Xaosun nizamı...
Yeniliyə, fərqliliyə son illərdə həmişə açıq olan doğma "Ədəbiyyat qəzeti"nin 9 fevral 2019-cu il sayından Mübariz Örənin "Minotavrın ölümü" hekayəsini acgözlüklə oxudum. Əsl anti-hekayə nümunəsidir. Oxucuları qıcıqlandırmağa hesablanıb. Müəllif, sanki bizimlə "məzələnir". Düz də eləyir! Məgər özümüz özümüzlə məzələnmədən qurama, saxta dramatizmdən qurtula bilərikmi?! Hələ bu azmış kimi, müəllif bizə əlavə qıcıq da verir: "Personajın ayaqları altından daş çəkmək yazıçı qələmində tire çəkmək kimi suiçimlik bir işdi". Bizə "rəhmi" gəlib bunu etməsə də, daha "cəncəl" üsullara əl atır və anti-hekayəçiliyini davam etdirir. Gəlib, deməliyəm, təhkiyəçi, nəzərlərimizi öyrəşdiyimiz hamar mətnlərin üzərindən çəkərək bizi havadan - boşluqdan asılı saxlayır. Hekayəni ilk dəfə oxuyanda ayağımın altından daşın nə zaman çəkildiyindən xəbərim olmadı. Bu işin "baiskarı"nın kimliyini ikinci oxudan sonra bildim. Ədəbiyyatın möhtəşəm oyun olduğunu bizdən əvvəlkilər də, çağdaşlarımız da deyib və biz də deyirik. Kim yaxşı oyun qura bilirsə, oyunçu odur. "Ağlamalı-gülməli" oyun demirəm, bədii-estetik oyun deyirəm.
Gözümüzü, qulağımızı yağır edən dramatizmdən Mübariz bizi xilas etmək istəyir. Həm də öz "dramatizmi" ilə bizi heyrətləndirir. Mübariz oynamağı bacarır! Və özünün dediyi kimi, "özündən təzə Amerika açır". Başqa yol yoxdur. Amerika hər dəfə "açılmalıdır". Yoxsa hekayə bir neçə cümlədən sonra bitməlidir. Bunlar hekayənin girişindən sonrakı təəssüratlardır. Təhkiyəçinin məramı aydındır: "Buyur, bu da sənə hazır hekayə girişi; indi onsuz da hansı ədəbiyyat jurnalını açsan belə basmaqəlib cümlələrlə doludu". Hə, deyəsən, torbadakı pişiyin quyruğu görünür. Amma bu "diri" quyruq olmaya da bilər; lap olsun dekorativ quyruq, əsas odur ki, "görünür".
Qızı - əsl adı Mətanət olan, hekayədəki adı isə Kəklik olan qızı doğmaca əmioğlularının əli ilə Vaqif üçün qaçırırlar. Qaçırılan qız maşının arxa şüşəsindən doğmalarına əl eləyəndə işin nə yerdə olduğunu anlayırlar. Qızın öz razılığı ilə baş verən bu ayinin "ləyaqətsiz" tərəfini özünə sığışdırmayan əmioğlulardan biri özünü "asır". Anası namaz üstə imiş - ayağının altındakı daşı kənara itələyə bilmədiyi üçün sağ qalır, amma sözünü də deyir: "Yaxşı eləmişəm! Qızı zorla verəndə, bilmirdiz axırı belə olacaq?!".
İyirmi il sonra tələbə yoldaşı Əminənin yuxusuna girir Kəklik. Amma Əminəni Kəkliklə bir yerdə yuxuda saxlamağa qıymayan ananın səsini eşidirik: "Əminə! Əminə! Qardaşını da çağır, yığılın evə, gecdi daha. Gəlin xörəyinizi yeyin, bir kitab üzünə açın, baxın...". İllərin o tayından uçub gələn səsin arxasınca hələ dipdiri anası da, atası da durub gələ bilər. Amma hər "təzə personajın hekayəyə yük" olduğunu hiss edən təhkiyəçinin hələ ki oxucuya guya "rəhmi gəlir". İndilikdə isə Əminə, o səsin qeyb olacağından qorxub gözlərini açmır...
Mübarizin dillə elədiyi manevrlər heyrətamizdir, əsl labirint effekti yaradır. Kiçik bir cümlənin içərisinə müxtəlif zaman və taleləri "rahat" yerləşdirə bilir. Kəkliklə bağlı Əminənin gördüyü yuxusunu verən yazıçı öz cümləsinə ayrı bir personajın həyat hekayəsini çox ustalıqla daxil edir. Diqqət edin: "Amma bir şey maraqlıdı, bəlkə, iyirmi neçə ildi görmürdü Kəkliyi, - axırıncı dəfə əri öləndə yığılıb Kəklikgilə yasa getmişdilər, - və bu iyirmi neçə ildə başına elə olmazın oyunlar gəlmişdi ki, nəinki Kəkliyin adı, surəti, öz adı belə yadından çıxmışdı. Bəs eləysə, gecəyarı Əminəni qan-tər içində oyadıb yerinin içində süst qoyan nə səbəb idi?". Əslində, bir neçə cümləlik fikirləri yazıçı ikicə cümləyə doldurur, həm də bu cümlələr, sanki kəşfiyyat xarakteri daşıyır. Oxucu inanır ki, onlar gedib bizə məlum olmayan ərazilərdən başqa "dil-cümlə" gətirərlər. "Dil..." artdıqca mətn qəlizləşir. Bu, həm də ənənəvi hekayəçilik və keçmiş romançılığa qarşı yazıçının aksiyasıdır.
Biz hekayədə "başqa" bir Mübariz görürük. Ona görə də onu azca "itələmək" istəyirik: "Bu, sən deyilsən!". Amma Mübarizdir! Mübariz bu hekayə ilə özünə də ironiya edir. Həm hücum, həm də müdafiə taktikası qurur. Sonra da özü-özünü dəf edir. Mübariz öz labirintini qurur. Bir anlıq düşünək, labirintləri kim qurub? Məgər labirintlər heç nədən yaranıb? Labirintin özü də oyun assosiasiyası doğurur; maraqlı maskaraddır, şahmat kombinasiyaları kimi bir şeydir. Hansı məqsədlə qurulmağından asılı olmayaraq, labirintlər bəşəriyyətin təkamülünə doğru bir addım hesab olunmalıdır. Bunlar həm də insan beyninin mürəkkəb konstruksiyalar qurmaq bacarığını təcəssüm etdirir.
Mübariz bu labirint-hekayə ilə özünü aşmaq istəyir. O, həm yazıçı, həm də oxucu - labirintdə gəzən birisi kimi görünür. O da bizim kimi mətn-labirintdə aza bilmək şansını qoruyur. Və ya artıq "azıb". Baxın, Mübariz özünə necə ironiya edir: "Çilçırağın uzunsov kölgəsi tavanda yallı gedirdi... Çilçırağın kölgəsi tavanda yallı gedirdi, yox bir, xiyar tağı çiçək tökürdü". Təkcə özünəmi?! Bütün milli, anti-milli təşbehlərə, metaforlara ironiya edir Mübariz. Və haqlıdır! Hətta kölgənin tavandakı yallısına da bir səbəb olmalıdır. Mübariz həm də oxucunu sayıq olmağa çağırır. Onları təşbeh xətrinə deyilən təşbehlərə, metafor xətrinə yazılan metaforlara inanmamağa çağırır.
Biz bunları Kamal Abdullanın "Səhvlərimizin qrammatikası" və "Çəngəl çiçəyi"ndə çox parlaq bir halətdə - dilin bəşəri faciələrə necə yol açması fonunda görmüşdük. Mübarizin Kamal Abdulla yaradıcılığına ruhən bağlılığı danılmaz ədəbi faktdır. Kamal Abdulla yaradıcılığı da hissi-idraki qavramları, semiotik stixiyası, bədii-estetik tamlığı və başlıcası, genetik kodları ilə XX yüzilliyin ən böyük filosofu, "söz və fikir zadəganı" Hüseyn Cavid dünyası ilə qırılmaz tellərlə bağlıdır. Hüseyn Cavid də bizi başqa aləmlərə aparıb çıxarır. Qısası, ədəbiyyat həm də şəcərələr səltənətidir.
Mübariz fərqli bir yolla gedir; nişançı da, hədəf də özüdür. Nişangahı quran da özüdür. Maraqlı orasındadır ki, Mübariz öz anti-hekayəsində də hekayəçiliyini davam etdirir. Durmur! Əks mövqedən çıxış edib yenə "səngər"ə dönüşür. Özü üçün "yad qütb" yaratmır. "Köhnə"ni büsbütün atmır. Və ya sevərək "atır". Bu, onu bənzərsiz edir. Sanki hekayə keçmiş ənənəçiliyə qarşı əsaslandırılmış elmi-nəzəri ironiya baxımından "Don Kixot"un kiçildilmiş, çox kiçildilmiş milli modelidir. Amma "açıq" sarkazm yoxdu burda. Sevgi və ağrı vardır! Bir qədər də dəqiq ifadə etsək, şiddəti azaldılmış, sevgiləşdirilmiş ironiya! Dərindən baxanda, bütün böyük sənətkarlarda belədir.
Kəklik qəziyyəsinin kodları Əminənin "qarışıq" yuxusunda açılır. Təəccüblüdür, nə əcəb müəllif "labirintvarı" yuxu demir? Əminənin yuxuları da hekayənin strukturuna uyğundur - qəliz və qarışıqdır. Kəklik haqqında bütün informasiyaları Əminənin yuxusundan alırıq: "Üst-başı kir-pas içində Kəklik dilənibmiş". Atasının ayaqlarına döşənib etiraf edir. "Qağası" onu zorla başqasına verdiyindən o da qaçmağa məcbur olub: "Qarğışa düşmüşəm o vaxtdan, yolsuzluğa düşmüşəm". Sehrbazın qarğışından dərənin həndəvərində fır-fır fırlanıb evinin yolunu tanıya bilməyən o bədbəxt tacir düşür yada. Əri Vaqif də ölüb. "Ölə bilmirəm, ataaa!..". Maraqlıdır, yuxuda gördüyü Kəkliyin simasında, sanki özünü görür Əminə. Elə bil olacaqlar onun həyatının kadrlarıdır.
Təhkiyəçi ustalıqla bir yuxunun
içərisinə başqa bir real yuxunu doldurur. Yuxu və
reallıq iç-içə qalır. Maraqlı
tapıntıdır! Kadrlar "tanış" kadrlardır.
Amma obrazlar ayrı-ayrıdır. Əminə, Kəkliyin
yalvardığı sal qayaya bənzər kişinin onun
atası olmasını istəyir. Amma o ola bilməzdi. Ata
necə yad kimi durub baxar?! Əminənin
atası da "heç nə"dən ölüb. "Gecə növbəsindən
çıxıb" arvadının ona
tapşırdığı balığı alarkən istiyə
düşüb, elə bazarda keçinib.
Yuxuya
bir-bir daxil olub öz ömrünü "yaşayan" və
"sönən" insanlar... Hekayənin əvvəlində
Əminənin yuxusunda "görünən"
Əmirxanın kimliyi müəmmalı qalır. Bir oxucu kimi özüm-özümə sual verirdim
ki, kimdir bu Əmirxan? Görəsən, təhkiyəçi
onun haqqında əlavə nəsə deyər? Nəhayət,
mətnin ortasında nigarançılığıma son
qoyulur: "Bəs eləysə, Əmirxan özü kimdi və
nəyə görə Əminənin halal yuxusuna girib
dünyanı dağıdırdı?!".
Əmirxan Mətanətin qardaşı imiş.
Məhz onun təhriki, kəndin ağbirçəyi
Minoş qarının sözü ilə Əmirxan
bacısının qaçırılmasına razı olur.
Səbəbkar Əmirxanın özü
imiş. Minoş da öz ömrünü
başa vurmaqda olan adi qarı deyildir. Yazıçı,
onu söz sahibi kimi təqdim edir. Onun
sözü kənd üçün qanundur. Nə desə, odu. Minoşu da bir
vaxtlar qaçırıb gətiriblər bu kəndə.
Nəsə səbəb olmalıdır? Səbəb Minoşun nə vaxtsa aldığı
travmadır. Travmanı travma ilə
sağaldarlar. Bu yerdə "Sehrbazlar dərəsi"ndəki
cəllad obrazı yada düşür. Kamal Abdulla Cəllad
obrazı ilə cəlladlığın,
yırtıcılığın kodunu açır: Cəllad
"ölümlə belə oynamaqla" öz dərdini dərdsizləşdirir".
Minoş qarı da travmasını bu yolla
sağaltmaq istəyir. Onun başqa yolu
yoxdur.
Mübariz Örən hər bir obrazın daxilindəki
qeyri-normallığı - patologiyanı açır. Minoşa münasibətdə,
hətta yazıçı da özünü "saxlaya"
bilmir, atüstü onun tibbi arayışını verir:
"İnsan xislətindəki kin-küdurət isə...
görünür, itmir; nə qədər ört-basdır etməyə
çalışsan da, bir gün pırtlayıb
çıxır üzə". Bax, bir oxucu
kimi mən bu "arayış"la heç cür razı
deyiləm. Labirinti açmaq yox, daha da qəlizləşdirmək
lazımdır. Başa düşürəm,
Mübariz də oxucu tərəfindən başa
düşülməməsindən ehtiyatlanır.
Çox nahaq! Oxucunu bu gün gözləməyə dəyməz!
Gec-tez gəlib çıxacaq!
Səmimi deyirəm, birinci oxudan sonra mən də nə
baş verdiyini anlamadım. Az qala tez qərar
çıxaracaqdım: Mübariz, deyəsən,
ağlını itirib, o qədər gözəl mətnlərdən
sonra niyə "bu?!". Dişimi
dişimə sıxıb mətni yenidən "oxudum" və...
Və yanıldığımı hiss etdim. Əsrarəngiz
labirintlər dünyası... Məgər
özümüz özümüz üçün labirint
deyilmiyik?! Öz labirintimizə
başqasını "salanda" öz canavar xislətimizi
yemləmirikmi? Həzz
almırıqmı?! Özü də
manyakcasına. Minoş qarı kimi. Əslində, Əminə də
"özü" üçün yox, Kəklik
üçün yuxu görür. Əmirxan
da özünün yox, Minoşun labirintindədir. O da məcburdu
bacısı Kəkliyi özününkünə salsın. Kəklikdən sonra o da nişanını
qaytarır. Görürsünüzmü, aləm dəyib
bir-birinə! Amma bir-birinə dəymiş aləmlərin
içərisindən yazıçının mövqeyi
çox aydın görünür. . "Kəkliyə
qoşulub o da ağlayırdı yuxuda". Qəfildən "taksist" Əmirxan peyda olur.
Onun Kəkliyə atdığı daş o qədər
böyüyür ki, düz-dünyanı tutur.
Labirintdə
xeyli "irəliləyən" müəllif yazır:
"Bütün bu təfərrüatları hələlik
qoyaq bir kənara, görək bizim həyatdan yaxşı
tanıdığımız Mətanəti müəllif necə
və nə səbəbdən Kəkliyə çevirir?". Yazıçı hadisələr
arasındakı əlaqəni ("Mistik", yox! "Bu mif, mistika xəstəliyi yıxacaq indiki
yazarların evini, baxarsız") ustalıqla verir. Mətanətin Kəkliyə dönüşü,
sanki heca şeiri üzərindən baş verir. Nə əruz,
nə də ağ şeir burada rol
oynamır. Hətta hadisələr arasındakı bağlar
da heca harmoniyasını xatırladır: "Tanrım, məni
quş elə, Qənədi gümüş eylə, Eldə
rüsvay eləmə, daşlara yoldaş elə". Mətanət Kəklik olmalı idi. Və günlərin bir günü mifin, rəvayətin
heca qatına Vaqifi də qatırlar. Qrupda
iyirmi iki qızın içərisində tək oğlan olan
"adamayovuşmaz" Vaqifi qızlar öz aralarında
"Vağ" çağırırlar. Kəklik və
Vağ... İkincisi yoxsul qafiyədir. Heca
harmoniyasının sonunu yaxınlaşdırır: "Bir dəfə
necə oldusa söhbətin bu yerində Kəkliyi səbəbsiz
ağlamaq tutdu. Nə illah elədilər,
qızı kiridə bilmədilər. Əllərini
üzünə tutub hönkürdükcə
hönkürürdü... Sonra heç vaxt o rəvayəti
eşidən olmadı".
Mübariz "qızqaçırma" mifinə
biryolluq "son" qoyur. Əminə yuxu labirintində "azıb qalanda" köməyə
Mətanətin bacısı Xatirə gəlir. Hekayənin
mabədini o danışır. Onun
danışığı da labirint kimidir. Dil labirinti açmır, əksinə, qəlizləşdirir.
İstəmədiyi adama verilən Mətanətin
qız toyuna bütün tələbə dostları ilə
birgə Vaqif də gəlir. Toydan sonra
"havalanan" Mətanət hər necə olursa,
başqasına ərə gedib bu izdivaca son qoymaq istəyir.
Əslində, Vaqifi də o tovlayıb yoldan
çıxarır. Vaqif də onu
aparıb qoyur əmisigildə. Üstündən bir
neçə il keçməmiş Vaqiflə
atası qəzada dünyasını dəyişirlər.
Oxucu Əminənin real "yuxu" halını Mətanətin
toyunda görür: "Əminə həyatında ilk dəfəydi
əsl kənd görürdü!".
Hekayədə
iki Mübarizlə rastlaşırıq - yazıçı
ampluasında "görünən" Mübarizlə və birinciyə
"senzorluq" edən ikinci Mübarizlə. İkincisi
çox qəzəblidir. Onun qəzəbi
başadüşüləndir. Amma və
lakin... o, nahaq özündən çıxır. Mətnin
sonunda işlətdiyi bir neçə cümlə onu "ələ
verir": "Əşşi, rədd olsun süjet də, təhkiyə
də, o biri də, bu biri də!.. Yazan da,
yazılan da, hələ desən oxuyan da!..
Bizim nəyi necə yazmağımız nəyi dəyişir
guya! Niyə insan öz halalca ömrünü -
cavanlığını, gözəlliyini, arzularını
bada verib, arxasınca itbaxandan baxmalıdı?! Allahın verdiyi ömür payını niyə istədiyi
kimi yaşaya bilməməlidi?! Kəklik də
tək deyil axı". Bundan sonra gələn
cümlələr publisistik notdadır. Bu
da mətnlə uyuşmur. Lakin həm də
mətnə "primitiv" bir təbiilik gətirir.
Heç müəllifin özü də bunu hiss eləmir. Yazıçı özü öz mətnini "itələyir",
bu azmış kimi, mətndən kənara atılıb
oxucunun da yaxasından tutub ona "rədd ol!" - deyir. Onun halı çarəsizlikdən
özü-özünü yumruqlayan insan halına
oxşayır. Bu da başadüşüləndir.
Yazıçılıq dözülməz dərəcədə
ağır peşədir. Mübariz bu mətnlə
özünə iynə ilə gor qazıb...
Mətn
iki üslubu simvolizə edir: 1. Bilərəkdən
labirintləşdirilmiş bir üslubu. 2. Ənənəvi
hekayəçilik üslubunu. Sanki iki üslub bir-birilə
toqquşur. Düzdür, mətn daxilində onlar öz yerini
"rahat" tuturlar. Amma oxucuda fərqli qənaətlər
hasil olur. "Hazır məhsul"a öyrəşən
oxucu birmənalı olaraq mətnin sonunu cizgiləyir.
Çünki sonluq rahat "oxunur". Hiss olunur ki, Mübariz
də hekayə-labirintdən qurtulmaq istəyir. Görünür,
ədəbi cameədəki ürəkbulandıran proseslər,
ədəbiyyat adına çap olunan makulatura nümunələri,
basmaqəlib süjetlər, çeynənmiş təriflər,
"ənənəvilikdən" qurtula bilməyənlərlə
məcburi bezdirici görüşlər onu zinhara gətirib.
Sanki "gülzari-cəmiyyət"in, başlıcası,
yazarların acığına" o da ənənəvi
süjetə müraciət edir və... Və başı
öküz başı, bədəni insan bədəni olan
Minotavrına qalıb gəlir...
Mehman Qaraxanoğlu
Ədəbiyyat qəzeti.- 2019.- 23
fevral.- S.12-13.