Evdən qaçmağın və evə qayıtmağın yolları

Çox vaxt eyni zamanda paralel olaraq bir neçə kitab oxuyuram. Bu dəfə isə maraqlı bir nüansın fərqinə vardım. Oxuduğum kitabların qəhrəmanları dünyanı, yaşadığı şəhəri, özünü dərk etmək üçün evdən çıxmış və illər keçəndən sonra o doğma məkana - evinə qayıtmağın yollarını axtaranlardır. Hər yer məkan qırıntıları ilə doludur; kafeteriyalar, otel otaqları, zəlzələnin silkələdiyi binalar, Günəşin yandırdığı torpaqlar...

Gürcü yazıçısı Arçil Kikodze ilə təxminən yaşıdıq. O, həm yazıçı, həm də kinorejissordur, bir çox beynəlxalq mükafatların laureatıdır. Bu günlərdə onun "Cənub fili" romanını oxudum. Roman birinci şəxsin dilindən qələmə alınıb və artıq film çəkməyi atmış rejissorun bir gününü təsvir edir. Bu bir gün ərzində müəllif doğulduğu və yaşadığı şəhərin - Tbilisinin, eyni zamanda özünün keçmişinə və bu gününə nəzər salır. Bu romandan sonra Arçil Kikodzeni, hətta fransız modernizminin banilərindən olan Marsel Prustla müqayisə edənlər də tapıldı. Romanda qəhrəmanın xatirələri fonunda Gürcüstanın yaxın tarixinə geniş nəzər salınır. Rejissor evini yaxın dostuna qızla görüşməsi üçün verir və bu evdən, belə deyək, qaçır. Məhz qaçır. Çili yazıçısı Alexandro Zambranın "Evə qayıtmağın yolları" romanının qəhrəmanı kimi. Onların hər ikisi özünü axtaran insanlardır. Keçmişlə bu gün o qədər iç-içədir ki, bu məkan və zaman kollajında qırıntılar hiss olunmur. Bu mətn xüsusiyyəti ən çox da bayaq adını çəkdiyimiz Marsel Prustun "İtirilmiş zamanın axtarışlarında" epopeyasında özünü qabarıq göstərir.

Bu üç əsərdə hərflərə tökülmüş səsləri yenidən mənalı sözlərə çevirmək ehtirası var. Biz, sadəcə, bu mənaları təqib edirik. Kikodzeni də, Zambranı da Prustun davamçıları hesab etmək olar. Hər ikisinin yazdıqları, əslində, şüur axınıdır. "Cənub fili"ndə çoxlu montajlar var ki, bu da müəllifin kinodan gəldiyini göstərir. "Evə dönmənin yolları" intertekstuallıq üzərində qurulub və bu paralel süjet xətləri bir-birilə kəsişir.

"...təmiz hava və dəniz küləyi uşağın bədəninə necə gözəl təsir edirsə, dahilərin də sözü, "nəfəsi" onun ruhuna o şəkildə həyatverici təsir göstərir" (Marsel Prust").

"...hər nə qədər başqasının hekayəsini danışmaq istəsək də əvvəl-axır öz hekayəmizi danışırıq" (Alexandro Zambra).

"Tərəzinin bir gözündə əlvan aləm, digər gözündə lənətə gəlmiş tənhalıqdır. Tənhalıq ağır gəlir" (Arçil Kikodze).

Bu qəhrəmanlar nədən tənhalığa sığınırdılar? Elə insanlar var ki, onların zövqü yalnız ətraf aləmlə bağlıdır, onlar təkcə ətraf aləmdə gördüklərindən zövq alırlar, vaxtını, enerjisini kənarda gördükləri nəsnələri əldə etməyə sərf edirlər; mal-mülk, maşın, qadın və sair. Bunlar əlindən çıxdıqda isə xəyal qırıqlığına uğrayırlar və xoşbəxtliyin təməli çökür. Onlar anlaya bilmirlər ki, maddi dünyanın qazancı xoşbəxtliyə vəsilə ola bilməz. Duyğulardan məhrum olan yavan və usandırıcı həyat bizim nəyimizə gərəkdir? Xoşbəxtliyini keçmişində axtaran insanlar vaxtaşırı şəkil albomlarını vərəqləməyi xoşlayırlar, amma "albomlar təkcə bizi uşaq vaxtı xoşbəxt olduğumuza inandırmağa yarayır" (A.Zambra).

"Cənub fili"nin qəhrəmanı internet vasitəsilə ondan çox-çox uzaqlarda yaşayan keçmiş arvadı Nelinin fotolarına baxır, bir vaxtlar sevdiyi qadının indi xoşbəxt olub-olmadığını bu fotolardan, qadının oturuşundan, duruşundan, baxışlarından öyrənməyə can atır. İnstinktiv olaraq anlayır ki, xoşbəxtlik onun evindən perik düşüb, indi onun evində dostu müvəqqəti xoşbəxtliyin dadını çıxarır.

Şəhərin əsas obrazlarından olan Cənub fili mənə fransız yazıçısı Viktor Hüqonun "Səfillər"indəki Qavroşu xatırlatdı. Bastiliya meydanındakı xalq əzəmətinin simvolik təsviri olan nəhəng fili xatırladınız? "Bu, bütün qapılar üzlərinə bağlanan adamlar üçün açılmış zağa idi. Sanki bu, hər yerini çirk, şiş, kif, yara basmış, başdan-başa qurd yemiş, gözdən düşmüş, məhv olmağa məhkum edilmiş, nəhəng dilənçiyə oxşar miskin, qoca, yiyəsiz bir mastodont idi. Elə bir dilənçi ki, yolayrıcında duraraq keçib gedən adamlardan sədəqə kimi ona xoş nəzər salınmasını yalvara-yalvara xahiş edir, lakin onun yalvarışlarına heç kim əhəmiyyət vermir. Sanki bu dilənçinin başqa dilənçiyə - ayaqyalın gəzən, əllərini nəfəsi ilə qızdıran, cır-cındır geyən, çölə atılan xörək artıqlarını yeyən, evsiz-eşiksiz, miskin cırtdana yazığı gəlirdi. Bax, Bastiliya fili bunun üçün lazımdı!".

A.Kikodzenin Cənub fili həmin o Bastiliya filinin xələfidir ki, var. Nəhəng bir imperiyanın dağıntıları altında qalmış şəhərlərdə insanların da taleyi o dağıntıların altında qalıb xıncım-xıncım olur. Cənub fili qürurlu tənhalığı ilə yenilməzdir. Tolstoyun fikirlərini xatırlayıram: "İnsanlardan xilas yolu öz yaralarını onlardan gizlətməkdir". Kikodzenin qəhrəmanı qəlbindəki yaraları tənhalığı ilə sarıyır.

Evdən qaçış tənhalığa sığınmaq ehtirasından doğur. Marsel Prustun qəhrəmanını isə ruhunun ələ-ovuca sığmayan axışı "kədər məkanı"na gətirib çıxarıb. Bu yaddaş qatları Mezeqliz və Germant istiqamətindədir. Bu yerlər onun təsəvvüründə yaşamaq istədiyi bir ölkə ilə bağlı təəssürat yaradır. Piter Pruks yazır ki, Balzakdan əvvəl heç bir romançı şəhəri bu cür özünü ifşa edən və yaşayan varlıq kimi ifadə etməmişdi, hətta Balzak Dikkensin Londonu və Dostoyevskinin Peterburqu üçün bir model yaratmışdı. Labirint kimi, bütöv bir orqanizm kimi şəhərlər...

Alexandro Zambranın romanı zəlzələ ilə başlayır, dağılmış binanın sakinləri həyətdəki çadırlara sığınıblar, əsərin qəhrəmanı çadıra sığınmış insanların timsalında ölkəsinin taleyini təsvir edir. Burda keçmişlə bu gün iç-içədir, qırılmaz tellərlə bir-birinə bağlıdır. A. Zambra Pinoçet diktaturasından əziyyət çəkən insanların dağınıq həyatını kiçik bir romana sığışdıra bilib. Təhkiyəçi uşaqlığından bəri macəralı, təhlükəli, valideynlərsiz həyat yaşamağı arzulayıb. Məncə, əksər oğlan uşaqlarının içində bu hiss var. Öz yeniyetməliyimi xatırlayıram, hələ on altı yaşındaykən valideynlərimdən xəbərsiz ölkədən kənara çıxmışdım. Sovetlərin dağılması xəbərini 1991-ci ilin dekabrında Kiyevdə televizora baxarkən eşitdim. O məqamlarda mən artıq evə qayıtmağın yolları haqqında düşünürdüm. Bu yaşımda olmuşları xatırlayanda dəhşətə gəlirəm. Yeniyetmə bir uşaqda bu boyda cəsarət hardan qaynaqlanırdı? Zambranın romanında bu suala qismən də olsa, cavab tapdım. O yazır ki, 90-cı illər sualların vaxtı idi, biz öyrənmək üçün deyil, boşluğu doldurmaq üçün suallar verirdik. Hamımız bir dünyanın içində yaşayırıq, evdən qaçıb yenə evə dönməkdən başqa çarəmiz yoxdur. Kənddən dünyanı, böyük şəhərləri görmək, gəzib-dolaşmaq eşqiylə çıxan insanlar illər sonra yenidən doğulduqları məkana dönmək həsrətiylə çırpınırlar, qürbət insanın içindəki alovu külə döndərir. "Mən hələ də yaddaşımla, ruhumla və qəlbimlə birlikdə o yasəmən ətri verən Mezeqliz yolundayam..." (M.Prust, "İtirilmiş zamanın axtarışında").

Hardansa yadıma nəsrin "balaca sərçəsi" sayılan hekayə janrının unudulmaz nümunələrindən biri düşdü. Mərhum yazıçımız Eyvaz Əlləzoğlunun "Gecikmiş qar" hekayəsi. Həmişə qış qapını kəsdirəndə o hekayəni xatırlayıram və içimə qəribə bir nisgil dolur. Hekayənin şəhərdə yaşayan qəhrəmanı bütün qışı həsrətlə qar yağmasını gözləyir, istəyir ki, qar yağanda gedib kəndlərindən görünən təpələrə baxsın. İş otağının pəncərəsindən baxa-baxa qar haqqında, o təpələr haqqında düşünür, uşaqlığını xatırlayır, qışda o təpələrdən üzüaşağı sürüşdüyü bəxtəvər günlər üçün darıxır. Mən bu hekayə ilə yuxarıda haqqında danışdığım üç əsər arasında sıx bağlılıq görürəm. "Biz böyüyəndə xatirə oluruq" deyən Zambra da, yaddaş və təəssüratlar qalereyası yaradan Prust da, xoşbəxtliyini keçmişində axtaran Cənub filinin obrazını yaradan Arçil Kikodze də retrospektiv yazıçıdırlar. Eyvaz Əlləzoğlu hörgünü keçmişin, keçmişdəki o qarlı təpələrin üzərində qurur. Hekayənin şəhərdə yaşayan qəhrəmanı üçün o təpələr uzaq bir xəyal kimidir. "Mezeqliz mənim üçün az qala, üfüq xətti qədər əlçatmaz idi".

Bu canatma fantastik təhkiyə dünyasının sərhədsizliyi ilə dərinləşir və sehrini, cazibəsini qoruyub saxlayır. Necə deyərlər, bütün xəyallar gerçəyin övladıdır.

İnsanın keçmişə, doğulduğu evə, kəndə qayıtmaq istəyi qədər təbii heç nə ola bilməz. Çünki insan kürəyini həmişə keçmişə söykəyir və gələcəyə baxır. Gələcəkdə artıq o təpələr yoxdur, amma biz mütləq evə dönməliyik, evdə yolumuzu gözləyənlər var.

Kənan Hacı

Ədəbiyyat qəzeti.- 2019.- 2 fevral.- S.30.