İmadəddin Nəsimi düşüncələrinin şərhinə giriş olaraq

Birinci yazı

Humanizm, onun növləri və insanmərkəzliyin təsviri

Humanizmi söz olaraq deyil, mahiyyət və kök olaraq məna etsək onu "insanmərkəzlik" ilə bərabər tutmalıyıq. Bəzən humanizmi "insanAllahlıq" kimi məna etsələr də bu yanaşmanı birtərəfli və qərəzli yanaşma hesab etdiyimdən doğru qəbul etmirəm. Avropanın cahiliyyət dövrünün axırları və Şərqin sədri İslamdan sonrakı dönəmi "Allahmərkəzlik"in yaranma dövrü idi. O dönəmdə, Allah, kainatın mərkəzi və siql nöqtəsi kimi çıxış edirdi ki, bütün hadisələr, insanlar və düşüncələr onun mehvəri ətrafında cərəyan edirdi. Dünya Allahın iradəsi əsasında yaradılıbdır deyə, dünyada olan hər şey Allaha qaim və bağlı idi. Yəni hansısa bir hadisənin niyə və nə üçün baş verdiyini öyrənmək istədikdə onu Allahın gücü və iradəsi ilə bağlayıb, qəza-qədər və hikməti ilahiyə mənsub edirdlər. Dinləri Allah göndərir, peyğəmbərləri Allah seçir, insanların məsuliyyət və əxlaq prinsiplərini Allah təyin edir, səadət və şəqavətin yollarını Allah təyin edir və ümumiyyətlə, Allahmərkəz bir cahanın şahidi olurduq. O dövrün fəlsəfəsi nəzəriyyələri insan "vücud"unu sırf Allaha məxsus edirdi. Ərəstun, Platon və Farabi, İbn Sina kimi müsəlman filosofların müzakirə etdiyi mövzu "vücudşünaslıq" idi. Eyni zamanda "insanşünaslıq" müstəqil bir fəlsəfi mövzu hesab edilmirdi. O dövrdə insan Allahın yaratdığı varlıqlardan biri hesab edilsə də, fəlsəfi söhbətlərdə heç də xüsusi və özünəməxsus yeri yox idi.

Humanizm prosesi başlayandan sonra o günə qədər Allaha mənsub edilən bütün xüsusiyyətlər insana məxsus edilməyə başlandı. Artıq bu insan idi ki, hər şeyin mərkəzində dayanırdı. Bütün düşüncələr, əxlaqi dəyərlər və hadisələr insanların xeyrinə dəyişdirildi. İnsan olduqca əhəmiyyətli bir varlığa çevrildi. Bugünkü dövrün insanları həmin dövrü görməyib, yaşamayıblar deyə, indiki insanın nə üçün bu qədər mühüm olduğunu bəlkə də, dərk edə bilməzlər. Hansısa bir yaxşı əməlimizin adını "insani əməl", hansısa bir müsbət addımımıza "insani addım" demək, bəlkə də, çoxları üçün təəccüblü görünmür. Ancaq vaxt var idi ki, atdığımız hər bir addım, gördüyümüz hər bir iş ilahi və ya şeytani nöqteyi-nəzərdən ölçülürdü.

İndiki dövrdə məsələn, kimsənin haqqına girməyi və ya hansısa bir insana işgəncə verməyi qeyri-əxlaqi hesab etməkdən ötrü ilahi sübutlara ehtiyac duyulmur. İşgəncə görülən, haqqı tapdanılan varlıq insandırsa, ona qarşı törədilən bütün əməllər pis, mənfi və qeyri-əxlaqi hesab edilir. Yəni artıq pisi yaxşıdan, lazımlını lazımsızdan seçməkdən ötrü bu, insan və onun istəkləridir ki, ölçü rolunu oynayır. Məsələnin mahiyyətini açmaq üçün dünyada baş verən inqilabları misal çəkmək olar. İran inqilabı kimi inqilablar bizə göstərdi ki, inqilab baş verdikdən sonra pis-yaxşı anlayışları, yerini "inqilabidir", yoxsa "inqilabi deyildir" terminlərinə verdi. Yəni inqilab, bütün əxlaqi dəyərlərin kökündə, maraqların mərkəzində dayandı. İnsanlara isə pis və ya yaxşı insan kimi deyil, "inqilabi" və ya "ziddi inqilabi" insan kimi yanaşıldı. Bu növ hadisələr bəşər tarixində dəfələrlə təkrarlanıb. Yaxşı-pisin yerinə qoyacağımız dəyərlərin növü, həmin dövrün tələbatına uyğun hesablanır. İnsanlar artıq əxlaqi dəyərləri deyil, dövrün tələb etdiyi yeni dəyərləri özlərinə əxlaqi mərkəz kimi qəbul edirlər. Bugünkü dünyanın, bugünkü dövrün əxlaqi mərkəzi məhz insandır. Artıq, hətta dinlərə belə, insani nöqteyi-nəzərlə baxaraq onların insani olduqlarını ön plana çəkirik. Artıq insanın din və Allah üçün yaradıldığını deyil, dinləri və Allahı insan üçün var olduqları qənaətinə gəlmişik. Halbuki, "Allahmərkəzlik" dönəmində Allahı xeyir-şərin alimi, bütün əsrarın vaqifi bildiklərinə görə insanın başına gələn hər bir hadisəni onun hikmətinə bağlayırdılar.

Əslində, humanizmin yarandığı gündən etibarən Allah və Allahşünaslıq az da olsa kölgəyə girdi. Ona görə də teokratların mütəkəllimlərin humanizm fəlsəfəsi ilə düşmənlik etmələri başa düşüləndir. Onlar humanizmi Allah və dini inkar edən nəzəriyyə kimi hesab edib, onu Allah və dinlərə "rəqib" kimi görürdülər. Tövhid dinlərində Allah sədrdə idisə, humanizmdə bu insandır ki, dünyaya və hətta Allaha belə sədrlik edirdi. Məhz buna görə də dindar filosoflar humanizmə "ilhadi" (islamdan dönmə, mürtəd) məktəb kimi baxırdılar. Onların fikrinə görə, humanizm zahirən üzdə bəyan etməsə də içdə "Allahı" mərkəzdən uzaqlaşdırdığına görə kökü, əsli və əsasında ilhadi düşüncədir.

Balıqların "su nə üçün lazımdır?" sualı nə qədər absurd görünürsə, insanlar arasında da hansısa bir əmələ "insani əxlaq nəyə lazımdır?" sualı o qədər absurddur. Hansısa bir əməlin dini-ilahi olmasını əsas gətirmək, hansısa bir fərdi o əməlin icra edilməsinə məcbur etmək, bəzən hətta həmin işə qarşı insanlarda ilhad və ikrah hissi doğura bilir. Ancaq həmin əməlin insani olduğunu onlara sübut edəndə daha yaxşı nəticələr əldə etmək mümkün olur. Fədakarlıq, vətən yolunda şəhadət, xeyirxahlıq və bu kimi əməllərin hamısı insani əməllərdir. Ancaq bu əməlləri dini təklif kimi insanlara təhmil edəndə həm dünyada yaşayan insanların böyük əksəriyyətini kafir və ilhadçı kimi qəbul etməli, həm də cəmiyyəti aktivlikdən uzaq salmış oluruq. Ona görə də qəbul etməliyik ki, artıq insanmərkəz bir əsrə daxil olmuşuq və qanunlarımızı da ona uyğun olaraq təin və icra etməliyik.

Yunani bastanın "sufestai" fəlsəfəsi hesab edilən Protagoras, insanı hər şeyin meyarı və ölçü vahidi hesab edirdi. Onun fikrincə, ətrafımızda olan hər şeyin, o cümlədən Allahın da dəyərini məhz insan vasitəsilə ölçmək lazımdır. XX əsrin ortalarında yəhudi filosof Martin Buber "Allahın küsufu" nəzəriyyəsini mətərh etdi. M.Buber dedi ki, Allah da günəş kimi öz küsufu dönəmini yaşayır. Allah da buludun arxasında gizlənən günəş kimi müasir dönəmin həqiqətləri arxasındadır. Nitsşe və Martin Heydigerin də düşüncələrində M.Buberin fikirlərinə rast gəlmək mümkündür. Onların fikrincə, Allah elə pünhanlıq dönəmini yaşayır ki, öz simasını ancaq onu axtaranlara göstərir. Müasir dönəmdə nə fəlsəfi düşüncələr Allahın sübutuna yönəlikdir, nə ürəklər Allah axtarışındadır, nə də insanların həyat tərzində ilahi nəsə tapmaq olar. Cahan artıq təbii deyil, süni cahana çevrilibdir. Allah deyil, texnologiyadır ki, cahanı idarə edir. Müasir dövrün fəlsəfəsi Allahın hüzuruna icazə vermir. Elm Allahı gizlədən hicaba çevrilibdir ki, insanlara təbiətə hökm etmək qüdrətini bəxş edir. Keçmişdə insanları kütləvi şəkildə soyqırım edən taun kimi xəstəliklərə, zəlzələ kimi təbii hadisələrə, kimsənin təsadüf nəticəsində taxta oturmasına Allahın sınağı, hikməti kimi baxırdılarsa, bu gün, məsələn, İkinci Dünya müharibəsində yəhudilərin soyqırımının səbəbini Allahın "küsuf"a çəkilməsində görürlər. Sanki Allah bir kənarda oturmuş və bütün hadisələri, sadəcə olaraq, müşahidə etməklə kifayətlənirdi. Ona görə də milyonlarla insan soyqırım olduğu halda Allah və onun ərşi tərəfindən heç bir reaksiya olmadı. Müasir dövrdə Allahın səhnədə olmadığına dair minlərlə səbəb göstərirlər. Halbuki, dörd əsr əvvəl filosoflar tərəfindən Allahın varlığına dair hər gün minlərlə dəlil və səbəb gətirilirdi.

Humanizm insandan yeni bir Allah heykəlini yaratdı. Ancaq məsələ burasındadır ki, bəzi filosoflar tamamilə Allahdan imtina etmədilər. Onlar Allahı özlərinin Allahı kimi sədrdə saxladılar. Sadəcə, Allahın formasını müəyyən qədər dəyişməyə çalışdılar. Məsələn onlar Allahın qəhhar, cəbbar, qəttal kimi xüsusiyyətlərini bir kənara qoyaraq onu xəllaq və Yaradan Allah kimi tanıdılar. Həmin filosofların Allahı onlara xəllaq olmağı öyrədirdi. Ona görə də insanların ilahiləşmək yolunu "xaliq" olmaqda görürdülər. Əslində, həmin "Allahlı filosoflar" modern insanın humanist, qeyri-sekular və qeyri-mülhid forması idilər. Bu iki növ humanizm, yəni "Allahlı" və "Allahsız" humanizm hər zaman bir-birilə mübariz və mücadilədə idilər.

Conatan İsrael öz "Radical Enlightenment": (Philosophy and the Making of Modernity, 1650-1750. 2001) kitabında tanınmış filosofların nəzəriyyələrinə müraciət edərək çalışıbdır ki, bu iki növ humanizmi Avropanın tarixindən ixrac və öyrənə bilsin. C.İsraelin fikrincə, hər iki növ modernizmdə humanizmin əsasları mövcud idi. Ancaq onların birini "ilhadi humanizm", digərini isə "qeyri-ilhadi" yəni müvəhhidanə, tövhidli humanizm adlandırırdı. Məsələn, o, Hollandiyanın ən böyük filosofu hesab edilən Espinozanı "mülhid"lərin sırasına daxil edirdi. Bu növ yanaşmalar müxtəlif filosoflar içində birmənalı qarşılanmasa da, həqiqət budur ki, bu iki növ humanizmin mücadiləsi bu günə qədər davam etməkdədir.

Məsələn, Fransanın tanınmış filosofu, Jan Pol Sartr "mülhid humanizm"lər sırasına daxildir. O, açıq şəkildə bəyan edirdi ki, Allah olan yerdə insan sıfır səviyyəsinə enir və insan özü kim olduğunu bəyan etmək istəyirsə, özünü ifadə etmək istəyirsə, mütləq şəkildə Allahı inkar etməlidir. Ölümlü və fani insan ölümsüz Allah qarşısında heç bir məna və məqamı yoxdur. Ona görə də Sartrın fikrincə, nəhayəti olmayan Allahı, nəhayəti olan insanın xeyrinə kənarlaşdırmaq lazımdır. Yalnız Allahın sıfır səviyyəsinə enməsindən sonradır ki, insan öz "hüviyyət"ini kəşf və ifadə etməyə imkan və icazə tapacaqdır. Allahsız insan qanad aça və zirvələri fəth edə bilir, Allahlı insan isə zirvədə Allahdan başqa heç nəyi görmür deyə, heç vaxt zirvələri görə bilməyəcəkdir və hər zaman kölə və əzilmiş varlıq kimi qalacaqdır. Bu növ düşüncə isə birmənalı olaraq ilhadi humanizmin düşüncəsidir. Xatırladım ki, elə həmin Fransada Qabriyel Marsel kimi humanistlər də var idilər ki, ilhadi və Allahsız deyil, Allahlı və müvəhhid filosoflar kimi tanınırdılar.

Bu iki növ humanizmin mübarizəsi modernizmin başlanışı ilə yenidən cərəyan elədi. Modernizm dönəmi elə bir dönəm idi ki, insan yenidən özü və Allahı arasındakı münasibətləri aydınlaşdırmağa başladı. Allah yeni və müasir bir formada təsvir olundu. Hansı ki, heç də qəhhar, qəttal və cəbbar deyildi. Dindarlar modernizmi insanın Allah qarşısında etdiyi üsyanı, şeytanın yenidən doğuluşu kimi təbir etsələr də həqiqət budur ki, elm və texnologiya ilə nəticələnən modernizm şeytani hərəkət hesab edilə bilməzdi. Elm Allaha məxsus və Allah isə alimi küll kimi bütün dini təlimlərdə qəbul edilirdi. Eyni zamanda bu, humanizm idi ki, "hüquqi bəşər", ya "insan haqları"nı yarada bildi. Hansı ki, insanı kürəyində dini təkliflər yükünü çəkən uzunqulaqdan öz haqlarını tanıyan ən ali varlığa çevirdi.

Humanizm modernizm dönəmində "mükəlləf", yəni bəzi dini təlimləri riayət etməyə məcbur olan insanı "mühiqq", yəni haqlı olaraq öz tələblərini irəli sürən insanla dəyişdi. "Mühiqq" insan iddialı və tələbkar insandı. Ancaq bu iddia digər insanların ziyanı ilə nəticələnən iddialar deyildir. Unutmaq lazım deyil ki, insan dəyərlərin yarandığı, cuşa gəldiyi bir mərkəzdir. Onun hansısa bir xüsusiyyətini, hansısa bir nöqsan ya çatışmazlığını rəzilət kimi görmək tamamilə yanlışdır. Ona görə də humanizmdə "əxlaq" və "insan haqları" ciddi şəkildə yenidən yaranmağa başladı. Hansı ki, humanizmin əxlaq və insan haqları prinsipləri Allahmərkəzliyin yaratdığı əxlaq və haqq anlayışı ilə çoxlu fərqlənirdi. Əxlaq humanizm nəzəriyyəsində özünü haqq ilə bərabər tuta onunla paralel şəkildə böyüdə bildi. Əxlaqın olduğu yerdə insan haqları, insan haqlarının olduğu yerdə də əxlaq var idi. Humanizm, əslində, insan haqlarının riyaət olduğu mühiti əxlaqlı mühit hesab edir və insan haqlarının insan əlindən alındığı, onu Allahın əlinə verildiyi mühiti əxlaqlı mühit kimi qəbul etmirdi. Keçmişdə insanın Allaha qarşı etdiyi "üsyanı" küfr və əxlaqsızlıq kimi təqdim edilirdisə, humanizmdə tam əksinə, həmin üsyan insan haqları və "əxlaqi vacibat" kimi zəruri hesab edilirdi.

Şərqdə irfan humanizmi əvəz etməyə çalışdı. Şərq ariflərini "islam humanistləri", "müsəlman humanistlər" adlandırsaq qətiyyən yanılmamışıq. Fiqhi islami və fəlsəfənin əksi olaraq Şərqin irfanı insanmərkəzliyin söykənə biləcəyi nöqtə idi. Dinə söykənən fiqh və fəlsəfəsinin qılıncı özlərinin hazırladığı ölçü ilə uyğun gəlməyən hər bir fərdi günahkar, kafir və cəhənnəm sakini kimi təqdim edirdi. Ancaq irfan hər bir fərdin fəhmi və düşüncəsini həmin fərd üçün ölçü vahidi kimi hesab edirdi. İrfan, insanları paltar boyda deyil, paltarları insan boyda hazırlamaq lazım olduğunu bəyan edirdi. Əsl və əsas paltar deyil, insan və insani haqları idi.

İqtisad, mədəniyyət, siyasət və bütün sosial elmlər insanmərkəz elmlərdi. Bu elmlər insanın əzilməsinə deyil, onun rifahı üçün hesablandığı təqdirdə ictimai rifahın sağlanması o qədər də qeyri-mümkün deyildir.

Sayman Aruz

Ədəbiyyat qəzeti.- 2019.- 2 fevral.- S.17.