Hüseyn Caviddə Anadolu

ləhcəsindən gələn deavtomatizasiya

Cavid, Lotman, İnformasiya nəzəriyyəsi

Hüseyn Cavidin şeir dilində Anadolu ləhcəsindən gələn fonetik-leksik ünsürlərin prozaik izahı budur ki, İstanbulda ali təhsilini alıb və türk romantiklərindən etgilənib. Ancaq, axı, XX yüzilin erkənlərində bu ləhcə çoxlarının ədəbi-bədii dilinə öz fonetik, leksik cizgilərini vurmuşdu. Nədən belə olmuşdu? Soruya cavab üçün ünlü semiotik Yuri Lotmanın tekstdə avtomatizm/deavtomatizm ideyasını açmalı olacam. Əslində, bu ideya söyləniləndə informasiya nəzəriyyəsi baxımından yeni deyildi. Heç onu bildirən cüt terminləri də uğurlu saymaq olmaz. Ancaq buna baxmayaraq mahiyyətcə Lotmanın düşüncələri qoyduğum suala yaxşı cavab verir, ona görə də onları açıqlayım.

İnformasiya nəzəriyyəsi nəyinsə gəlmə ehtimalının çox olmasını onun yenilik dərəcəsinin (informativliyinin) azalması ilə bağlayır. Başqa sözlə, bir nəsnənin gözlənmə ehtimalı az olanda onun yeniliyi, maraq doğurması, informativliyi çoxalır və tərsinə, gəlmə ehtimalı çoxalanda maraqlılıq dərəcəsi azalır. Qəliblər, rutin faktlar tez-tez təkrarlandıqdan, onlar maraq və təəccüb doğurmur. Lotman bu faktdan çıxış edərək yazırdı ki, bədii mətni maraqlı, informativ etmək üçün və yenilik dərəcəsini artırmaqdan ötrü sənətçilər deavtomatlaşdırma fəndlərindən istifadə etməli olurlar. Bu, olayların alışılmış axarını pozmağa gətirib çıxarır. Örnəyin, hamı casusu ağır çənəli idmançı kimi verir. Birdən-birə yeni kinorejissor çox güclü casusu təngnəfəs, yekəqarın kişi kimi verir və bu pozuntu davtomatizasiya yaradaraq filmi maraqlı edir.

Avtomatizm/deatomatizm texnika ilə bağlı olduğu üçün mənim ürəyimdən deyil, güman ki, Lotmanın da ürəyindən olmayıb, ancaq başqa termin tapmadığı üçün seçimini onların üstündə saxlamışdı. Bizdə "dəbərtmə" sözü var, nəyisə alışılmış axarından, yerindən çıxarmağı bildirir. Bu anlamda dəbərtmə deavtomatizasiya yaradır.

Dildə avtomatizm/deavtomatizm

İndi bir başlıca nəsnəni söyləyim. Biz heç vaxt öz dilimizi "eşitmirik". Ona görə də bilmirik, azərbaycanca danışıq yabançıların qulağına necə gəlir, gözəl səsləniş kimi, yoxsa qəcir-qücür dil kimi. Mənə elə gəlir ki, bizim dilimiz bəzi fonemlərinə, intonativ cizgisinə görə uzaqdan-uzağa eşitdiyimiz İsveç, macar dilinə bənzəyir. Biz nədən onların formasını eşidirik? Ona görə ki, öyrəşdiyimiz "ö", "g", "ü", "ə" fonemləri öyrəşmədiyimiz sözlərin içində olur və öyrəşmədiyimiz sıra onları bizə eşitdirir. Halbuki öz sözlərimizə öyrəşdiyimiz üçün onları "eşitmirik".

Milli poeziyanın bir önəmli vəzifəsi var, - o, dilimizin səsləntisini bizə "eşitdirir". Axırıncı sözü ona görə dırnağa aldım ki, dilimizin səslənişini, sözsüz, biz eşidirik, ancaq biri var elə-belə eşitmək, biri də var musiqisini, ekspressiyasını eşitmək və ya qabarıq eşitmək. Poeziyada qafiyələr, ritm, vəzn adi danışıqda olmadıqlarındən deavtomatizm yaradır, ona görə də şeirin səsini eşidirik. Dilimizin, danışığımızın qabarıq şəkildə "səsini" istənilən deformasiyalar, güclü fərqlər, dəbərtmələr eşitdirir. "Gələcəm" sözünü "gələjəm" de, "gəlirəm" sözünü "gəleyrəm" de, həməncə söz qavrayışımızdı qabarıqlaşacaq, çünki ədəbi dilə baxanda ləhcə deavtomatizm yaradır.

Hüseyn Cavidin poeziyasında "niçin", "bən", "bana" sözləri qafiyə, vəznlə birlikdə deavtomatizm yaradaraq mətnin cümləsini adi danışıq cümlələrindən fərqləndirirdi. Tutuşdurun:

Hər kəs bəni dinlər, fəqət eylər yenə nifrət,

Hər kəs bana aciz qul ikən, bəslər ədavət.

***

Bütün həyatı çiçəkləndirən fəqət o... niçin,

Niçin əzilsin o, bilməm niçin sürüklənsin?!

***

Bəni anlatma ki eşq, aləmi-sevda nə imiş?

Bilirəm bən səni, get! Hər sözün əfsanə imiş.

Klassik poeziyada izafətlər, ərəb-fars sözlərinin diftonqları dilimizi deavtomatizmə salaraq adi danışıq axarından fərqləndirirdi. Bu anlamda bizdə ərəb-fars sözləri, farscada ərəb sözləri leksik qıtlıqdan daha çox deavtomatizasiya yaradıb dilin səsini eşitdirmək üçün işlədilmişdi. Başqa səbəblər də önəmli idi, ancaq bizim elm ərəb-fars sözlərinə gərəyin deavtomatizasiyadan doğmasını bilmirdi. Bu fikir ilk dəfə indi səslənir.

Adilik və tekst

Bəzən adi danışıqdan fərqlənmək siqnal verir ki, qarşında duran mətndir, - Lotman dini mətnlərin anlaşmazlığını belə yozurdu. Azərbaycanda ilk teatrın aktyorları iri romantik jestlərlə oynayırdılar, səhnədə sütunu qucaqlayıb ah-of edirdilər və bu, siqnal verirdi ki, sən həyata yox, teatra baxırsan. Yalnız sonralar səhnədə təmtəraqsız danışıqlar sevildi, çünki qurama teatrallığa qarşı təbiilik kimi qavranıldı.

Poeziyada sərbəst şeirlər (bəyaz şeirlər) adiliyə qayıtmaq idi. Ancaq burada deavtomatizm dil bəzəklərindən yox, düşüncə gözlənməzliklərindən çıxarılırdı. "Bəyaz" sözü alabəzəkliyin deavtomatizminə qarşı adiliyin gözlənməzliyini qoyurdu.

Ləzzət verən və güldürən deavtomatizimlər

Bu yerdə yeni soru çıxır. Nədən bir deavtomatizm kinayə doğurur, o birisi heyrnlıq? Uşaqlığımda mən Anadolu ləhcəsini "O olmasın, bu olsun" filmindən eşitmişdim və eybəcər Azərbaycan türkcəsi kimi qavradığımdan bütün bu "peki", "gəliyorum", "gediyorum" gülməli və ya qəribə gəlirdi mənə. Niyə ruscanın qafqazlı aksenti ruslara özündən kişi erenjisi yağdırır, yakut-yapon-Çin aksenti avradyosunluğu ("yosun" əski türkcədə oxşar deməkdir) yağdırır? Bəs niyə indi Anadolu türkcəsinin "bakmak" sözündəki "k"-laşmadan ləzzət alırıq, "baxmaq" isə bizə anti-poetik görünür?

Bu soruların cavabında o qədər incəliklər və musiqi ilə bağlı isə elə nəsnələr var ki, sözlə açmaq zülmdür, ancaq yenə də cəhd edim.

Cavid dönəmində Türkiyə azərilər üçün müstəqilliyin, kültür mərkəzinin simvolu idi. Onun ləhcəsindən bizim aydınlara bu anlamlar yağdığı üçün türkcənin deavtomatizasiyası korlanmış Azərbaycan danışığı kimi yox, daha gözəl dil kimi görünürdü. 50-ci illərdə isə Türkiyəni bilməyən mənim kimilər üçün onların "gəliyorum/gediyorumu" pozuq azərbaycanca göründüyü üçün gülməli oldu. İndiki çağda Azərbaycanı heç bir şirin duyğularla bilməyən Türkiyə vətəndşları üçün güman ki, bizim ləhcəmiz pozuq türk dili kimi görünür. Halbuki ülküçü türkçülərə, tutalım, bizim "yaxşı" sözümüz onların "iyi" sözündən daha dadlı gəlir (bilirəm ki, "eyü" Ortaçağda bizdə də vardı).

Dilin musiqisi və identifikasiya

Bir sual ciddi olaraq qalır: necə olur ki, yaxşı musiqinin üç notu, adamın sarı siminə toxunur, ancaq sərbəst götürülmüş başqa üç not heç bir duyğu oyatmır? Cavabı: biz bilmədiklərimizi bildiklərimizin araçılığı ilə mənimsəyirik. Yəni tanış olmayanı tanış olanla identifikasiya edərək mənimsəyirik. İlkində bəyənmədiyimizi bəyəndiyimiz nə iləsə uzaqdan-uzağa eyniləşdirəndə onu bəyənirik və ya tərsinə, bəyəndiyimizi bəyənmədiyimizlə eyniləşdirəndə bəyənmirik. Bu, təxminən ona oxşayır ki, fransızlar qurbağanın görünüşündən iyrənsələr də, onun ətini toyuq əti ilə eyniləşdirəndən sonra bəyəniblər. Biz bir musiqini uzaqdan-uzağa hansısa bəyəndiyimiz melodik cizgilərlə eyniləşdirə biliriksə, bəyənə bilirik. Bu anlamda biz musiqidən ləzzət alanda heç xəbərimiz də olmur, onu nələrlə eyniləşdirdiyimiz üçün belə ləzzət alırıq. Əslində, musiqidən ləzzətin gizlinində duyğuların bir identifikasiya pilləsindən "yüzünə" keçməsi durur.

İndi sualı təkrar edim: nəyə görə bir ləhcə xoşumuza gəlir, o biri yox? O ləhcənin səsini bizim danışıqdan fərqləndiyinə görə eşidirik. Yəni fərq deavtomatizm yaradır. Ancaq bu fərqə görə ləhcəyə gülmək də olar, sevmək də olar. Çağmızda, məsələn, türk serialları gənclər üçün Türkiyəni sevimli dünyaya çevirib və Anadolu türkcəsini bu dünya ilə eyniləşdirdikləri üçün sevirlər. Mən öncələr farscanı musiqi ilə idetifikasiya edib sevirdim. İndi İrandakı rejimin üzündən bu dili daha musiqi ilə eyniləşdirmirəm, ona görə də heyrnlığım gedib. Bir vaxtlar fars dilinin gözəl olmasını iki azərbaycanlıdan biri deyərdi. İndi daha bu söhbəti eşitmirik.

Dediyim nədənlərə görə, XX yüzilin erkənlərində Azərbaycan ədəbi dilində aydınlara osmanlı cizgiləri gözəl görünürdü. Sonra Dəmir pərdə Türkiyədən bizi uzaq saldı və sovet azəri gəncləri türkcəyə pis, pozulmuş azəricə kimi baxdılar. İndi yenidən bizdə Anadolu türkcəsinə sevgi yaranıb. Bəs onlarda? Mənim açdığım metodla araşdırıb bu sualın cavabını verən olsaydı, çox yaxşı bir iş olardı.

Niyazi MEHDİ

Ədəbiyyat qəzeti.- 2019.- 23 fevral.- S.3.