Hilallı yaylıq...
Esse
Bu əhvalat 99 il bundan
əvvəl Gəncəbasarda
baş verib. Mənə də goru şen
olmuş babam danışıb. Bir dəfə
Sayalı dərəsində
qoyun otararkən açmışdı söhbəti.
Elə-belə yox, söhbəti
mən qurdalamışdım.
İllərin qaysaqlı yarası
idi babam üçün. Atasını itirdiyi günə qayıtmışdı. Bir
az aralısında
hökumət adamlarının
oturduğu, ayaq hissəsində çobanların
qoyun-quzu güddüyü
bu dərəyə niyə Sayalı deyildiyini sual eləmişdim. Babam da illərdir
içində göynəyən
söz dənciyini boşaltmışdı. Daha doğrusu,
babam yox, babamın atası.
Dan yeri təndir dibi kimi ağarmağa başlayanda onlar daşqa ilə kənddən çıxmışdılar. Vaxtında mənzil
başına çatmaq
üçün daşqanın
yançaqlarına da
iki daylaq qoşmuşdular. Alabaşlıdan Gəncənin dəmiryol vazğalına təxminən
3 saatlıq yol idi. Üç at gücü ilə
hərəkət edən
daşqa günəş
göyün toqqa yerinə qalxmamış Kəvər arvadın çörək köşkünə
çatmalı idi.
Babamgilə demişdilər
ki, qərargah orada
qurulub.
Daşqa üç saata hazırlandı. Xəbəri Alpı babama
Çuğul oğlu
İman çatdırmışdı.
Demişdi ki, Gəncədə
vəziyyət ağırdı.
Qırmızıpapaqlılar - kənddə bolşeviklərə
bu cür ayama qoşmuşdular - üsyanı yatırmaq üçün son hücuma
hazırlaşırlar. Üsyançılara çörək, su, pambıq, bez, quru ət,
ən əsası silah və patron lazımdır. Babam o vaxt
19 yaşındaymış. Atası və əmisi oğlu Alpı ilə kəndin canına düşürlər.
Hər kəsin qapısını
döyürlər. Ehtiyacları sadalayırlar. Kimin nəyə
ehtiyacı varsa, onu açıb Alpı qağaya uzadır.
Sayalı bəy qızıymış. Babamla təzəcə
nişanlanıbmışlar. Babam çox çək-çevirdən
sonra qayınatası Söyün bəyin də qapısını döyür. Bəy evdə
olmur. Qapını adaxlısı açır.
Babam niyə gəldiyini qıza danışır.
Sayalı atasından icazəsiz
nəsə verməyə
cürət etmir.
Babamın taxdığı üzüyü barmağından
çıxarır. Bir də
atlas parçadan tikdiyi
əl boyda bayrağı bizim kişiyə uzadır.
Babam Sayalının əlini geri çevirmək istəsə də qız razılaşmır.
Onda heç kimin qapısını döymə
- deyir. Sarılıb ağlaşırlar. Babam üzüyü küyümçü
Babaşa xırdaladır.
5 rubl pula dəyişir.
Ona da parça-palaz, əsgi, pambıq alır. Yola düzəlirlər.
Babamgil gedəndə artıq üsyan başa çatıbmış. Üsyançılardan
sağ qalanlar gecə ikən Şıx düzünə,
Kəpəz dağına
və Hacıkənd tərəfə geri çəkilir. Babamgil yaralıları yaxınlıqdakı
evlərə daşıyır.
Ölənləri isə dəmir
yolunun yaxınlığındakı
dərəyə basdırırlar.
Sən demə, Çuğul oğlu İman üsyançıların xəbərini
Alpıgilə gec çatdırıbmış. Babamın dediyinə görə, Qatır Məmmədin dəstəsinin uşaqları
İmanı ələ
alıblarmış. Yaralılardan biri babama deyir
ki, onlara xəbər 4 gün əvvəl göndərilib.
İman ən gec halda
xəbər göndərilən
günün axşamı
babamgilə xəbəri
ulaşdırmalı imiş.
Amma gec deyir. Nəticədə cümhuriyyətin sonuncu qalası da təslim olur. Gəncəyə bolşevik ayağı
dəyir. Hökumətin sonuncu qalası da devrilir.
Çuğul oğlunun yaramazlığı
bununla da bitmir. Babamgilin üç-dörd gün gecikdiyini görən İman Sayalıya babamın adından məktub yazır. Ölümcül yaralandığını qeyd edir. Onu gözləməməyi, ərə
getməyini yazır.
Sayalı bu xəbərdən
sarsılır. Evlərinin ayağındakı
hündür təpəyə
çıxır. Təpənin düz qac hissəsindəki
ağacın budağından
bir çatı asır. Başını çatıya salıb
özünü mil təpədən
aşağı atır.
Kəndir Sayalının ağırlığını
saxlamayıb qırılır.
Sayalı yarımcan halda
dərəyə yuvarlanır.
Dörd-beş saat köməksiz
qalır. Sonra cansız
bədəni dərənin
dibindən tapılır.
Xəbər bütün kəndə
yayılır. Babam atası
ilə əmisi oğlunu Gəncədə
qoyub payi-piyada Alabaşlıya yol alır. Sarsılır. Hadisənin təfərrüatını öyrənir. Kağızın izinə düşür.
Kimin yazdığını tapa
bilmir. Camaatı yığıb anasının
şalına and içir.
...İmanın
ögey bacısı bir gün babama
xəbər göndərir
ki, məktubu qardaşı ona yazdırıb. Babam deyirdi ki, Çuğulun
gədəsi anabir bacısına məktubu zor gücünə... (həmişə bu yerinə çatanda kövrələrdi,
cümləni nöqtələməzdi).
İmanın bacısı Ayna
da babamı sevirmiş. Babam deyirdi ki, Sayalının
ölümündən sonra
qızın qardaşının
suçunu açması
elə-belə iş deyildi.
Babam İmanı Sayalı dərəsinin üstündəki
mil təpəyə çıxarır. Belindəki toqqasını
açır. Çuğulun gədəsinin xırıldayıb
ölməyi 10 dəqiqə
çəkmir. Sonra da təpədən üzü
dərəyə yuvarlayır.
Sonra Sayalının qəbrinin
üstünə gedib
üçrəngli bayrağın
əks olunduğu hilallı yaylığı
qəbrinin üstünə
sərir. Üzərini torpaqla örtür.
Hər dəfə maydan sonrakı ayın ilk həftəsi gələndə
babamın hilallı yaylıq əhvalatı yadıma düşür. Sayalı dərəsində
indi icra nümayəndəliyi yerləşir.
İcra nümayəndəliyinin binası
da köhnə evdir. Söyün kişinin mülküdür.
Sayalının otağı isə
köhnə sənəd-sünədlərin
yığıldığı tozlu daxmadır.
9 iyun
2019 – Bakı
Tural Turan
Ədəbiyyat
qəzeti.- 2019.- 13 iyul.- S.21.