Həcv atəşini öz üzərinə çəkməkdən qorxmayan Seyid Əzim...

Daha "bir nəzər"Səhv nəzərləri sərf-nəzər etmə vaxtı

Bir müddət əvvəl Məti Osmanoğlunun da "Ədəbiyyat qəzeti"ndə toxunduğu bu məqalədə Əhsənül-Qəvaid "hər laübali adamın pər-puç sözləri bir-birinə toxuyub birini mədh, birini həcv, şərab və əmrədləri vəsf etməsini" kəskin tənqid etmiş və bu cür insanların "kamal sahibləri olmadıqlarını, şeytana xidmət edib, xalqı yoldan çıxardıqlarını göstərirdi... O, insanların kamala yetmələri, cəmiyyətin cahillikdən qurtulması üçün insanın ağlını elmə sərf etməyi məsləhət görürdü. Əhsənül-Qəvaid istər ayrı-ayrı fərdlərin, istərsə də cəmiyyətin və millətin həyatında dini elmlərlə (elmi-ədyan) müqayisədə dünyəvi elmlərin (elmi-əbdan) rolunun daha üstün olduğunu iddia edirdi" (M.Osmanoğlu). "Əkinçi"nin 28 aprel 1876-cı il tarixli nömrəsində "Cəvabi-Əhsənül-Qəvaid" başlığı ilə dərc edilmiş həmin qəzəbli məktuba sonradan qarşı tərəf "Cənab Ağa, cəddin fədası olum" müraciəti ilə cavab vermiş və əslində, yazının kimin təşəbbüsü olduğunu və kimin qələmindən çıxdığını dəqiq müəyyən etmişdi. Lakin bu o demək deyil ki, Seyid Əzim Əhsənül-Qəvaidin adı üstündən biryolluq xətt çəkərək, onu "qara siyahı"ya salmış, yazdıqlarına qərəzli yanaşmışdır. Əksinə, sonradan bu müəllif aşura təziyələri zamanı baş yarmaq adətini tənqid etdiyi məqaləsinə görə Həsən Qara Hadi tərəfindən həcv olunduqda Seyid Əzim Əhsənül-Qəvaidin tərəfini tutmuş və həcv atəşini öz üzərinə çəkməkdən qorxmamışdı. Bununla bağlı Hadiyə yazdığı cavabda sözünə aşura mərasimlərinin böyük ictimai əhəmiyyət daşıdığını və bunun əleyhinə olmadığını, Kərbəla şəhidlərinin xatirəsini əziz tutduğunu bildirməklə başlayan Seyid yazır:

...Kim deyər ağlama sən Kərbübəla sərvərinə,

Canımız cümlə fəda olsun onun Əkbərinə.

Ağladı ərzü-səma təşnə ölən Əsgərinə,

Onu inkar edənin zatına lənət, Hadi!

Leyk siz bir para bidətlər edibsiz icad,

Qoymusuz adını siz təziyə, ey əhli-fəsad!

Sizə bu təziyədən özgə həvəslərdi murad,

Mən ölüm, sən bir özün eylə mürüvvət, Hadi!

Bu deyilmi qərəzin başını sən çapmaqdan,

Yəni ki, canımı cananə edərdim qurban,

Malını bəs nə üçün eyləməyirsən ehsan,

Quru baş çapmağa sən etmisən adət, Hadi!

Xatirin cəm elə kim, gər bu isə rəsmi-əza,

Sənə nifrin edəcək padşahi-Kərbübəla,

Bədənin zəhmətinə şərdə yoxdur fitva,

Yoxsa var sizdə, görək, tazə şəriət, Hadi?

Göründüyü kimi, Hadinin həcvinə münasibəti şərtləndirən səbəblər heç də təziyə mərasimləri zamanı baş yarmaq, qan tökmək rituallarının yerinə yetirilib-yetirilməməsi ilə məhdudlaşmır. Seyid Əzim "təziyə" adı ilə yeni-yeni bidətlər icad olunmasının əleyhinə çıxır, bunun fitnəkarlıq məqsədi güddüyünü söyləyir, diqqəti belələrinin imam ehsanı verməkdən imtina etdiklərinə yönəltməklə, onların yalnız şan-şöhrət qazanmağa can atdıqlarını açıq söyləyir. Şəriəti yaxşı bilən və ona istinad edən şair insanın öz bədəninə əziyyət verməsinin şərən təqdir olunmadığını xatırlatmaqla dindar əhali arasında Əhsənül-Qəvaidi və onun məqaləsini dərc edən Zərdabini haqlı çıxarmağa çalışır. Seyid Əzim Hadiyə sıravi bir həcvgu kimi yox, "əhli-fəsad" ruhanilərinin bir təmsilçisi kimi müraciət eləyir, "xaçpərəstlərin gözlərini açıb, qabağa getdikləri" bir vaxtda onların milləti cəhalət girdabında saxladıqlarından, rusca oxuyan uşaqların valideynlərini kafir elan etmələrindən və s. ciddi ictimai bəlalardan söz açır. Məlumdur ki, Seyidin bu cavabı Həsən Qara Hadini həcv xarakterli yeni bir şeir yazmağa vadar etmişdir və həmin şeir hücum yox, müdafiə xarakteri ilə diqqəti çəkir. Hadi əvvəlcə Seyid Əzimin şair kimi qüdrətini etiraf edir:

Ey bizi həcv qılan şairi-dövran Əzim,

Seyyidü-sərvərü sərdari-süxəndan Əzim.

Dəhr gülzarı ara bülbüli-xoşxan Əzim,

Əzizim, iki gözüm, cəddinə qurban Əzim!

Şənin üzmadı əgər biz deyilik əzmi-rəmim,

Abi-heyvan dəkisən, biz dəxi qəssaq, həmim,

Seyyidin təbi kəramətli olur, nəfsi səlim,

Nə rəvadır deyəsən hərzəvü-hədyan, Əzim?

"Hərzəvü-hədyan" iddiasına rəğmən, sonrakı misralarda Hadi Seyidin ittihamları qarşısına heç bir güclü arqument çıxara bilmir, aşura mərasimlərində baş yarmağın vacibliyini təkrarlamaqdan o yana keçmir. Onun cavabı bir şeir kimi də Seyid Əzimin həcvi ilə müqayisədə sönükdür. Zərdabi və onun maarifçi fikirləri, habelə rus dilinin tədrisi mövzularında Seyid Əzimlə bir səfdə yer aldığını söyləyən Hadi mühafizəkar ortodoks mövqeyində durduğunu inkar edir. Bu həcvdə Əhsənül-Qəvaidə qarşı aqressivlikdən əsər-əlamət görünmür, sanki mübahisənin nədən başladığı yaddan çıxıb. Əvvəllər həcv ruhlu şeirə yer verməyən "Əkinçi"nin Seyid Əzimin Hadiyə cavabını və Hadinin ikinci həcvini nə səbəbdən dərc etdiyini araşdırmaq istəyiriksə, zənnimcə, bu məqamlara diqqət yetirməliyik.

Türk-İslam mədəniyyəti tarixində poeziyanın yerini, rolunu, missiyasını doğru-düzgün müəyyənləşdirməyi müasir şairlərin qarşısında əsas məqsədlərdən biri kimi qoyan Seyid Əzim Şirvani nüfuzlu söz ustadlarına hörmət-ehtiram göstərilməsini ədəbi aləmin vacib qanunu sayır, bu qanuna əməl etməyənləri qınayır və yeri gəldikdə, töhmətləndirir:

Niyə həcv eyləmisən Cürmini, ey can Yusif?

Dilü-canım sənə qurban ola, canan Yusif? (...)

Bir Məhəmməd kimi canı nə səbəb həcv edəsən

Kim odur şairü ustadi-süxəndan Yusif?

O, ədəbiyyatın gələcəyi naminə həm də ədəbi aləmdə hökm sürən həcv kultunu sındıran şairlərdəndir. Çox vaxt qələm sahiblərini bir-birinə düşmən eləyən həcvin fövqəladə yox, adi, sıravi bir şeir olduğunu, başqa mənzumələrdən heç nə ilə fərqlənmədiyini, zaman keçdikcə, unudulduğunu dəfələrlə təkrarlayan Seyid Əzim stereotipləri qırmaqdan ötrü ilk addımı atmaqdan da çəkinmir:

Mən ölüm, sən məni həcv eylə, mənimçün göndər

Çünki həcvindi mənə xələti-əlvan, Qasir.

Xatirin gər ola rəncidə məni həcv edəsən

Hansı məlundu ola halı pərişan, Qasir?

Seyidin fikri budur ki, sənətkarlığına arxayın olan şair həcv edilməkdən ehtiyatlanmaz, bunu özünə dərd eləməz. Böyük şair "yel qayadan nə aparar" məntiqinə əsaslanır: əgər mən həqiqi şairəmsə, sənin yüz belə həcvin yanımdan yel olub ötə bilməz. Faktlar onun tolerantlığının ətrafdakı şairlərə də sirayət etdiyini və həcvə münasibətdə dözümlülüyün Şamaxı şairləri arasında müəyyən qədər yayıldığını göstərir. N.Qarayev yazır ki, Dərbənd şairləri Qumri və Şüayi məzhəbçilik məsələlərinə daha açıqfikirli yanaşan Bixudu həcv etmiş, onun haqqında nalayiq sözlər demişlərsə də, Bixud onlara baş qoşmamış, ləyaqətlə belə cavab vermişdi: mən sizə daha kəskin cavab yaza bilərdim, lakin ariflər və mərifət sahibləri həcvguluq etməzlər.

Seyid Əzimin həcv ruhlu şeirlərini küll halında nəzərdən keçirdikdə aşkar görə bilirik ki, o, hücuma keçməyi sevmir, həcvlərini cavab, reaksiya təriqilə söyləyir. Hətta kiməsə cavab verəndə də sözünə hərbə-zorba ilə yox, salam-kalamla başlayır, qarşı tərəfi tərifləyir, bəri başdan vizavisinin könlünü alır:

Şükrilillah, var imiş Bakıda əhli-kamal!

Seyyidin canı kəmalatuva qurban, Cürmi.

Məhəmməd Ağa Cürmiyə

İki məktubi-şərifin mənə oldu vasil

Hər birindən yetişib cismimə bir can, Qasir.

Xızr zülmatda bir çeşmə tapıb, amma mən

Tapdım ol namədə yüz çeşmeyi-heyvan, Qasir.

Mirzə İsmayıl Qasirə

Cuşa gəlib, "təbi silsiləcünban" olanda da "Toxunan söz ola gər, əfv elə təqsirimizi",- deyə qarşısındakından üzr istəməyi şəninə əskiklik bilmir. Lakin elə də düşünülməsin ki, Seyid onu həcv eləyənləri cəzasız buraxır, belə olsaydı, həcv ruhlu cavablarına ehtiyac qalmazdı. Seyid Əzimi həcv hədəfinə xüsusi amansızlıq göstərməyə vadar edən əsas məsələ şairlərin muzd alıb, öz həmkarlarına haqsız hücum çəkmələridir; belə hallarda o, heç kimi bağışlamır. Yaxşı bir şair kimi həmişə hörmət bəslədiyi Mirzə İsmayıl Qasirin ona yazdığı həcvin arxasında təmənna dayandığını bilir və bunu gizlətmir, deyir: "Tərpədib özgə səni, həcvimə iqdam elədin".

Bununla da ürəyi soyumur, bir neçə beyt aşağıda onun eybini bir də üzünə vurur:

Məni bir xələt alıb həcv eləmək eybindir,

Dini dinara satarmı kişi, nadan Qasir?

Zərbə özünə dəydiyindən burada hələ qəzəbini o qədər də büruzə verməyən Seyid Əzim, Asinin Natəvanı, Fənanın Kəminəni həcv etdiyini biləndə hiddətini acı misralarla ifadə edərək olduqca ağır cavablar verir. Bu iki hadisə ümumiyyətlə, XIX əsr şeir tariximizin qara səhifələrindən olmaqla yanaşı, ictimai siqlətinə görə, belə demək mümkünsə, ədəb və ədəbiyyat sərhədlərini aşaraq, şeir-sənət dünyasını əməlli-başlı çalxalamışdı. Birinci halda təhqir olunan Qarabağ xanlığının son varisi, müsibətlərlə dolu bir həyat keçirmiş dərin, duyğulu, eyni zamanda böyük ustalıqla yazılmış gözəl şeirlər müəllifi Xurşid Banu Natəvan idi. Natəvan həm də el arasında böyük xeyriyyəçi, şeiri-sənəti, şairi-sənətkarı himayə edən, ehtiyacı olanlara əl uzadan mərhəmət sahibi, incə zövqlü bir xanım-xatın kimi tanınırdı. N.Qarayev hadisənin mahiyyətini belə izah edir: "Cəmi bir neçə il Xasay xanla yaşayan şairə oğlu Mehdiqulu və qızı Xanbikə ilə ömrünün ən gözəl çağlarında dul qalmışdır. Dalbadal gələn elçiləri rədd etsə də, gənc və simaca çox gözəl olan şairə tək qalmağın çətin olduğunu yaxşı başa düşdüyü üçün, məhz buna görə də dedi-qoduların ucbatından Hüseyn adlı bir seyidə ərə getməyə məcbur olmuşdu. Lakin şairənin bədxahları, xüsusən təəssübkeş bəyzadələr onu rahat qoymurdular. Xan nəslindən olan bir qızın adi seyidə ərə getməsi yalan şayiələr üçün onların əlində bəhanə olur. Məhz belələrinin təhriki ilə Abdulla Asi həcv yazaraq onu Natəvana çatdırmışdı... Natəvanın adi bir seyidə ərə getməsindən oğlu Mehdiqulu xan da narazı olmuş, bu izdivacı öz nəsli üçün təhqir saymış, anasından küsmüş, ona kinayəli məktublar yazmışdı".

1864-cü ildə bu bədnam şeiri söylərkən təhrikçilərinin nüfuzuna arxayın düşən Asi, üstəlik həcvi bölgələrdə fəaliyyət göstərən ədəbi məclislərə göndərmiş, bununla da bir şair kimi öz sonunu yaxınlaşdırmışdı (sonradan peşman olmuşdu. Seyid Əzim isə onun və Xudadat bəyin vəfatı münasibətilə mərsiyə yazmağı özünə borc bilmişdi). Gəncədən Mirzə Mehdi Naci, Qazaxdan İskəndər Ağa Şair və başqaları da Şuşaya - Asinin üstünə töhmətamiz cavablar yazaraq, Natəvanı müdafiəyə qalxmışdılar. (N.Qarayev) Naci və Şairin həcvlərində nalayiq sözlərin olduğunu Köçərli də qeyd edir. Naci öz xatiratında hadisə barədə yazır: "Qarabağ şairlərindən Asi təxəllüslü birisi paxıllıqdan mərhum Mehdiqulu xanın qızına həcv yazıb Gəncəyə göndərmişdi. Mən gördüm ki, camaat arasında onu oxuyub gülüşürlər. Halbuki, onun babası həllac olmuş, mərhum xan onu gətirib öz sarayına yaxın eləmiş, bəyzadəlik mənsəbi vermişdi. İndi də bəyzadədir. Onun bu sifəti mənə xoş gəlmədi".

Ardı var

Nizaməddin MUSTAFA

Ədəbiyyat qəzeti.- 2019.- 6 iyul- S.12.