Məhtimqulu Fəraqi və Azərbaycan
Qardaş türk xalqlarının ədəbi
əlaqələrinin öyrənilməsi türkologiyanın,
ədəbiyyatşünaslığın, ədəbiyyat
tarixçiliyinin qarşısında duran ən vacib məsələlərdən
biridir. SSRİ-nin süqutundan sonra bir sıra türk
xalqlarının yenidən müstəqilliyinə
qovuşması bu əlaqələri daha ətraflı, dərindən
araşdırmağa, əvvəllər tədqiq edilmiş məsələləri
yenidən nəzərdən keçirməyə münbit
şərait yaradır. Son dövrlərdə AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunda
aparılan türk xalqlarının ədəbi əlaqələrinə,
görkəmli ədəbi şəxsiyyətlərin həyat
və yaradıcılığına dair araşdırmalar,
yazılıb nəşr edilən monoqrafiyalar böyük
maraq doğurur. Akademik İsa Həbibbəyli və filologiya
üzrə fəlsəfə doktoru İsmixan Osmanlının
bu yaxınlarda "Elm və təhsil" nəşriyyatında
nəşr etdirdikləri "Məhtimqulu Fəraqi və Azərbaycan"
adlı kitab bir neçə baxımdan, indiyədək bir
sıra naməlum faktların ortaya çıxarılması,
məlum faktların yeni dövrün tələbləri səviyyəsindən
mənalandırılması nöqteyi-nəzərindən
diqqəti cəlb edir. Kitabın ön
sözündə Məhtimqulu yalnız türkmən
xalqının deyil, türk-oğuz xalqlarının ən
görkəmli şairlərindən biri kimi təqdim edilir.
Orijinal yaradıcılıq xüsusiyyətlərinə
malik bu böyük sənətkarın zəngin ədəbi
irsinin mübariz ruhu, xəlqiliyi, bəşəri
ideallığı ilə seçilməsi xüsusi olaraq
vurğulanır. Adı Şərq klassiklərinin,
dünya ədəbiyyatı korifeylərinin sırasında
çəkilən Məhtimqulu Fəraqi sözün həqiqi
mənasında milli şairdir. Həmişə
xalqın içində olan, onun qəmini-kədərini,
sevincini ürəyində yaşadan şair türkmənlərə
birləşməyə, azadlığa, müstəqilliyə,
müstəqil dövlət yaratmağa çağıran əsərləri
ilə müraciət etmiş, ədəbiyyata vətənpərvərlik
mövzusunu gətirmişdir ki, fikrimizcə, bu, onun ən
böyük xidmətlərindən biridir. Kitabda oxuyuruq:
"O, yaradıcılığı ilə türkmən ədəbiyyatına
vətənpərvərlik, müstəqillik və azadlıq,
müstəqil dövlət qurmaq ideyası kimi mövzular gətirən
lirik şairdir. Öz dövründə
türkmən ictimai-bədii fikrində bir mərhələ
olan mütəfəkkir şair həm də türkmən ədəbiyyatında
epik janrın, xüsusilə, poema janrının inkişaf
etdirilməsində mühüm rol oynamış və öz
məktəbini yaratmış yenilikçi sənətkardır.
O, XVIII-XIX əsrlər türkmən ədəbiyyatının
banisi, türkmən ədəbiyyatına yeni mövzu və
forma gətirən böyük istedada malik ədəbi
dühalardan biridir". Monoqrafiyada göstərilir
ki, vətənpərvərlik, insan şəxsiyyətinə
hörmət duyğularını aşılayan mübariz
ruhlu şeirləri sənətkara əbədi şöhrət
qazandırmış, müstəqillik carçısı olan
həmişəyaşar şair bu gün müstəqil
dövlətini qurmuş azad Türkmənistanın simvoluna
çevrilmişdir. Şairin ümumoğuz ədəbiyyatındakı,
poeziyasındakı rolu belə dəyərləndirilir: "Məhtimqulu
Fəraqi Dədə Qorqudla əsası qoyulan, Yunis Əmrə
ilə davam edən, Dirili Qurbani ilə el-oba içində
geniş yayılan, Molla Pənah Vaqiflə kamala çatan
çoxəsrlik türk xalq şeirinin XVIII-XIX əsrlər
türkmən yazılı ədəbiyyatındakı ən
görkəmli nümayəndəsidir".
Əslində, Məhtimqulunun
müasiri olan şairlərin hər biri türkmən
xalqının ictimai-siyasi həyatında özünəməxsus
rol oynamışlar, vətən qarşısında
borclarını dərk etmişlər, lakin onlardan heç
biri Məhtimqulu qədər milli şair olmamışdır. Xalqının
milli ideallarını arzu və istəklərini ən
çox ifadə edən məhz M.Fəraqi olmuşdur. Şairin yaradıcılığında doğma
yurdun, türkmənlərin nəfəsi duyulur, bu gözəl
diyarın təkraredilməz mənzərəsi əksini
tapır.
Məlumdur ki, türkmənlərin
yomut, göklən, yazır, əlili kimi böyük
tayfaları arasında əsrlər boyunca birlik olmamış,
bu da onların yadellilər tərəfindən əsarətə
alınmasına səbəb olmuş, müstəqil dövlət
qurmalarına mane olmuşdur. Məhtimqulu Fəraqi "Türkmənin",
"Türkmənin binası", "Yıxmayan ərdən",
"El yaxşı" və başqa şeirlərində
türkmən tayfalarını, xalqı birliyə, bir süfrədə
yemək yeməyə, azadlıqda yaşamağa, müstəqil
türkmən dövləti qurmağa
çağırırdı:
Türkmənlər bağlasa bir yerə
beli,
Qurudar Qülzümü, dəryayi-Nili.
Təkə, yamut, göklən,
yazır, əlili
Bir padşaha qulluq etmək
beşimiz.
Monoqrafiyada haqlı olaraq
deyilir ki, Məhtimqulunun yaradıcılığı türkmən
xalqının azadlığı uğrunda mübarizəsində
onunla bir olan, döyüşən poeziyadır. Vətən
mövzusu onun yaradıcılığının leytmotivi
olmuşdur.
Lakin M.Fəraqi, eyni zamanda türkmən
ədəbiyyatına yeni fəlsəfi məzmun, ədəbi
motivlər, bəşəri mövzular gətirən novator sənətkar
olmuşdur. O, türkmən ədəbiyyatını milli
çərçivədən çıxarıb Şərq
və dünya ədəbiyyatına məxsus yeni forma və
mövzularla zənginləşdirmiş, onu dünya ədəbiyyatının
ümumi axarına daxil etmişdir. Şair
özündən sonrakı türkmən ədəbiyyatına
güclü təsir göstərmişdir. Məmmədvəli
Kəminə (1770-1840), Seyidnəzər Seydi (1775-1836),
Qurbandurdu Zəlili (1779/80-1836) və Molla Nəfəs
(1810-1862) kimi klassik türkmən ədəbiyyatının
görkəmli nümayəndələri onun layiqli
davamçılarıdırlar.
Türk dünyasının
ortaq ədəbi mirası sayılan Məhtimqulunun əlimizə
çatmış ədəbi irsi 740-a qədər lirik
şeiri, 13 epik əsəri-poemanı (ümumi həcmi 15 min
misra) əhatə edir. Bu əsərlər sadə xalq dilində
yazılması, mümkün qədər ərəb, fars, çağatay söz və ifadələrindən
təmizlənməsi ilə diqqəti cəlb edir.
Kitabda Məhtimqulunun
yaşadığı dövr və həyatı ətraflı
nəzərdən keçirilmişdir. Müəlliflər
göstərirlər ki, şairin yaşadığı
dövr türkmən xalqının ən çətin
dövrü idi. Köçlər, ölümlər, əzablarla
müşayiət olunan bu tarixi şəraitdə Məhtimqulu
həmişə xalqının yanında olmuş,
işğalçılara qarşı mübarizə
aparmış, əsərləri ilə xalqda vətənpərvərlik
hisslərinin yüksəlməsinə, onun milli birlik
ideyaları ətrafında birləşməsinə xidmət
etmişdir. Müəlliflər digər tədqiqatçıların
əsərlərindən, şairin şeirlərindən
istifadə etməklə onun ata-babalarının,
özünün həyatı barədə maraqlı məlumatlar
toplaya bilmişlər. Müəyyən edilmişdir ki,
türkmənlərin "göklən" boyunun "gərkəz"
tayfasının "qışıqlar" tirəsindən
olan Məhtimqulu Fəraqi 1724-cü ildə Türkmənistanın
cənub-qərb hissəsində, İran sərhədinə
yaxın, Ətrək çayı ətrafındakı
Qarı Qala əyalətinin Gürgən şəhəri ətrafında
yerləşən Hacı Qovşan kəndində (indi
İran ərazisi olan Gülüstan əyalətinin Türkmən
Səhrasında Günbəz Kavus şəhərində)
ziyalı ailəsində anadan olmuşdur. Onun
atası dövrünün məşhur şairi, xalq
arasında böyük nüfuza malik olan Dövlətməmməd
Azadidir (1700-1760). Məhtimqulunun şəxsi həyatı
acınacaqlı keçmiş, ilk dəfə evləndiyi həyat
yoldaşını itirmiş, sonradan qəlbən sevdiyi Məgli
ilə evlənə bilməmiş, atası Azadini itirmiş,
sonra isə iki övladını gənc yaşında
torpağa tapşırmış, doğma
qardaşlarını itirmiş, bir gündə iki
bacısı və onların həyat yoldaşlarının
ölümünün acısını yaşamış,
sevimli anasını itirmiş, həyatı daim qəm-qüssə
ilə keçmişdir.
Məhtimqulu ilk ibtidai təhsilini
doğma kəndində atasından almış, sonra Niyaz Salih
adlı müəlliminin yanında məktəbdə
oxumuş, daha sonra Türkmənistanın Ləbab vilayətinin
Xalac ilçəsindəki Qızılayaq kəndində yerləşən
İdris Baba mədrəsəsində təhsil
almışdır. Bununla kifayətlənməyən şair
Şərqin elm və mədəniyyət mərkəzlərindən
biri olan Buxaradakı "Kögəldaş" mədrəsəsində
təhsilini davam etdirmiş, ərəb, fars
və çağatay dillərini, bir sıra elmləri, Şərq
xalqlarının klassik ədəbiyyatını öyrənmişdir.
Bundan sonra o, 1754-55-ci illərdə təhsilini başa vurduqdan
sonra bu mədrəsədə dərs demək
üçün dəvət edilmiş Nuri Kazım ibn Bəhr
adlı suriyalı türkmənlə dostlaşaraq onunla
birlikdə Əfqanıstana və Hindistana getmiş, Özbəkistanın
Margilan, Əndican, Səmərqənd şəhərlərində
olmuşdur. Məhtimqulu daha sonra Xivəyə getmiş və
orada üç il 1756/57-1760-cı illərdə "Şirqazi
xan" mədrəsəsində təhsil almışdır.
Bu təhsil mədrəsəsini elmə, təhsilə
böyük diqqət verən Kunqad sülaləsindən olan
Xivə xanı Şirqazi xan (hakimiyyət illəri: 1715-1728)
tikdirmişdi və ona görə bu mədrəsə
"Şirqazi xan", ya da sadəcə "Şirqazi mədrəsəsi" adlanırdı.
Şeirlərindən öyrənirik ki, Məhtimqulu Buxarada
olarkən Bəhaəddin Nəqşbəndinin təsis etdiyi
nəqşbəndilik sufi təriqətinin
üzvü olmuşdu. Məlum olduğu kimi,
sufiliyin bu təriqəti vətənpərvərliyi, müstəqillik
və azadlıq uğrunda mübarizəni təbliğ
etmişdir.
Monoqrafiyanın Məhtimqulunun Azərbayacanla,
Azərbaycan ədəbiyyatı ilə əlaqələrindən
bəhs edən fəsilləri xüsusi olaraq diqqəti cəlb
edir. Şairin əsərlərini ətraflı
araşdıran tədqiqatçılar onun Azərbaycanı və
şəhərlərini yaxşı tanıdığı, vətənimizdə
qonaq olduğu qənaətinə gəlmişlər. "Bu dünya" adlı məşhur şeirində
o, Azərbaycanın adını "Xəzirbeycan" kimi
Şərqin ən böyük və qüdrətli ölkələrindən
İraq, Misir, Şam (Suriya) ilə bir cərgədə
çəkir. Şeirləri əsasında
müəyyən etmək olur ki, o, Azərbaycanda səfərdə
olmuş, onun bir çox yerlərini gəzmiş, gözəl
təbiətini, qonaqpərvər insanlarını əsərlərində
vəsf etmişdir.
"Yaylaxları var" adlı
şeirində şair Azərbaycanın dilbər guşələrindən
olan Nuxanın (indiki Şəkinin) timsalında ölkəmizə
qardaşlıq münasibətini ifadə etmişdir:
Səfər edib getsək Nuxa
mülkünə
Könül istəyən tək
yaylaxları var
Seyran etsək qönçəsinə,
gülünə,
Bağçasında
bülbül oylaxları var.
Görkəmli türkmən
alimi, akademik S.A.Qarrıyev bu şeirin dilində Şəki ləhcəsinin
təsirinin özünü göstərdiyini bildirmişdir. Həmin
şeirdə Şirvan qalasının da adı çəkilməkdədir.
Şair əsərlərində Azərbaycanın
Təbriz, Şamaxı, Qarabağ kimi məkanlarının da
adını çəkmişdir. Bəzi
şeirlərinə əsasən onun Dağıstanda
olduğunu da demək mümkündür.
Müəlliflər göstərirlər
ki, klassik Şərq ədəbiyyatını dərindən
bilən M.Fəraqi əsərlərində Ömər Xəyyam,
Firdovsi, Cəlaləddin Rumi, Əbdürrəhman Cami,
Əlişir Nəvai, Hafizlə yanaşı, Nizami Gəncəvi,
İmadəddin Nəsimi, Məhəmməd Füzulinin də
adını hörmətlə çəkmişdir. "Gələndir"
adlı şeirində o, bütün ədəbi nailiyyətlərinə
baxmayaraq, qəlbində bir arzusunun olduğunu, Füzulinin zirvəsinə
çatmaq istədiyini bildirmişdir:
Ol çərxi-fələk
aylanadır şəms ilə ənvər,
Səyyarə biləndir ondadır
mahi-münəvvər,
Əlimi uzatsam yetəndir şaxeyi-ərər,
Ol şeyxi-Füzuliyə
sözüm olsa bərabər...
Xəstə Qasımın
"Dünya" şeiri ilə Məhtimqulunun "Yalan
dünya" şeirini müqayisə edən müəlliflər
böyük türkmən şairinin Xəstə
Qasımın yaradıcılığından bəhrələndiyi
qənaətinə gəlirlər. Məhtimqulu irsi ilə böyük
Azərbaycan şairləri Molla Pənah Vaqif, Molla Vəli
Vidadi, Qasım bəy Zakirin yaradıcılıqları
arasında oxşar cəhətlərin olduğunu göstərən
tədqiqatçılar burada eyni dövrdə
yaşamış şairlərin
yaradıcılıqlarının qarşılıqlı təsirindən
çox, onların talelərinin, dünyagörüşlərinin,
həyata baxışlarının, zəmanəyə
münasibətlərinin yaxın olmasını xüsusi
olaraq qeyd etmək lazım olduğunu bildirirlər.
Monoqrafiyanın "Azərbaycanda
Məhtimqulu Fəraqinin ədəbi irsinin nəşri",
"Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında
Məhtimqulu Fəraqi yaradıcılığının tədqiqi"
adlı fəsilləri ədəbi əlaqələrimizin tədqiqi
tarixinin öyrənilməsi baxımından böyük maraq
doğurur. Məlum
olur ki, hələ 1913-cü ildə görkəmli
yazıçı Seyid Hüseyn (1887-1938) "İqbal" qəzetinin
18 iyun 1913-cü il 388-ci sayında Məhtimqulunun
üç şeirini çap etdirmişdir. S.Hüseyn bu
şeirləri dövrünün savadlı adamlarından olan
Əbdürrəhman Nurməhəmməd oğlu Niyazinin
(1857-1927) tərtib edərək 1917-ci ildə Həştərxanda
nəşr etdirdiyi
"Divani-Məhtimqulu" kitabından
götürmüşdür. Seyid Hüseyndən
sonra böyük türkmən şairinin Azərbaycanda
şeirlərini çap etdirən gənclik illərində
Türkmənistanda yaşamış görkəmli ədəbiyyatşünas
Salman Mümtaz olmuşdur. Məhtimqulu əsərlərinin
bir sıra əlyazmalarını toplamış S.Mümtaz
"Maarif və mədəniyyət" jurnalının
1923-cü il 8-9 nömrələrində "Türkmən
şairləri" adlı məqalə çap etdirmiş, məqalənin
sonunda Məhtimqulu ilə Durdu Şeyxin 12 bəndlik deyişməsini
Azərbaycan türkcəsinə uyğunlaşdıraraq
vermişdir. Sonrakı illərdə Məhtimqulunun
əsərləri Azərbaycanda dəfələrlə nəşr
edilmişdir. Şairin əsərlərinin
müstəqillik illərində ölkəmizdə nəşri
bir neçə baxımdan əlamətdardır. Əvvəla,
bu nəşrlər türkmən klassikinin əsərlərinin
əlyazmaları, o cümlədən AMEA Məhəmməd
Füzuli adına Əlyazmalar
İnstitutunda saxlanan əlyazmaları əsasında həyata
keçirilmişdir, buna görə də daha elmi nəşrlər
hesab olunur. İkincisi, bu kitablar iki qardaş xalqın, müstəqil
ölkənin daha da yaxınlaşmasının, ədəbi əlaqələrinin
daha dərindən öyrənilməsinin göstəricisinə
çevrilmiş, həmin kitabların AMEA Ədəbiyyat
İnstitutunda keçirilən təqdimat mərasimlərində Türkmənistanın Azərbaycandakı
Fövqəladə və Səlahiyyətli səfiri
iştirak etmişdir.
Qeyd edək ki, Azərbaycan
alimləri M.Fəraqinin Türkmənistanın paytaxtı
Aşqabad şəhərində keçirilən yubiley tədbirlərində,
bu münasibətlə keçirilən beynəlxalq elmi
konfranslarda iştirak etmiş, məruzələrlə
çıxış etmişlər.
İsa Həbibbəyli və
İsmixan Osmanlının bu yaxınlarda işıq
üzü görmüş "Məhtimqulu Fəraqi və
Azərbaycan" monoqrafiyası müstəqillik
dövründə ədəbi əlaqələrimizin tədqiqinin
keyfiyyətcə yeni bir mərhələyə qədəm
qoyduğunu göstərməkdədir. Türk
xalqları ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrindən
biri, böyük türkmən şairi Məhtimqulu Fəraqi əsərlərinin
ölkəmizdə nəşri və tədqiqi Azərbaycan-Türkmənistan
ədəbi əlaqələrinin inkişaf etdirilməsində
mühüm rol oynayır.
Paşa Əlioğlu
Ədəbiyyat
qəzeti.- 2019.- 6 iyul.- S. 20-21.