Qəzənfər Paşayev deyəndə...
"Köhnə
kişilər" silsiləsindən
Professor "Qəzənfər
Paşayev" deyəndə mənim ağlıma, ən əvvəl,
1937-ci il avqustun 27-də Azərbaycanın Tovuz rayonundakı
Düzqırıxlı kəndində doğulan, bu
torpağın sazlı-sözlü ab-havasını ciyərlərinə
çəkən bir kənd uşağı gəlir. On doqquz
yaşına qədər bu kənddə yaşayan Qəzənfər
Paşayev 1956-cı ildən taleyini, ömür yolunu Bakı
ilə, ali təhsil aldığı Azərbaycan Dövlət
Pedaqoji Xarici Dillər İnstitutu, sonra BDU-nun Qərbi Avropa
dilləri kafedrası ilə, nəhayət, Nizami adına
Ədəbiyyat İnstitutu ilə davam etdirib. İngilis
dili və bununla əlaqədar nə varsa, onun ixtisasına
aiddir. Amma bu gün professor Qəzənfər Paşayev
deyəndə təkcə ingilis dili mütəxəssisi yada
düşmür, ədəbiyyatşünas,
folklorşünas, publisist, dilçi, mətnşünas, nəsimişünas,
iraqşünas, tərcüməçi kimi, özü də
hər birində kamil və hər birində də orijinal tədqiqatları
ilə diqqəti cəlb edən görkəmli bir alim
obrazı ilə qarşılaşırıq.
Bu il - avqustda Qəzənfər
Paşayevin 82 yaşı tamam olacaq. Bu yaşda
elə alimlər görürəm ki, artıq sözlərini
deyib qurtarıblar, daha heç nə yazmırlar,
pensiyalarını alıb rahatca yaşayırlar, nəvələrini
bağa-bağçaya gəzməyə aparırlar, amma
ötən günlərini də "Xatirələr"ində
canlandıranlar olur. Qəzənfər
Paşayev isə hələ xatirə yazmağa tələsmir,
işləri çoxdur, sözünü deyib qurtarmayıb və
qurtarmağa da tələsmir (gözəl şair-publisist
Vaqif Bəhmənlinin onunla apardığı müsahibəni
oxuyun). O, cavanlıq eşqilə yenə məşğul
olduğu bütün sahələrdə
çalışır, kitablar nəşr edir, məqalələr
yazır, təkcə Bakıda deyil, bir çox dünya
ölkələrində beynəlxalq konfranslarda,
müşavirələrdə iştirak edir, Azərbaycan
elmini ləyaqətlə təmsil edir. Əsərləri
Bağdadda, İstanbulda, Tehranda, Amerikada böyük tirajlarla
nəşr olunur.
İnsanda bu qədər enerji,
yazıb-yaratmağa bir belə sonsuz həvəs, sanki nəfəs
dərmədən hər gün yazı masasının
arxasından çəkilməyib yaza-yaza öz
imzasını o mötəbərlik zirvəsindən endirməyən
Qəzənfər Paşayevə bu eşq, bu, sözün
yaxşı mənasında, divanəlik, məcnunluq hardan gəlir?
Qəzənfər Paşayev
deyəndə, mən ağlı kəsəndən
bütün varlığını ədəbiyyata, elmə,
bu qoşa qanadın hər birinə ömrünü həsr
edən professional, ikiqat, üçqat bir peşəkar sənət
adamı ilə qarşılaşıram. Bu adam folklorumuzu əlinin
içi kimi əzbər bilir, "burdan Biləcəriyə qədər"
yox, Biləcəridən dünyanın o başına qədər
yol gedən, müasir ədəbiyyatın hər bir guşəsinə
göz gəzdirən, çox vaxt bizim hamımızdan tez bir
əsər və tədqiqat haqqında söz deməyi bacaran
bu adam məşğul olduğu bütün sahələrdə
yarımçıq deyil, bütövdür.
Qəzənfər Paşayev deyəndə
mən ilk növbədə, "İraq-türkman
folkloru", "Altı il Dəclə-Fərat sahillərində",
"İraq-Kərkük atalar sözləri", "Kərkük
tapmacaları", "İraq-Kərkük
bayatıları", "Kərkük folkloru
antologiyası", "Kərkük folklorunun
janrları", "Kərkük dialektinin fonetikası",
"İraq-türkman ləhcəsi" kimi kitabların
müəllifi və İraq-türkman yanğısını
onlarla məqalələrində ifadə edən istedadlı
bir ədəbi əlaqələr mütəxəssisi
haqqında düşünürəm. Və mən
bir də onu düşünürəm ki, bu kitablarda və məqalələrdə
Qəzənfər Paşayevin böyük Vətən və
Türk sevgisini bütün çalarlarıyla görmək
olur. Hələlik bu mövzunun yeganə
araşdırıcısı Qəzənfər müəllimdir.
Onunla
tanışlığımın tarixi də səksəninci
illərdən başlayır. "Altı il Dəclə-Fərat
sahillərində" kitabını
"Yazıçı" nəşriyyatında mənə
rəyə vermişdilər və mən bir neçə
gün ərzində bu kitabı heyranlıqla oxudum və
çalışdım ki, sanballı bir rəy yazım.
Səksəninci-doxsanıncı illərdə
bu kitab oxucuların sevə-sevə oxuduqları stolüstü
bir kitab idi. Elə indi də o kitabı kim
oxuyursa, məmnunluq hissini gizlədə bilmir. Çünki
o kitab bir ölkənin tarixi keçmişi, burada yaşayan,
qanı bir, canı bir olan uzaq ellərin doğmalarının
milli-mənəvi dünyasını gözlərimiz
qarşısında canlandırır.
Qəzənfər Paşayev
deyəndə, mən Azərbaycan dilinin
saflığının, gözəlliyinin, həm bədii ifadə
vasitələrinin, həm də bədii-publisistik
çalarların bütün incəliklərinə bələd
olan bir alim-yazıçı haqqında düşünürəm. Qəzənfər
müəllim sadə yazır, istər elmi əsər olsun,
istərsə də publisistik, o, bu prinsipə həmişə
sadiq qalır. O, bəzi alimlərimiz kimi, yalnız
müəyyən elita üçün yazmır, fikri mürəkkəb
elmi terminlərlə, mücərrəd və dolaşıq
cümlə və tərkiblərlə ifadə etməyə
heç bir ehtiyac duymur.
Qəzənfər Paşayev deyəndə,
mən indinin yox, əlli il - altmış
il bundan qabaqkı bir nəsimişünas alimi
düşünürüm. Bu il hörmətli
Prezidentimiz İlham Əliyevin sərəncamı ilə
"Nəsimi ili"ni yaşayırıq. Nəşriyyatlar
Nəsimi yaradıcılığı ilə bağlı
kitablar nəşr edir, Elmlər Akademiyası və digər
elmi müəssisələr, Yazıçılar Birliyi, məktəblər,
kitabxanalar, radio və televiziya "Bu, quş dilidir, bunu
Süleyman bilir ancaq", "Səni bu hüsnü cəmal
ilə, bu lütf ilə görən, Qorxdular həq deməyə,
döndülər insan dedilər", "Məndə
sığar iki cahan, mən bu cahana sığmazam"... Nəsimi
ləfzi 650 il yol gələrək bizi
insan və kainat haqqında düşüncələrə
sövq edir. Qəzənfər Paşayev Nəsimi
haqqında araşdırmaları ilə hələ keçən
əsrin səksəninci illərində diqqəti cəlb
etmişdi. "Nəsimi divanının İraq nüsxəsi
və naməlum şeirləri", "Nəsiminin həyat
və yaradıcılığına yeni baxış",
"Şeyx Nəsimi: tarixi həqiqətlər, həyəcanlı
anlar", "İraq Divanı və biz", "Nəsimi
irsinin tədqiqi və nəşri tarixinə bir nəzər",
"Axtarışlar"... bu məqalələr Nəsimi
haqqında təzə sözdür. Böyük
şairimiz Rəsul Rzadan sonra Nəsiminin məkanı, qəbri
haqqında tam və dolğun məlumatın müəllifi Qəzənfər
Paşayevdir. O, böyük şairimizin taleyi ilə
bağlı Suriyada, Dəməşqdə, Hələbdə
elə bir tədqiqat əsəri olmasın ki, ondan xəbər
tutmasın, münasibətini bildirməsin. Lakin
Qəzənfər Paşayevin nəsimişünaslıqda ən
sanballı işi "İraq divanı" kitabıdır.
Bu divanın əldə olunmasında Qəzənfər
müəllimin sadiq dostu Ə.Bəndəroğlunun xidməti
də danılmazdır. Qəzənfər
müəllim isə onu tam və dolğun elmi mətn kimi
oxuculara təqdim etmişdir (burada mərhum ədəbiyyatşünas,
əruzşünas Məmmədəli Əsgərovun da
redaktorluğunu, lüğət və şərhlərin
müəllifliyini unutmaq olmaz). Heç
şübhəsiz. "İmadəddin Nəsiminin
İraq divanı" Nəsimişünaslıq abidəsinin
möhtəşəm hörgülərindən biridir.
Azəbaycanlı nəsimisevərlər bu kitabla yaxından tanış olsalar, müəyyən keyfiyyət
fərqlərini hiss edəcəklər. Həm
də unutmayaq ki, Qəzənfər müəllimin tərtib
etdiyi bu kitab Nəsiminin yaşadığı dövrdə qələmə
alınıb və onun daha elmi-metodoloji səhihliyi barədə
də düşünə bilərik.
Qəzənfər Paşayev mənə
2012-ci ildən bəri çap etdirdiyi oncildliyini
bağışlayıb və oncildlik seçilmiş əsərlərlə
tanış olanlar onun müasir Azərbaycan ədəbiyyatına,
bu ədəbiyyatı yaradan şəxsiyyətlər, həmin
şəxsiyyətlərin araya-ərsəyə gətirdikləri
kitabları haqqında fikir və düşüncələri,
hissləri, duyğuları barədə mükəmməl təsəvvür
əldə edəcəklər. Bəzən
düşünmək olar ki, Qəzənfər müəllim
niyə hər şeydən yazır (deyim ki, bunu mənim
özümə də irad tuturlar), hətta oncildliyə namizədlik
dissertasiyalarına verdiyi rəsmi opponent rəylərini,
doktorluq və namizədlik dissertasiyalarına avtoreferat əsasında
verdiyi rəsmi rəyləri, bir sıra dostyana məktub və
çıxışlarını da bu oncildliyə daxil eləyib.
Məncə, bu prinsipi, Seçilmiş əsərlərinə
hətta özü haqqında nə yazılıbsa belə,
daxil etməyi, məktubları, ona aid olan məlumat və
informasiyaları təqdim etmək Qəzənfər
Paşayev obrazını tamamilə dərk etməyə bir
vasitə kimi düşünmək olar.
Qəzənfər Paşayev deyəndə,
mən təkcə İraq-türkman-Kərkük
dünyasının bir nömrəli bilicisi, bizim folklorumuzun,
Nəsimi kimi qüdrətli bir dühanın
araşdırıcısıdır deyə, şəxsən
mənə görə məhdud sayıla biləcək
(halbuki, elə bu mövzular kifayət idi Qəzənfər
Paşayevi bir tədqiqatçı kimi təqdir etməyə)
bir "ərazidə" durdurmaq istəmirəm. Qəzənfər
Paşayevi mən Azərbaycan ədəbi prosesinin içində
huşyar gözüylə sakitcə addımlayan, cavan
şairlərimizdən qocaman, özü yaşda bütün
yazarların yaradıcılığına qədər
maraqlanan və bu maraq hissini səmimiyyətlə qələmə
alan bir Ağsaqqal yazıçı-ədəbiyyatşünas,
pedaqoq, dost obrazları haqqında düşünürəm. "Deyilən söz yadigardır" - böyük
şairimiz Səməd Vurğunun bu müdrik kəlamını
Qəzənfər Paşayev bütün vurğuları ilə
yazılarında yaşatmağa çalışır.
Mir Cəlal, Mehdi Hüseyn, İlyas Əfəndiyev, Nigar Rəfibəyli,
Əzizə Cəfərzadə, Abbas Zamanov, Yaşar Qarayev,
Anar, İmamverdi Əbilov, Camal Mustafayev, İlyas Tapdıq,
İsi Məlikzadə, Fərman Kərimzadə, Əli
İldırımoğlu, Nəriman Həsənzadə,
Qasım Qasımzadə, Hüseyn Arif, Tofiq Bayram, Fikrət
Qoca, Vladimir Qafarov, Əlibala Hacızadə və onlarla digər
sevdiyi şair, nasir və alimlər haqqında, mən deyərdim,
ən gözəl dost sözünü Qəzənfər
Paşayev söyləyib. Bu dost sözü heç də tost
sözü deyil, haqqında söz açılan hər bir
müəllifin yaradıcılığındakı orijinal bədii
iksirləri oxucuya çatdırmaqdır. Hətta
İsi Məlikzadə, Tofiq Bayram, Fikrət Qoca, Əlibala
Hacızadə haqqında bioqrafik xarakterli topluların da
müəllifidir. Mən burada üç müəllifin
adını bilə-bilə çəkmədim - Rəsul
Rzanın, Bəkir Nəbiyevin və Elçinin... Rəsul Rza
ilə şəxsi münasibəti dostluq çərçivəsindən
tutmuş onun bir tədqiqatçısına qədər səmimi
bir yol var. Bu yolda Rəsul müəllimin hələ tələbə
Qəzənfər Paşayev haqqında söylədiyi "Bu
oğlandan nəsə çıxacaq" ilk proqnozu sonralar həqiqətə
çevrildi. Və ən başlıcası
budur ki, həm Rəsul müəllimi, həm də Qəzənfər
Paşayevi birləşdirən İraq-türkman, xoyrat, Nəsimi
qanıdır.
İkinci müəllif
akademik Bəkir Nəbiyevdir, bu oncildliyin baş qəhrəmanlarından
biri odur. Bəkir Nəbiyevlə Qəzənfər
Paşayevin dostluğu təkcə şəxsi münasibətlərdə
deyil, yaradıcılıq əlaqələrində davam edib.
Mən bizim ədəbiyyatşünaslıqda
"patriarx" ifadəsinə bir qədər ehtiyatla
yanaşıram. Şəxsən mənim
üçün bu mənada patriarx, mərhum deməyə
dilim gəlmədiyi Yaşar Qarayevdir. Amma
hər bir tədqiqatçının, xüsusilə, Qəzənfər
Paşayev kimi mötəbər, nüfuzlu bir tədqiqatçının
Bəkir Nəbiyevi ədəbiyyatşünaslığımızın
patriarxı hesab etməsinə qısqanclıqla
yanaşmıram. Çünki Bəkir müəllim
Ədəbiyyat İnstitutunun direktoru və müasir ədəbiyyatşünaslıq
elmimizin bütün sahələrinin "dirijoru" kimi son nəfəsinə
qədər filologiya elmimizin başında dururdu və Qəzənfər
Paşayevin bu mənada onu patriarx hesab etməyə tam
haqqı var. Amma bir məqam var ki, onu gizlətmirəm - Bəkir
Nəbiyev haqqında çox yazılar yazılıb, Qəzənfər
müəllimin monoqrafiyası, məqalələri və
çıxışları isə Bəkir Nəbiyevi Azərbaycanın
böyük alimlərindən biri kimi daha çox sevdirir.
Qəzənfər müəllimin
lap tədqiqatçı kimi demirəm, bir oxucu kimi ən
çox sevdiyi yazıçı Elçindir. Nədir bunun
sirri? "Mən o xoşbəxt
insanlardanam ki, mənə bir çox görkəmli və
tanınmış qələm sahiblərinin
yaradıcılığını sənət aləminə
gəldiyi ilk gündən bu günə kimi - yarım əsrdən
artıq zaman kəsiyində izləmək nəsib olub. Onların arasında görkəmli
yazıçı, tənqidçi alim, filologiya elmləri
doktoru, tanınmış ziyalı, ictimai xadim, xalq
yazıçısı Elçin xüsusi yer tutur. Nə gizlədim, Elçinin əsərlərindəki
gözlənilməzlik, qeyri-adilik bəzən mənə qəribə
görünür. Elə bu qəribəlik
də həmişə marağıma səbəb olub".
"Elçinin sənət dünyası",
"Elçinin folklor dünyası", "Elçinin
nağıl dünyası", "Kərəm
yanğısı ilə", "Aşıq
poeziyamızın açılmamış qatı",
"Əsl məhəbbət ötərgi olmur",
"Teleskop"dan görünən dünyamız",
"Bir daha Elçinin "Sosrealizm bizə nə verdi?" əsəri
barədə" və s. məqalələr, Elçinin
ünvanına yönələn məktublar doğrudan bu
marağın, bu qarşısıalınmaz istəyin
elmi-publisistik nümunələridir. Elçinin
yaradıcılığı barədə çoxlu
monoqrafiyalar, məqalələr yazılıb (elə bu sətirlərin
müəllifi də), amma Qəzənfər Paşayevin
Elçini onun əsərlərindəki gözlənilməzliyin,
qeyri-adiliyin izharında təcəssüm edir. Qəzənfər Paşayevin səmimiyyət və
məhəbbətindən yoğrulan və digər
yazıçılara həsr olunan məqalələrində
bir cəhəti xüsusi vurğulamaq istəyirəm. O
da Qəzənfər müəllimin mütaliə mədəniyyətidir.
O, gündəlik qəzetləri, aylıq jurnalları oxumaqdan
yorulmur, təzə çıxan, nəşr olunan şeir, nəsr
kitablarını (təbii ki, ona bağışlanan kitabları)
mütaliədən də çəkinmir. Onun
"Ədəbi məktublar" silsiləsi bunu bir daha
sübut edir ki, Qəzənfər Paşayev bu böyük ədəbiyyatın
içindədir və bu böyük ədəbiyyat da onun
içindədir. Şəxsən mən onun "Xalq
şairi Nəriman Həsənzadəyə açıq məktub"
yazısını, həmçinin İsa Həbibbəyliyə,
Vilayət Quliyevə, Məmməd İsmayıla, Nizaməddin
Şəmsizadəyə, İmamverdi Əbilova, Yavuz Axundluya,
Nizami Cəfərova, hətta bu sətirlərin müəllifinə
ünvanladığı məktubları müasir
publisistikamızın bu janrında qələmə alınan
gözəl nümunələri hesab edirəm.
Qəzənfər Paşayev
deyəndə, mən onu həm də "köhnə
kişilər" silsiləsinə daxil edirəm, amma o,
"köhnə kişilər"in ən cavanıdır
deyirəm. Qəzənfər Paşayevi Firidun bəy
Köçərli, Salman Mümtaz, Əziz Şərif, Qulam
Məmmədli, Əliəjdər Səidzadə, Abbas Zamanov
kimi araşdırıcılarla müqayisə etməyə
heç bir ehtiyac duymuram, ona görə ki, Qəzənfər
müəllim Azərbaycan ədəbiyyatının bu külüng
vuranlarının yolunu davam etdirir, tələbəni isə o
böyük müəllimlərin yalnız ardıcılı
hesab etmək olar. Elə isə "köhnə
kişilər"in yolunu davam etdirən professor Qəzənfər
Paşayevə - bu 82 yaşlı ağsaqqal həmkarıma,
yazılarından qocalıq qorxusu gəlməyən
böyük ziyalımıza uğurlar diləməklə
sözümü bitirirəm.
Vaqif
YUSİFLİ
Ədəbiyyat qəzeti.- 2019.-20 iyul.- S.8-9.