Əlahəzrət janrın hökmü
"Ədəbiyyat qəzeti"nin keçən buraxılışlarından birində
professor Rüstəm Kamalın
"Krılov baba"
adlı filoloji essesini böyük maraqla oxudum. Rüstəm müəllim
yazıda düşündürücü
sual qaldırır: nə üçün XIX
əsrdə Azərbaycan
yazıçıları rus
ədəbiyyatında xüsusi
yeri olan Derjavin, Lomonosov, Puşkin,
Lermontov, Jukovski kimi yazıçıların əsərlərinə
deyil, Krılovun təmsillərinə daha çox maraq göstəriblər?
Qeyd etmək
yerinə düşər
ki, XIX əsrdə Rusiya İmperiyası tərəfindən istila edilərək yeni siyasi coğrafiyaya daxil olan Azərbaycanın
mədəni həyatının
rus ədəbiyyatına
reaksiya verməsi tamamilə təbii idi. Bu, həm də
İslam mədəniyyətinin
yeni təmas xəttinə çıxması
idi...
Azərbaycan ərazisində rus məktəblərinin açılması
və həmin məktəblərdə Azərbaycan
dilinin tədris edilməsi də burada ciddi rol
oynayırdı. Dünyanın qabaqcıl təhsil sisteminə (ruslar alman sistemi tətbiq
edirdilər) əsaslanan
rus məktəbində
Azərbaycan dilini tədris etmək o qədər də asan olmadı və ilk dövrlər rus məktəbində oxuyan azsaylı müsəlman uşaqlarına
Abbasqulu ağa Bakıxanovun "Qanuni-Qüdsi"
dərsliyi əsasında
fars dili
keçildi...
O da maraqlıdır ki, XIX əsrdə rus ədəbiyyatından
Azərbaycan dilinə
ilk tərcüməni də
Abbasqulu ağa etdi: bu, Krılovun
"Eşşək və
bülbül" təmsili
idi. Abbasqulu ağanın əli
yüngül oldu.
Rüstəm müəllimin də
qeyd etdiyi kimi, bundan sonra
XIX əsr boyunca (eləcə də XX əsrin əvvəllərində)
Krılov təmsilləri
Azərbaycan müəlliflərinin
diqqət mərkəzinə
düşdü.
Ədalət naminə mütləq
nəzərə almaq
lazımdır ki, XIX əsrdə rus dilindən tərcümələr
yalnız Krılovun təmsilləri ilə məhdudlaşmırdı: "Müəllim Məhəmmədhəsən
bəy Əfəndiyev
Puşkinin "Dubrovski"
hekayəsini, Firidun bəy Köçərli
"Balıqçı və
qızıl balıq nağılı"nı, Əhməd
bəy Cavanşir Lermontovun "Mıtsıri"
poemasını, "Üç
xurma ağacı",
"Terekin sovqatı",
Jukovskinin "Yay axşamı", "Yatan
çar qızı",
Əsgər ağa Adıgözəlov Gorani Lermontovun "Hava gəmisi" şeirlərini...
Soltan Məcid Qənizadə L.N.Tolstoyun
"Əvvəlinci şərabçı"
əsərlərini Azərbaycan
dilinə tərcümə
etmişdi". (F.Qasımzadə. XIX əsr
Azərbaycan ədəbiyyatı
tarixi. Bakı:
"Maarif" nəşriyyatı,
1974, səh. 436).
Bəs təmsili
"əsrin qəhrəmanına"
çevirən, ön
sıraya çıxaran
nə idi? Məncə, bu sualın cavabında başqa amillərlə yanaşı,
əlahəzrət janrın
hökmünü nəzərə
almaq lazım gəlir. Rus ədəbiyyatı ilə Azərbaycan ədəbiyyatının yeni
təmas xəttində
hər iki ədəbiyyat üçün
ortaq janr təmsil idi və heç şübhəsiz ki, Azərbaycan dilində rus ədəbiyyatının
digər janrları (məsələn, himn, oda, elegiya kimi...)
ilə müqayisədə
təmsilin qarşılığını
yaratmaq xüsusi çətinlik törətmirdi.
Təmsil mətnini bir dildən başqa dilə çevirmək üçün yeni
bir estetik sistem yaratmağa, sözü yeni janr ölçülərinə
sıxışdırmağa ehtiyac yox idi. Burada janrın ortaqlığı
mədəniyyətlər arasında
birləşdirici rol oynayır. Digər tərəfdən də bu janr, onun didaktik təbiəti yeni məktəb və maarif tələbatlarına uyğun
idi.
Lakin məsələnin bir qədər də dərininə gedəndə
A.Bakıxanovun rus dilindən ilk tərcümə
təcrübəsi ilə
XX əsrin əvvəllərində
eyni mətnin fərqli tərcümələrinin
(məsələn, Rəşid
bəy Əfəndiyevin,
Eynəli Sultanovun və ya Abdulla Şaiqin) müqayisəsində
daha maraqlı bir məqam ortaya çıxır. Azərbaycan ədəbiyyatında
təmsilin "milli"
janra çevrilməsi
üçün az qala bir
əsr zaman lazım olmuşdu.
Rus ədəbiyytında
Krılov təmsillərin
milli ruhuna görə yüksək qiymətləndirilib. Məsələn,
Belinski yazırdı:
"Uşaqların tərbiyəsi
üçün Krılov
təmsillərinin böyük
əhəmiyyətindən danışmağa ehtiyac yoxdur: bu təmsillərdəki
rus ruhu şüurdankənar olaraq
və bilavasitə uşaqların ürəyinə
işləyir, onlar rus dilini öyrənirlər
və onlar üçün, demək
olar ki, yeganə anlaşıqlı
poeziya olan bu təmsillərdən gözəl və zəngin bir təəssürat alırlar".
Krılov babanın əsas
hünəri bunda - Ezopun, Lafontenin süjetlərini milliləşdirməsində
idi.
Bizim ədəbiyyatda təmsilin
milliləşməsi sahəsində
ilk mühüm hadisə
XIX əsrin sonunda Cənubi Azərbaycanda baş verdi:
Məhəmmədbağır Xalxali "Kitabi-Sələbiyyə"ni
yazdı. Bu, Qasım
bəy Zakirin, Seyid Əzim Şirvaninin cəhdlərinin
ümumiləşdirilmiş yekunu idi.
Bakıxanov Krılovun təmsilini klassik divan ədəbiyyatının
ağır kitab üslubuna çevirdiyi, tipik Şərq pritçasının çərçivələrinə
saldığı halda,
Ezopdan bəri Avropa ədəbiyyatında
səyahət edən
təmsil süjetləri
XX əsrin əvvəllərində
artıq Azərbaycan uşaq ədəbiyyatının
orijinal mətnləri
kimi qavranılırdı. Süjeti "Sələbiyyə"dən gələn
"Tülkü həccə
gedir" (A.Şaiq) isə ədəbiyyatımızda
yeni bir hadisə idi. 1911-ci ildə nəşr edilmiş bu kiçik çox tezliklə "folklorlaşdı",
milli yaddaşın dəyərinə çevrildi...
Burada baş verən mühüm poetik hadisə janrın və həmin janra uyğun struktur komponentlərinin yerdəyişməsidir,
daha dəqiq desək, rus dilindən alınıb Azərbaycan dilində yerləşdirilməsidir.
Beləliklə, təmsil janrının Azərbaycan ədəbiyyatındakı
təkamülü isə
təxminən bir əsr çəkdi.
Təmsilə rəğbət təkcə
Azərbaycan coğrafiyası
ilə məhdudlaşmırdı. XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəlində
Osmanlı ədəbiyyatında
da Lafonten yaradıcılığına böyük
marağın şahidi
oluruq. Lafonten təmsillərinin tərcüməçilərinin
arasında Tofiq Fikrət, Orxan Vəli kimi nəhənglər var...
Rus ədəbiyyatının
"qızıl əsri"
Krılovdan başlamışdı.
XIX əsrin sonlarında Azərbaycan ədəbiyyatında
ilk romanların müəllifləri
Qori Müəllimlər
Seminariyasının yetişdirmələri
- ana dilində ilk təhsilini "Vətən
dili"nin mətnlərindən alan şəxsiyyətlər oldu.
1894-cü ildə Cəlil
Məmmədquluzadə "Danabaş kəndinin əhvalatları"nı,
1899-cu isə ildə Nəriman Nərimanov
"Bahadır və Sona"nı yaratdı.
Məti Osmanoğlu
Ədəbiyyat qəzeti.- 2019.-
23 fevral.- S.29.