Təbrizin qarğınmış şairi
-Biriya
Biriyanın "Vurma əl türbətimə,
türbəti-Adəm də
mənəm. Nə o dünya, nə bu dünya,
iki aləm də mənəm" misralarındakı "mən",
Nəsiminin "Mən
mülki-cahan, cəhan
mənəm, mən Mən həqqə məkan, məkan mənəm, mən" misralı qəzəlindəki "mən"lə
assosiasiya yaratsa da, bu "mən"lərdən
biri transendent, insan ağlını aşan, cahana sığmayan, laməkan,
digəri isə faninin girdabında ekzistensial böhrana yuvarlanıb puç olmuş, heçə çevrilmiş, sona çatmış absurd "mən"dir.
Nəsimiyə rəğmən,
Məhəmməd Biriyada
"sındır qəfəsi,
tazə gülüstan
tələb eylə"
- çağırışı yoxdur. Çünki Biriyada, nəinki qəfəsdən çıxış
yolu, ümumiyyətlə,
heç çıxış
yolunun özü yoxdur. Biriyanın hər iki dünyası qəfəsdir.
O, Nəsiminin dediyi mənada "kün-fəkanəm"
demir, "Gərçi
mühiti-əzəməm" demir. Məhəmməd Hadi kimi, "Mən ölmədən əvvəl vətənim
oldu məzarım... Heykəl diləməm, heykəli-qəbrimdir
o əflak..." demir.
Biriya: "Arama qəbrimi, axtarma mənim başdaşımı"
- deyir.
Tezis və antitezis üzərində
qurulmuş belə şeirlər Azərbaycan
ədəbiyyatında tarixən
nadir hallarda yazılıb. Yəqin
həm də tarixən elə bir şairimiz də olmayıb ki, Biriya kimi
Təbrizdə nazir, Karaqandada məhbus, Şamaxıda molla, Bakıda mürdəşir
olsun və həyatının son günləri
də elə yazdığı bu şeirdəki əhvala müvafiq -Təbrizin küçələrində səfil
günündə keçsin,
ömrü kimsəsizlər
evində sona çatsın. Yəni həm o dünyada
olsun, həm də bu dünyada
olsun. Həm mövcud olsun,
həm də mövcud olmasın.
Biriyanın yetmiş illik ömründə insanca yaşadığı illərin
sayı çox azdır. Həyatının böyük bir
qismi aldanışlar,
zillət, məşəqqət
və məyusluq içindədir. Biriya
bütün ömrü
boyu qürub edib...
Heç Parisin lənətlənmiş
şairləri də Təbrizin qarğınmış
şairi Biriyanın yaşadığı taleyi
yaşamayıb. Biriyanın bu şeirində
XX yüzil Təbriz neosufizmi XIX yüzil Paris dekadansı ilə iç-içə girib.
Belə müstəsna şeirlər
predmetləşdirilmədikcə ədəbiyyatşünaslıqda milli cərəyanlar barədə aydın təsəvvür əldə
etmək mümkün
olmayacaq.
Əfsus ki, Biriyanın
bu şeiri heç zaman Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının
diqqətini ciddi şəkildə cəlb etmədi və indi də etmir.
...1990-cı
ildə yazdığım
"Biriyavari tənhalıq"
essemi Məhəmməd
Biriyanın "Vəsiyyət"inə
həsr etmiş, Azərbaycanın 1990-cı ildəki
halını Biriyanın
bu şeirindəki ovqatla qiyaslandırmışdım...
Biriyanın 1944-cü ildə Bakıda çıxan ilk kitabına
yazdığı Ön
sözdə Məmməd
Səid Ordubadi "nəinki Cənubi Azərbaycanda, hətta bütün İranda istər Azərbaycan və istərsə də fars dilində
yazan şairlər içərisində onun kimi güclü qələmi" olan şair tapmaq çətindir deyirdi. O zaman Biriya Təbrizdəydi. Milli Azərbaycanın Həmkarlar Təşkilatının
sədriydi, o aralar, Pişəvəri hökumətində
Azərbaycanın maarif
naziri də olacaqdı...
Beş il sonra
- 1950-ci ildə isə
yenə də Bakıda Qulam Məmmədlinin tərtib
etdiyi "Cənubi Azərbaycan şairləri"
adlı başqa bir kitab çıxır.
Kitabda 5 il
əvvəl əmsalsız
güclü qələmini
vəsf etdikləri Biriya yoxdur. Çünki artıq Molotovun
göstərişi ilə
1947-ci ilin martında Təbrizdən oğurlanaraq
Bakıya gətirilmiş
Biriya, dekabrın 28-də
burada həbs olunmuş və Karaqanda həbs düşərgəsinə göndərilmişdi.
Günahı nəydi? 33 yaşlı Məhəmməd
Biriya siyasətdən
bezmişdi. Dünyadan doymuşdu.
Evinə,
xanımına, tək
oğluna qovuşmaq istəyirdi. İmkan vermədilər.
"Mən dedim gedirəm vətənimə.
Onlar dedi qoymarıq. Mən dedim İran konsulu məni aparar. Onlar dedi
konsul da səni aparmaq istəsə, biz konsula yol vermərik. Səni tutub deyərik bu casusdur. Dedikləri kimi də etdilər…" (M. Biriyanın Malenkova
yazdığı məktubdan).
Doğrudan da, neçin məhzun olmasın, neçin ürəkdən
nalə etməsin? Bir halda ki, taleyi
- alın yazısı
ona "Hər addımda müəyyəndir,
qazılmış bir
məzarım var",
yaxud:
Cismimdəki atəş qoy ümidim kimi sönsün...
Dön sən də, vücudum, qara daş parçasına dön -
Qoy məsləkim, amalım, əqidəm külə dönsün!
- deyə yazdırırdı...
Məhəmməd Biriyanın bir kitablıq şeirləri arasında, elə onun öz dövrünün
poeziya müstəvisində
də, məncə,
"Vəsiyyət"dən üstün şeir yoxdur. Amma Biriyanın hələlik
son kitabında onun bu ən gözəl
poetik örnəyi şikəst edilib. Orda "türbəti-adəm" "türbəti-aləm"dir.
Orda "Arama qəbrimi, axtarma mənim başdaşımı"
misrası "arama qəbrimi sən, axtarma başdaşımı"
şəklinə salınıb.
Amma nə yaxşı ki, Biriyanın bu şeirini Təbrizdə Vadiyi Rəhmət məzarlığında
epitafiya olaraq ümidsiz, laübalı, məhzun, kimsəsiz şairin sinə daşına yazıblar.
Biriyanın ən gözəl şeirini, onun "kitabeyi-səngi məzar"ına həkk ediblər.
Azər TURAN
Ədəbiyyat qəzeti.- 2019.-
23 fevral.- S.10.