Dərd məni aldı, neylim...

"İraq-türkman poeziya antologiyası"na ön sözdən

Oxuculara təqdim olunan bu kitab uzun bir zaman kəsiyində ayrı düşmüş İraq türkmanları ilə Azərbaycan türklərinin ortaq mənəvi dəyərlərinin poetik təsdiqi kimi dəyərli sərvətdir. Füzulini yetirmiş bir diyarın ədəbi-tarixi prosesi haqqında real təsəvvür yaradan bu antologiya İraq türkmanlarının ədəbi-mədəni irsini Azərbaycan oxucusuna çatdırmaq baxımından yeni addımdır.

"İraq-türkman poeziya antologiyası" kərküklü alim Əta Tərzibaşının onilliklər boyu ağır zəhmətə qatlaşaraq 1963-cü ildən çapına başladığı 13 cilddən ibarət "Kərkük şairləri" və 3 cildlik "Ərbil şairləri" adlı tədqiqat əsərləri əsasında tərtib edilərək yayınlanmaq üzrədir. Şairlərin tərcümeyi-halı və yaradıcılıqları barədə tədqiqat və şeirlərindən örnəklər də bütövlükdə Əta Tərzibaşının adıkeçən kitablarından götürülmüşdür.

Əta Tərzibaşı bu möhtəşəm abidəni yaradarkən Əhdi Bağdadi, Şəhrəbanlı Əbdülqadir Hatib, Hicri Dədə və başqa təzkirəçilərin əsərlərindən faydalanmışdır.

Tədqiqatçı görəcəyi işin miqyasını və dəyərini dərindən dərk edərək hələ 1963-cü ildə çap etdirdiyi "Kərkük şairləri" (Bağdad, I cild, 1963) kitabına yazdığı "Ön söz"də xüsusi vurğulamışdır: "Kitabımızda kərküklü şairlərin həyatlarını əldən gəldiyi qədər bir yana sapmadan geniş bir şəkildə anlatmağa, şeir və nəsr əsərlərindən örnəklər verməyə çalışdım ki, bununla da əsərə "Kərkükdə türkman ədəbiyyatı antologiyası" vəsfini qazandırmaq amacını güdmüş oldum".

Göründüyü kimi, Əta Tərzibaşı 13 cildlik "Kərkük şairləri" və 3 cildlik "Ərbil şairləri" kitablarını yazmaqla İraq-türkman ədəbiyyatı tarixini ortaya qoymuş və ümumtürk ədəbiyyatında ustadın təbirincə desək, "sönük qalan" bir boşluğu doldurmağa çalışmışdır.

Əta Tərzibaşı böyük tədqiqat işi aparıb və Hicri Dədə, Növrəs Əbdürrəzaq, Şeyx Əbdürrəhman, Rasih, Şeyxoğlu, Növrəs Salih, Əsəd Naib, Molla Məhəmməd Sadıq, Osman Məzlum, Əli Marufoğlu, Nəsrin Ərbil və bir çox başqalarının həyat və yaradıcılığına 15-40 səhifə həsr etmişdir.

Təəssüf hissi ilə qeyd etməliyəm ki, Əta Tərzibaşı günümüzdə yazıb-yaradan ərbilli şairlərdən ətraflı söz açdığı halda, nədənsə, Kərkük, Tuz Xurmatu, Təzəxurmatu, Kifri, Telafər, Xanaqin, Bağdad və s. kimi şəhər və qəsəbələrdə yaşayıb-yaradan şairlərdən bəhs etməmişdir. Halbuki, onların çoxu adlı-sanlı qələm sahibləridir. Bu isə İraq-türkman poeziyasının ümumi mənzərəsi barədə dolğun təsəvvür əldə etməkdə çətinlik törədir.

Burada bir məsələdən də söz açmaq istərdik. Əski hərflərlə basılan 3 cilddən ibarət "Ərbil şairləri" (Kərkük, 2004-2007) kitabını Türkiyədə latın əlifbasında çapa hazırlayan hörmətli Ali İhsan Özbek "Hazırlayanın Ön sözü" adlı giriş məqaləsində yazır: "Mətn, ümumi olaraq, günümüz türkcəsinə uyarlanmaya çalışılmışdır. Yerli ağız və şivə özəllikləri, ancaq zorunlu hallarda qorunmuşdur" (Bax: Ərbil şairləri, İstanbul, 2007, s.8).

Bu, Əta Tərzibaşının 1963-2006-cı illər arası ərəb hərfləri ilə əsasən Kərkükdə və ancaq iki cildi Bağdadda çap olunan 13 cildlik "Kərkük şairləri" əsərlərini latın qrafikasına çevirib İstanbulda çap edəndə də ("Ötüken" nəşriyyatı, 2013) baş vermişdir. Türkmaneli şairlərinin poeziyası Türkiyə türkcəsinə uyğunlaşdırılmışdır. Beləliklə, Ali İhsan Özbekin göstərdiyi kimi "yerli ağız və şivə özəllikləri ancaq zorunlu hallarda qorunmuşdur".

Biz isə Əta Tərzibaşının söz açdığı "Kərkük şairlərinin bir qismi Osmanlı türkcəsini, başqa bir qismi də - ən çox xalq şairləri Azəri türkman türkcəsini qullanmış və bu şivələr ədəbiyyatımızda bir-birinə qarışmışdır" fikrinə arxalanaraq antologiyada İraq-türkman ləhcəsini və onun səciyyəvi xüsusiyyətlərini qorumağa çalışmışıq...

...Oxucu və tədqiqatçılar üçün faydalı olacağını nəzərə alaraq kitabın sonunda yerli və əcnəbi sözlərin lüğətini də vermişik.

Biz Əta Tərzibaşının həyat və yaradıcılıqlarını hərtərəfli tədqiqat süzgəcindən keçirdiyi, yalnız əruz vəznində yazan çoxsaylı Türkmaneli şairlərinin az qismini antologiyaya daxil etdik. Antologiyanın həcmini nəzərə alaraq kitaba XX əsrin lap əvvəlindən, əsasən heca vəznində və sərbəst şeir yazan şairlərin əksər hissəsini daxil etmişik.

Ədəbi mənzərəni daha aydın görmək naminə tarixi xronologiyanı gözləmişik. Əta Tərzibaşının XVI əsr ədəbi mühiti barədə tədqiqatlarını xüsusi qeyd etmək istərdim. Doğrudur 13 cildlikdə araşdırıcı Füzuli yaradıcılığından ayrıca söz açmır. Müəllifin Füzuli haqqında çoxsaylı məqalələri və böyük həcmli "Füzuli haqqında yazılar" (Kerkük Vakfı, İstanbul, 2016, 220 səh. Hazırlayan: Nicat Kövsəroğlu) adlı elmi tədqiqat əsəri vardır. Burada XVI-XVII əsrlər Bağdad ədəbi mühiti barədə zəngin material vardır. Araşdırıcı Huşyar Dədədən söz açır: "Huşyar Dədə qayət bilgili bir şair olub. Füzuli ilə çağdaş idi. Kərbəla şəhərinə yapdığı ziyarətlərində, orada yerləşən Füzuli ilə bir çox kəz müsahibədə bulunmuşdur. Hətta Füzuli şeir ilhamını kəndisindən aldığını söyləmişdir" (Bax: Əta Tərzibaşı. Kərkük şairləri. VI cild, İstanbul, Ötüken, 2013, s.51).

Əta Tərzibaşı Hüşyar Dədənin şair oğlu Didar Dədədən də söz açır.

Tədqiqatçının Füzulinin xələfləri Növrəs Əbdürrəzaq (1705-1761) və Bədri Mustafa (1743-1821) kimi şairlərin hər birinə 20-25 səhifə yer ayırması təqdirəlayiqdir...

Burada onu da demək lazımdır ki, son iki əsrdə İraq-ərəb poeziyasında üç poetik cərəyan özünü göstərmişdir. Bunlar "Əş-şeir əl-klassik əl-qədim (qədim klassik şeir), "Əş-şeir əl-klassik əl-cədid" (neoklassik şeir) və "Əş-şeir əl-hürr" (sərbəst şeir) kimi təsrif olunur (Bax: Vilayət Cəfərov. İraqda neoklassik poeziya. Bakı, Elm, 1998, s.7).

Maraqlıdır ki, İraqda yaşayan soydaşlarımızın - İraq türkmanlarının poeziyasında da bu üç cərəyan özünü göstərir. Tədqiqatçıların fikrincə, bu üç cərəyanın son ikisi həm forma, həm də məzmun axtarışları baxımından üstünlük təşkil edir. Sərbəst şeir keçən əsrin 50-ci illərindən mövcud olmuşdur. İndi çağdaş şairlərin əksəriyyəti sərbəst şeir yazır.

"İraq-türkman poeziya antologiyası"ndan çox maraqlı bir məsələni də hasil etmək olur. Əruz vəznində yazan şairlərdən bir çoxu heca vəznində və sərbəst şeir yazmayıblar, heca vəznində yazan şairlərin çoxu əruzda və sərbəst stildə şeir yazmayıblar, eləcə də sərbəst şeir yazanların çoxu nə əruz vəznində, nə də heca vəznində şeir yazıblar. Lakin bütün şairlər xoyrat yazırlar. Antologiyanı vərəqlədikcə bunun şahidi olacaqsınız. Son vaxtlara qədər bizdə aşıqlar qıfılbənd bağlamalar deyib bir-birini bağladığı kimi, Türkmanelində xoyrat çağıran müğənnilər də müəyyən qafiyələr tutub xoyrat deyər, bir-birini bağlamağa çalışardılar.

Xoyratlaşma zamanı məna bir yana, gərək cinaslar da bir-birini tamamlasın. Məsələn:

Günahımı;

Bağışla günahımı.

Deyirlər gün tutulub

Eşidib gün ahımı.

Günahımnan;

Xudam, keç günahımnan.

Cigərdən bir ah çəksəm,

Tutular gün ahımnan.

Türkmanellərində bədahətən xoyrat-bayatı demək adi haldır. Əta Tərzibaşının ömrünün son günlərində bədahətən bayatı deməsi çox mətləblərdən xəbər verir:

Dərd məni aldı, neylim,

Yatağa saldı, neylim.

Çox niyyətlər tutmuşdum,

Könlümdə qaldı, neylim.

Xoyrat İraq-türkman poeziyasının zirvəsi hesab olunur. Həqiqətən də, heyrətamiz poetik gücü və zənginliyi ilə seçilən xoyratlar İraq-türkman folklorunun və yazılı ədəbiyyatının lirik növünün ən geniş yayılan və bədii cəhətdən ən kamil janrıdır.

Xoyratların ifadə tərzinə fikir verin: "Tərəzin əyiləndə, hər gələn bir daş atar", "Yetim yanağı bilir, göz yaşı necə dağlar", "Mən miskin olduğumçün, üstümə qudurdu qəm", "Üzündə göz izi var, sənə kim baxdı, yarım", "Ovum yaralı getdi, boyandı qana dağlar" və s.

Bu gün İraq türkmanlarında əruz vəznli şeirlər də, heca vəznli şeirlər də, sərbəst şeirlər də dəbdədir. Lakin hər birinin səciyyəvi xüsusiyyətləri vardır. Əruz vəznində yazılan, şeirlərdə daha çox hikmətdən, fəlsəfədən, məntiqdən, fani dünyadan, güldən, bülbüldən, sevgi-məhəbbətdən və s. söz açılır. Heca vəznində də gülə, bülbülə, sevgi-məhəbbətə həsr olunan şeirlər çoxdur. Lakin heca vəznində yazılan şeirlərdə daha çox Türkmanelinin tarixindən, şəhərlərindən, görkəmli şəxsiyyətlərindən, adət-ənənələrindən, etnoqrafiyasından, ictimai həyatından, təbiətindən, fauna və florasından, bəhs edilir.

"İraq-türkman poeziya antologiyası"nı vərəqlədikcə açıqca görmək olur ki, bir çox şairlər ali, hətta orta təhsil almamışlar. Ədəbiyyat aləmində yer tutsalar da, televiziya, radio verilişləri aparsalar da, poeziya yaradıcılıqları qənaətbəxş deyildir. Dünya ədəbiyyatından, ədəbi prosesdən bixəbərdilər. Bəzən vəzn, qafiyə və cinası qarışdırırlar.

Yəqin, buna görədir ki, Fuad Həmdi istedadsız, ürəklərə yol tapa bilməyən şairləri amansızcasına tənqid edirdi:

Hər dərədə şair oldu bir qoduq,

Biz daha şairliyi əldən qoyduq.

İstər savadlı, istərsə də savadsız hamı bəxtini poeziya meydanında sınayır. Qəzet və dərgilərdə çap olunan müxtəlif səviyyəli, hətta səviyyəsiz şeirlər bunu bariz şəkildə göstərir.

...Təqdim edilən "İraq-türkman poeziya antologiyası"nın qayəsi, hər şeydən əvvəl Türkmaneli soydaşlarımızın ədəbiyyatı ilə tanışlıq və ədəbi əlaqələrə xidmətdir.

Antologiyada yer alan müəlliflərdən rəhmətliklər: Sinan Səid, Əhməd Otraqçı, Mövlud Taha Qayaçı, Məhəmməd Bayatla dost münasibətində olmuşam. Nəsrin Ərbillə qardaş-bacı münasibətim var. Dəvətimlə Bakıda qonağım olub. Azərbaycana, Bakıya bir neçə şeir həsr edib. Antologiyada onlarla tanış olacaqsınız. Bir çox iraqlı soydaşımız - qələm sahibləri Azərbaycan Yazıçılar Birliyinə fəxri üzv seçiliblər. Əta Tərzibaşı, Nəsrin Ərbil, Əbdüllətif Bəndəroğlu, Məhəmməd Bayat, Mustafa Ziya, Şəmsəddin Küzəçi, Fövzü Əkrəm, Mövlud Taha Qayaçı, Nicat Kövsəroğlu, Aydın Kərkük, Fuad Köprülü, Əsəd Ərbil, Riza Çolakoğlu. Günümüzdə yaşayanlar tez-tez Azərbaycana gəlir, ali məktəblərdə, Axundov adına Milli Kitabxanamızda, Yazıçılar Birliyində, Milli Elmlər Akademiyamızın Ədəbiyyat İnstitutunda, Atatürk Mərkəzində, məktəblərdə görüşlər keçirir, Türkmaneli ədəbiyyatından, mədəniyyətindən danışır, kitabların təqdimatını keçirirlər.

Ədəbi əlaqələrimizin inkişafında onların, eləcə də görkəmli alimlər Sübhi Saatçı və Mahir Naqibin xidmətləri inkarolunmazdır.

Yazıçılar Birliyinin sədri Anarın təklifi ilə 2017-ci ildə mən İraq-Türkman ədəbiyyatı üzrə müşavir təyin edildikdən sonra ədəbi-mədəni-elmi əlaqələrimiz daha da genişlənib.

İnanırıq ki, Milli Elmlər Akademiyasının Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunda iki ilə yaxın üzərində işlədiyim "İraq-türkman poeziya antologiyası" ədəbi-elmi əlaqələrimizin daha da genişlənməsinə xidmət edəcəkdir.

Qəzənfər PAŞAYEV

Ədəbiyyat qəzeti.- 2019.- 9 fevral.- S.19.