Ekranlaşdırılmış ədəbi
əsərlər
Layihədə Mirzə Fətəli
Axundovun "Hacı Qara" pyesi əsasında 2002-ci ildə
lentə alınmış eyniadlı filmi təqdim edirik.
Əsərin
süjeti: Parça taciri Hacı Qara xəsisliyi ilə ad
çıxarıb. Son vaxtlar onun ticarətdə
işləri tərs gətirir. O, acığını
arvadından, nökəri Kərəməlidən
çıxır. Əsərin digər
personajlarından biri, döyüşdə,
soyğunçuluqda ad çıxaran Heydər bəy Sona
adlı qıza nişanlıdır. Amma
pulu olmadığından el adəti ilə toy edə bilmir.
Dostu Əsgər bəy ona məsləhət
görür ki, Sonanı qaçırsın. Bu təklif Heydər bəyin ürəyincə
deyil. Çünki qızın valideynlərinin
naçalnikə şikayət edəcəyindən, nəticədə
yenə qaçaq düşəcəyindən ehtiyatlanır.
O, həm də bəy kimi bunu özünə
yaraşdırmır.
Dostlarının
məsləhəti ilə o, Hacı Qaradan pul götürməyi
və İrandan qaçaq malı gətirərək
onun qazancı ilə toy eləməyi qərara alır.
Hacı
Qara az vaxtda çox qazanc əldə edəcəyini
biləndə razılaşır. Arvadı
Tükəz ərinin getməyinə razı olmasa da, Hacı
Qara onu dinləmir.
Onlar İrandan geri qayıdanda Ohan
yüzbaşının adamları ilə rastlaşır. Aralarında
mübahisə düşür və Heydər bəyin hədə-qorxusundan
sonra yüzbaşı adamlarıyla uzaqlaşır.
Hacı Qara yoldaşlarından ayrılıb nökəri
Kərəməli ilə özünü kəndə yetirərək,
firəng malını bazara çıxarmaq üçün
tələsir.
Amma yolda həbs olunurlar.
Heydər bəy toy çaldıran gün naçalnik
onu həbs eləmək istəyir. Amma Sonanın
xahişi ilə o, zaminə buraxılır.
Həbs olunan Hacı Qara və Kərəməlini də
naçalnik bağışlayaraq zaminə buraxır.
...Teatrşünas
Cəfər Cəfərov "Dramaturgiya və teatr"
kitabında maraqlı bir məqamı qeyd edir: Zərdabinin
dediyinə görə, Axundov bu pyesini özünün ən
yaxşı komediyası hesab edirdi.
Bir oxucu kimi, dramaturqun hansı pyesinin daha yaxşı
olması haqda əminliklə nəsə deməyə çətinlik
çəkirəm. Amma uzun illərdən sonra yenidən pyesi
oxuyanda, öncələr gözardı etdiyim detalları daha
aydın fərq etdim.
Pyesin az qala hər epizodu - istər
bazar-işgüzar səhnələr, istər sevgililərin,
bəylərin dialoqu, istər naçalnikin münasibəti
Çar Rusiyasının müstəmləkəçilik
siyasətinin, qurduğu antidemokratik sistemin korrekt şəkildə
tənqidinə yönəlib. Təbii ki,
Çar Rusiyasında qulluq sahibi olan Axundov mövcud gerçəkliyə
siyasi-sosial tənqidi birbaşa ifadə edə bilməzdi.
Ona görə müəllif ustalıqla
uyğun, ilk baxışda sırf məişət, lokal hadisə
təsiri bağışlayan süjet seçib. O,
dövrün ziddiyyətlərini, çətinliyini bədii
məkanda uyğun ifadə vasitələrindən və
situasiyalardan istifadə edərək yerləşdirir, əsasən
məişət fonunu gücləndirərək, əsərin
ana ideyasını bəy-nökər, ər-arvad, sevgililər,
dost, bazar, rus naçalnik-yerli camaatı münasibətləri
kontekstində ifadə edir. Sadaladığım
cəhətlər və pyesdəki gizli, alt mesajlar, eyni zamanda
onu siyasi birbaşalıqdan, pafosdan xilas edir.
Axundovun pyesi sosioloji hadisədir. Yəni müəllif
ölkənin sosioloji gerçəkliyini təsvir edir,
müxtəlif sosial təbəqələr və onların
qarşılıqlı münasibətini əks etdirir. Əsərdə sosiologiyanın izlərini həm
siyasi (siyasi həyatda azərbaycanlıların kənarlaşdırılması,
müxtəlif sosial təbəqələrin heç bir siyasi
gözləntisinin olmaması), həm mədəni (toplumun mədəni
səviyyəsi), həm də ailə institutu (ailədəki
münasibətlər, ailə modeli, onun sosial institut kimi əhəmiyyəti)
baxımından görmək mümkündür.
Hacı Qaranın alıcı yoxluğundan gileylənməsi,
firəng malına qoyulan qadağa, liberal, azad iqtisadi
münasibətlərin yoxluğuna, böhrana işarədir. Məsələ
ondadır ki, XIX əsrin birinci yarısında Rusiya və
Fransa münasibətləri stabil deyildi, dövlətlər
arasında soyuq münasibət, təbii ki, iqtisadiyyata təsirsiz
ötüşmürdü.
Heydər bəyin qaçaqmalçıya çevrilməsinin,
onun zəmanədən şikayətinin əsasında rejimin
təklif etdiyi sistemdə seçim imkanlarının
azlığı, alternativlərin olmaması qaynaqlanır. Keçmişdə
karvan çapan Heydər bəyin mövcud durumda olmasına
toplumdakı cəhalət duyğusu, maarifə, təhsilə
önəm verilməməsi də səbəbdir.
Əsərdə
naçalnik obrazı humanist, anlayan, bağışlaya bilən,
insanları pis yoldan çəkindirəndir və s. Amma o,
eyni zamanda köləliyi, itaətkarlığı, sadiqliyi təbliğ
və təkid edəndir...
Pyes ilk dəfə 1929-cu ildə Abbas Mirzə Şərifzadə
tərəfindən çəkilib. Əsəri Cəfər
Cabbarlı ssenariləşdirib. Hacı
Qara obrazını isə Mirzəağa Əliyev ifa edib.
Azdövlətkinoda istehsal olunan film təəssüf
ki, günümüzə gəlib çıxmayıb. "Kommunist" qəzetinin 1929-cu ildə
çıxan bir sayında yazılır ki, filmdə təkcə
pyesin motivləri əks olunmayıb, eyni zamanda süjet
genişləndirilmiş, dramaturqun başqa əsərlərindən
də istifadə edilərək, əlavə obrazlar
salınmışdır.
Milli kino
tariximizdə ilk rejissor sayılan Şərifzadənin realist
üslubda çəkdiyi, kinematoqrafik, estetik, kompozisiya cəhətdən
mükəmməl olan "Bismillah" filminin uğurunu və
üstəlik, onun güclü kinoduyumu olan Cabbarlı ilə
"Hacı Qara"dakı tandemini nəzərə alsaq, əsərin
maraqlı, keyfiyyətli alınması şübhə
doğurmur. Ancaq neyləmək olar ki, belə
bir qiymətli material əlimizdə yoxdur.
Pyesə ikinci dəfə 2002-ci ildə rejissor Cahangir
Mehdiyev müraciət edir.
Rejissor
Georgi Daneliyanın emalatxanasını bitirən C.Mehdiyevi
tamaşaçılar müasir kinomuzda sevilən "Kişi
sözü", "Evlənmək istəyirəm" filmləri
ilə tanıyırlar. C.Mehdiyev milli kinomuzda
komediya janrını keyfiyyətcə yeniləşdirməyi
bacaran rejissordur. Onun komediyaları bəsit
yumor və konsepsiya üzərində qurulmayıb. Əksinə, onun yumoru təmkinlidir,
qapalıdır, cəmiyyətin dərin problemlərini hədəfə
alır və rejissor fərqli xarakterlər təklif edir.
O,
komediyalarında - "Diplom işi"ndə (1979) sənətkar
və cəmiyyət, sənətkar və mentallıq,
"Vah"da (1980) qadın hüququnu, gender məsələlərini
araşdırır, "Girişmə, öldürər"
(1991) filmində həmin dövrdə baş verən siyasi
hadisələri, toplumun siyasi ovqatını fars, absurd elementlərindən
yararlanaraq yozumlayır.
"Hacı
Qara"nın ssenarisini Cahangir Mehdiyev
İsi Məlikzadə ilə bərabər işləyib. Bundan əvvəl də o, İsi Məlikzadə ilə
"Kişi sözü"ndə, "Evlənmək istəyirəm"də
əməkdaşlıq edib.
Pyesin süjeti olduğu kimi qalsa da, bununla belə, müəlliflər
bəzi məqamları daha çox qabardaraq, onlara xüsusu
vurğu ediblər. Eyni zamanda bir neçə epizodu müəyyən
qədər dəyişərək, materialı dinamikləşdirməyə,
vizual komediyaya çevirməyə çalışıblar.
Öncə qeyd edim ki, film musiqili komediya janrında
işlənib.
Cahangir Mehdiyev milli kinomuzda az rejissorlardan
biridir ki, filmlərində musiqi həlli uğurlu
alınır. Yəni musiqi əhvalatın ritmi
ilə uyuşur, onun zəruri komponentinə çevrilə
bilir, təsviri əzmir. Və bir qayda
olaraq müəllif məzəli, oynaq, koloritli musiqi ilə
situasiyanın emosionallığını, bədiiliyini, yumor
qatını gücləndirir, həm də mahnılar
xarakterlərin açılmasında rol oynayır. Daha aydın desəm, onun filmlərində musiqi
müstəqil musiqi nömrəsi kimi qurulmur, əhvalatla
bütövləşən sırf kinematoqrafik ("Evlənmək
istəyirəm", "Girişmə, öldürər")
tonallıqda işlənir.
"Hacı Qara"da da Arif Məlikovun
yazdığı, qəhrəmanların dilindən səslənən
ritmik mahnılar təhkiyəni doldurur,
dolğunlaşdırır. Əgər pyes Heydər
bəyin zəmanədən şikayəti ilə
başlayırsa, film Hacı Qaranın bazarda alverin
olmamasından gileylənən mahnısı ilə
başlayır. Mahnılar təsvir
detalları ilə zənginləşdirilir. Milsaçün, Hacı Qaranın mahnısı səslənəndə
kamera yalnız mərkəzə onu gətirmir, eyni zamanda
dövrə məxsus əyləncə - güləş
epizodu, bazardan detal görüntülər, kütləvi səhnələr
də əks olunur.
Lakin təəssüf ki, filmdə rejissorun musiqi həlli
tamamən uğurlu alınmayb. O, ekran əsərində öz
yaradıcılığına, kinodilinə xas olmayan bir
yenilik edir. Ayrı-ayrı epizodlarda məzəli mahnılardan
- Heydər bəylə Sona xanımın görüşlərində
lirik nəğmələrə keçilir, səslənən
ariyalar filmin tempini aşağı salır və nəqlin
ümumi atmosferinə daxil ola bilmir. Məqsəd, yəqin ki, bir-birini sevən gənclərin
müxtəlif səbəblərdən doğan
ayrılığını, həsrətini musiqi ilə
dramatikləşdirmək olub. Amma dediyim
kimi, belə bir radikal keçid - rəvan estetik dəyişikliklə
yox, kobudcasına həyata keçirilir.
Yaxud Heydərin Təbrizdə sevgilisini xatırlayarkən
xəyalının musiqi ilə vizuallaşması səhnəsi,
sıradan, yoxsul görüntülü klip formatında
çəkilib.
Heydər bəyin dostları ilə rəqsi,
qılınc oynatması primitiv, səliqəsiz, qeyri-peşəkar
qurulub. Bəylərin əllərindəki
qılıncların butaforiya olması nəzərə
çarpır.
Xudaverdi
ilə Hacı Qara arasında dialoq bədii mətndən fərqli
olaraq, bir az absurd manerada işlənib. Xudaverdinin onun atasının ruhuna "Quran"
oxuduğu üçün pul istəməsinə, Hacı
Qara ona öz mallarını tərifləməsi, satmaq cəhdi
ilə cavab verir.
Rejissorla
ssenaristin bu cür əlavələri, həmçinin
oğlu Bədəlin atası Hacı Qaraya yemək gətirməsi,
yeməklə bağlı onun deyingənliyi, oğlu ilə
dialoqu, finalda Hacı Qaranın intihar cəhdi və Heydər
bəyin onun qurtarması kimi parçalar dramaturji materialı
zənginləşdirsə də, ümumilikdə onun
uğurlu alınmasını təmin eləmir.
Filmdə
erməni obrazlarının casus, çuğul kimi qabarıq
işlənməsilə müəlliflər
çağdaş dövrümüzün aktual probleminə
münasibətlərini ifadə edirlər: naçalniklə
(Fuad Poladov) Ohan yüzbaşının (Məlik Dadaşov)
çoxmənalı, məkrli dialoqlarının yer
aldığı bir neçə səhnə pyesdə yoxdur.
Əslində, filmdə Hacı Qaranın xəsisliyi,
qaçaqmalçılıq - Çar Rusiyasının Azərbaycandakı
siyasətini, onların erməni faktorundan istifadə edərək
hakimiyyətini möhkəmləndirməsini göstərmək
üçün köməkçi xətlərdir.
Aktyor
oyununa gəlincə, Hacı Qaranı oynayan Səyavuş
Aslan ifa zamanı, buna kimi tamaşa və filmlərdə
oynadığı digər obrazlarda istifadə etdiyi qəliblərə,
maneralara, plastikaya, səs həllinə söykənir. Fərqli, başqalaşan, özgələşən
aktyor ifası təqdim eləmir. Elnur
Mehdinin ifasındakı Heydər obrazı da sönük,
emosiyasız alınıb. Son səhnələrdən
birində Tükəzin Heydərə hücum çəkərək,
Hacı Qaranın gəlib çıxmamasını deməsinə,
bağırtısına onun reaksiyası demək olar ki,
yoxdur.
"Hacı Qara" Cahangir Mehdiyevin digər uğurlu
işlərinin yanında hər mənada zəif əsərdir,
çünki ümumilikdə o, bir yaradıcı kimi, pyesə
individual münasibətini gətirməyib və kinoməkanda
Axundov yaradıcılığının məna
miqyasını genişləndirə bilməyib.
Sevda Sultanova
Ədəbiyyat qəzeti.- 2019.- 9
fevral.- S.12-13.