təmsili divan şeirinin statik sistemi ilə toqquşmalı olur. Şərq poeziyasının ali formalarını (qəzəl, müxəmməs,
müstəzad...) "dişinə
vurmuş", irfan simvolikasını dilinə
dərindən bələd
olan şairlərin rus təmsilnəvisinə,
poeziya əlamətləri
məhdud olan bir janra kütləvi
vurğunluğu doğrudan
da bir "sirri-xudadır".
Poetik dilə
yeni "donor" lazım
olur - bu da başqa ədəbiyyatla,
başqa dillə dialoqda mümkün idi. Və ilk ciddi təmas - dialoq nədənsə rus ədəbiyyatı qarşısında
böyük xidmətləri
olan Derjavin, Lomonosov, Puşkin,
Lermontov, Jukovski kimi şairlərlə deyil, rusların "deduşka
Krılov - "Krılov
baba" dedikləri təmsilnəvislə baş
verir: "Krılov baba" hamı mütəmmədin millətlərdə
məşhurdur.
Buna "baba" qocalığına
görə demirlər,
bəlkə, dünyagörmüş
bir nəsihətçi
olduğuna görə
deyirlər" (N.Nərimanov. "Həftə fəryadı").
Təsəvvür edin:
Tiflisdə M.F.Axundzadə
millətin inkişafını
elmdə görür,
Avropa filosofları ilə dərindən maraqlanır. Naxçıvanda Məhəmməd Tağı Sidqi isə Krılovu "rus şairlərinin səramədi" kimi şərəfləndirir.
Bu o Krılovdur ki,
1838-ci ildə ədəbi
fəaliyyətinin 50 illiyi
şərəfinə Peterburqda
yüksək törən
keçirilir. Krılovun özünü çar
kimi qarşılayıb,
"taxta" oturdurlar,
başına dəfnə
çələngi qoyurlar,
ona ildə 1400 rubl məvacib kəsilir.
Həmin törənə imperator başının
əsabələrilə - nazirlərlə
təşrif gətirir. Bu o Krılovdur ki, təmsillərinin ibrət
dərsləri ilə
həyat fəlsəfəsi
tərs mütənasib
idi. Təmsil onun "ədəbi
maska"sı idi.
Təmsil
Azərbaycan maarifçilik
estetikasının və
tərcümə prosesinin
"əsas qəhrəmanına",
ədəbi-publisistik ünsiyyət
sferasının ən
fəal nitq janrına çevrilir.
Krılov təmsilləri yeni dövrün ədəbi hadisəsi kimi deyil, "nitq" hadisəsi kimi hiss olunur. İstənilən şairin təmsili və mənzum hekayəsi Krılovla müqayisə olunurdu və qiymətləndirilirdi.
F.Köçərlinin Zakirin
təmsilləri ilə
bağlı qənaəti
də belədir:
"və ola
bilər ki, bu Azərbaycan şairi elə onu təqlid etmişdir" (F.Köçərli.
"Azərbaycan ədəbiyyatı").
A.Şaiq
"Cırcırama və
qarışqa"nı
hecada - rus xoreyinə yaxın vəzndə necə səsləndirib! Uşaqlığımızın yaddaşında hələ
də Şaiq əfəndinin şeiri kimi qalıb.
Bəzən bir təmsilin bir neçə tərcümə variantı
da yaranır. "Kvartet" ("Sazandalar")
təmsilini həm A.Səhhət, həm də R.Əfəndiyev - hərəsi öz vəznində, öz ritmində tərcümə
edir. Amma A.Səhhətin tərcüməsi
o qədər uğurlu
alınıb ki, onu əsərin müəllifi kimi qəbul etmək olar.
Həmin
"Sazandalar" təmsilini
Məhəmməd Əmin
Rəsulzadə İranda
mühacirətdə olarkən
"Heyvanların konserti"
adı ilə fars dilinə tərcümə edir, redaktoru olduğu "İrani-nou" qəzetində
dərc etdirir "Böyük məzmun daşıyan bu tərcümə nəinki
ədəbi ictimaiyyətin
diqqətini cəlb etmiş, hətta İran hakimiyyət dairələrində bərk
narahatlığa səbəb
olmuşdur" (Sultanlı
V. "İstiqlal sevgisi").
Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev ilk qələm təcrübəsini
İ.Krılovun təmsillərini
dilimizə tərcümə
etməklə sınaqdan
keçirir.
M.Ə.Sabir Krılovun cəmi bir təmsilini - "Qarğa və tülkü"nü tərcümə
edir.
Azərbaycan maarifçisi Rusiyanın
obrazını, rus insanın obrazını,
"rus lisanını,
rus şivəsini"
Krılov təmsili ilə dərk etməyə çalışır...
"Çünki o, rus kimi duyur,
rus kimi düşünür. Lisanı da,
lisanın şivəsi
də tamamilə rus lisanı, rus şivəsidir" (Əhməd bəy Ağaoğlu).
Krılovun Azərbaycanda "ədəbi
fantoma", ədəbi
kulta çevrilməsinin
bir səbəbi, heç şübhəsiz,
Qori seminariyasının
tədris proqramı ilə bağlı idi. Qazax seminariyasında Krılov
təmsilləri vasitəsilə
tərbiyə aktları
ritual dram kimi həyata
keçirilir. Mehdixan
Vəkilov həmin illərin bir epizodunu belə xatırlayır: "Seminariyada
Krılovun təmsilləri
əsasında səhnəciklər
qurulur. "Bir
dəfə Firidun bəyin təqdimatı ilə Krılovun "Sazandalar" təmsilində
"Dəcəl meymun"
rolunu Səməd ifa etdi. Mənə ayı, Aslan Əfəndiyevə isə
uzunqulaq rolu tapşırılmışdı. Müəllimlərimizlə bərabər bizim
atamız, hətta Badisəba xanım da tamaşaya baxıb və uğunub gedirdilər"
(M.Vəkilov. "Ömür bir karvan yolu").
XIX əsrin sonlarında
yaranan dərsliklərdə
("Vətən dili",
1893; "Uşaq bağçası",
1898) Krılovdan tərcümələr
başda gəlir. "Vətən dili"ndə
verilmiş məqalələrin,
hekayələrin, təmsillərin
hamısı başlıca
olaraq rus ədəbiyyatından, özü
də ən çox Krılovdan və Puşkindən (?) edilmiş tərcümə
və ya iqtibas xarakterli əsərlərdi" (F.B.Köçərli.
"Vətən dili" dərsliyi haqqında cənab Şirvanskinin rəyi münasibətilə", 1910).
Həqiqət rejimi Krılovdan sitat rejimi ilə
müəyyənləşir. XX əsrin əvvəllərində
Krılov təmsilləri
Azərbaycan ziyalılarının
dilində zərb-məsəl,
məqalələrdə sitatlara
çevrilir. Azərbaycan Xalq
Cümhuriyyətinin parlamentində
deputat (S.M.Qənizadə,
M.Ə.Rəsulzadə...) çıxışlarının
təsir effekti Krılov babaya istinadlarla gücləndirilir.
N.Nərimanov ona edilən haqsız hücumlara qarşı Krılovun bir təmsili ilə cavab verir: "Bu gün məşhur rus şairlərindən Krılovun
"Abirin və gilab" ünvanında olan hekayəsi xatirimə gəlibdir. Çox pürməna bir hekayədir!" ("Həyat"
qəzeti, 11 avqust
1906-cı il).
F.Köçərli "Qaranlıqda qalanlarımız"
(1906) məqaləsini Krılovun
"Ağacın yarpaqları
və kökləri"
təmsili üzərində
qurur. ("İrşad"
qəzeti, 2 mart 1906).
Lütfən, bir anlığa
kiçik bir müqayisə aparaq: XIX əsrdə gürcülər
(A.Çavçavadze, Q.Orbeliani,
V.Orbeliani, A.Razmadze və b.) şahzadə knyaz Teymuraz Baqrationinin tövsiyəsi
ilə A.S.Puşkinin şeirlərini tərcümə
edib, XIX əsr rus şeirinin romantik havasına girirlər. Bu tərcümələrin
gürcü simvolist poeziyası dilinin formalaşmasına təsiri
oldu, poetik dilin ezoterikliyini qoruyub saxladı. Gürcü şairlərini
XIX əsr rus poeziyasında müəllif
"mən"inin, lirik
"mən"in güclü
olması cəlb edirdi.
Gürcü knyazı Aleksandr Çalçavadze Puşkinin
"Mələk" şeirini
tərcümə edir. Puşkinin
ailəsində qonaq olmuş, bacısı Olqa ilə şirin
ixtilatlar etmiş Abbasqulu ağa Bakıxanov isə Krılovun "Eşşək
və bülbül"
təmsilini çevirir,
özü də fars dilinə...
Krılovdan tərcümələr divan şeirinin
dilini qeyri-adilikdən
çıxarıb profanlaşdırdı
(adiləşdirdi). Ən yaxşı
halda - uşaq şeirlərinin təhkiyə
ritmini yaratdı.
Buna görə də Krılov babaya təşəkkürlər...
Rüstəm Kamal
Ədəbiyyat qəzeti.- 2019.- 2
fevral.- S.11.