Ekranlaşdırılmış ədəbi əsərlər
Layihəmizdə Anarın “Dantenin yubileyi” povesti əsasında çəkilmiş
eyniadlı filmi təqdim edirik
Süjet: Əsərin qəhrəmanı
Feyzulla Kəbirlinski sənətində uğur qazanmayan
yaşlı aktyordur. O, yastıayaq olduğundan gəncliyində
müharibəyə yararsız hesab olunub. Müharibə
illərində teatrda ixtisara düşüb. Bir müddət avtobusda konduktor işləyib.
Əsər onun istedadsızlığına
işarə edən epizodla başlayır. Gənc
rejissor Səyavuş yeni bir tamaşanın məşqini edir.
Tamaşada kiçik rol ifa edən Kəbirlinski bir neçə
kəlmə deməlidir: "Bu gecə, bu qoca, bu ocaq". O,
bu sözləri dəfələrlə desə də, onu
heç cür rejissorun tələblərinə uyğun ifadə
edə bilmir.
Kəbirlinski teatrdan
başqa, dublyajda işləyir, ara-sıra televiziyada
çıxış edir, üstəlik, karamel fabrikində
dram dərnəyinin rəhbəridir. İşgüzar olsa
da, uzun illər teatr sahəsində çalışsa da, o,
heç bir sahədə uğur qazanmağı bacarmır.
Hətta üç ildir rəhbərlik etdiyi
dram dərnəyində "Oqtay Eloğlu" əsərini
səhnələşdirə bilmir.
İş yoldaşları Kəbirlinskiyə
qeyri-ciddi münasibət bəslədiklərini açıq
büruzə verir, ona küt, istedadsız deməkdən
çəkinmirlər. Yeni tamaşa təqdim olunanda gənc tənqidçi
yalnız Kəbirlinskinin oyununu tənqid edir.
Kəbirlinskinin yeganə
oğlu Eldar radioda rejissor köməkçisidir. Ancaq oğul
atasına hörmət edilməməsinə, məsxərəyə
qoyulmasına görə xəcalət çəkir, onun
övladı olduğu üçün təəssüflənir.
Eldar atasının radioda səs
yazılışı olanda həmin gün gözə dəymir.
Oxuduğu texnikumda müəllimin atasını
tənqid etməsi, resenziyalarda "Kəbirlinski yenə də
rolunun öhdəsindən gələ bilmədi" cümlələrinin
yazılması gənc oğlanı üzür.
Əslində, Kəbirlinski
istedadsızlığının, böyük aktyor
olmamasının fərqindədir.
Ailəsi ilə darısqal mənzildə
yaşayan Kəbirlinskinin arvad sarıdan da bəxti gətirmir. Onun arvadı
Həcər bütün günü deyinir, ərini
bacarıqsızlıqda qınayır, təhqiramiz sözlər
ünvanlayır.
Əhvalatın gedişindən
bəlli olur ki, Eldar onların doğma övladı deyil. Kəbirlinskinin
maşın qəzasında gənc ikən həlak olmuş
bacanağının və baldızının oğludur.
Ər-arvad Eldara bu həqiqəti deməkdən
çəkinir.
Həmişə Kəbirlinskini
məsxərəyə qoyan Məcid bir gün ona Dantenin
yubileyinin keçirilən tədbirə dəvətnamə
verir. Kəbirlinski arvadı ilə sevincək tədbirə
tələsir. Lakin sonda aydın olur ki, Məcid
Kəbirlinskiyə kələk gəlib. Tədbir bir həftə
bundan əvvəl keçirilib...
"Dantenin yubileyi" (1968)
böyük arzularla yaşayan,
çalışıb-çarpışan, amma nəticədə
uğur əldə etməyən, cəmiyyətdə autsayderə
çevrilən kiçik insanın dramıdır. Kəbirlinski
ortabablığın ümumiləşmiş
obrazıdır. Onun özünütəsdiq
cəhdlərini - nəticə əldə etməyə
çalışan, fəqət sonda zəhməti
uğursuzluqla sonuclanan Sizif əməyi ilə müqayisə
edərdim.
Ortabab olduğu ilə
barışsa da, özünü böyük sənətkarlarla
bir sırada qoyması, dram dərnəyindəki məşqlərdə
özünü böyük rejissor kimi görməsi onun
varolmaq üçün tək motivasiyasıdır. Kəbirlinski
obrazı ambivalent emosiyalar doğuran şəxsiyyətdir.
Yəni kiməsə iki əks hissin, fikrin eyni
zamanda doğulmasını nəzərdə tuturam. Bu mənada Kəbirlinski ziddiyyətli təəssürat
yaradır. Bir tərəfdən miskinliyinə
acıyırsan, digər tərəfdən səmimiyyəti,
şəffaflığı sayğı doğurur.
Kəbirlinskinin, digər
personajların xarakteri demək olar hadisəsizlikdə
açılır. Yəni əsərdə demək olar ki,
hadisə baş vermir. Belə bir statik
fonun seçilməsi, əslində, personajın həyatının
inersiya vəziyyətilə üst-üstə
düşür, bir-birini tamamlayır. Və "Dantenin
yubileyi" az əsərlərdəndir
ki, teatrda kulisarxası mühit də yer alır.
Əsər 1978-ci ildə
Gülbəniz Əzimzadə və Anar tərəfindən
ekranlaşdırılıb. "Dantenin
yubileyi" ekran işi povestin səliqəli
adaptasiyasıdır. Güman edirəm ki,
film, eyni zamanda müəlliflərin aktyorluq sənətinə
olan ehtiramını ifadə edir. Təsadüfi
deyil ki, ilk səhnədə rus poeziyasının
gümüş dövrünün əhəmiyyətli
nümayəndələrindən biri Aleksandr Blokun aktyorluq sənətinin
çətinliyindən bəhs edən "Balaqan"
şeirinə bəstələnən mahnının ifası
ilə başlayır. Proloqda və epiloqda
bu nəğmənin müşayiəti ilə səyyar
teatrla bağlı illüstrativ görüntü verilir.
Bu da personajların sənətə dərin
bağlılığını, sevgisini ifadə edir.
Kəbirlinskinin (Həsənağa
Turabov) əhvalatı isə rejissor Səyavuşun (Elçin
Məmmədov) səhnədə "Şah Edip"
tamaşasının məşqləri ilə başlayır. Epizodda
çıxış edən Kəbirlinski "Təəssüf
ki, deməyə söz də tükənib. Müqəddəs İokasta daha sağ deyil"
replikasını heç cürə deyə bilmir.
Ümumiyyətlə, ədəbi
əsərlə ekran versiyası arasında dərin fərq
olmasa da, ssenaridə (ssenarist Anar) müəyyən dəyişikliklər
olunub. Bu da vizual yığcamlığa hesablanıb.
Bədii mətndə gənc
teatr tənqidçisi bir neçə xırda epizodda peyda
olur. Filmdə isə bu obraza ad verilir, onun əsərdə
iştirak ərazisi, funksiyası genişləndirilir. Beləliklə, gənc tənqidçi
Yalçının (Oqtay Mirqasımov) Eldarın (Vaqif
İbrahimoğlu) sevdiyi qız Sevillə (Alagoz Salahova)
münasibəti başlayır. Əsərdə
Eldarın sevdiyi qız Sevil yox, Rənadır və povestdən
fərqli olaraq filmdə cütlüyün toyu
çalınır. Yeri gəlmişkən,
povestdə Eldarın normalda gizlədiyi fikirlərin içki
vasitəsilə üzə çıxması, bunları
Aydınla (Bəxtiyar Xanızadə) bölüşməsi səhnəsi
onların ayrıca görüşdüyü restoranda baş
verir. Filmdə isə rejissorlar bu səhnəni
toy mərasiminə salıblar. İlk
baxışdan xırda detallardır. Amma təbii
ki, nəqlin atmosferi, kompozisiyası belə
xırdalıqlardan hörülür. Əsərin
əvvəlində yazıçı Eldarı üzdən
tanıdır, o introvert, adamayovuşmaz biridir və bu, onun, əslində,
özünü müdafiə mexanizmidir. Restoranda
dostu Aydınla söhbətində yazıçı gözlənilmədən
Eldarın sosial maskasını yırtır. Eldarın onu və atasını məsxərəyə
qoyanları fürsət düşəndə alçaltmaq
ehtirası, korrekt sadizmi üzə çıxır. Povestdə bu epizod həm linqvistik, həm vizual səviyyədə
yaxşı işlənib. Eldarın düşüncəsinin
gizli qatlarınn açılmasını, onun iç vəziyyətini,
ovqatını həm görür, həm oxuyuruq. Filmdə isə bu epizod toy mərasiminin içində
itib-batır.
Yalçınla-Sevilin münasibətlərinin
olduğunu göstərən xatırlama kadrlar isə
artıqdır, əhvalatın axıcılığına
daxil ola bilmir. Yəni belə
bir sentimental təsviri bir dialoqda, lakonik situasiya ilə də həll
etmək olardı.
Maraqlı epziodlardan biri Kəbirlinskinin
dram dərnəyində tamaşanın məşqi zamanı
Stanislavskini və Səyavuşu təqlididir. Kəbirlinskinin xüsusi
rejissor ədası ilə "inanmıram" (versiyaya
görə, Stanislavski aktyor oyununda imitasiya, qeyri-təbiilik
görəndə bu sözü işlədirmiş)
vurğulaması, Səyavuşun məşq zamanı qəzəbli
monoloqunu təkrarlaması onun böyük aktyor, rejissor ola bilməməyinin sublimasiyasıdır. Amma bu kadr sərt ironik tərzdən çox,
yumşaq təsvirlərlə verilir.
"Şah Edip"ə daxili
baxışından sonra tamaşa haqda müzakirələrdən
fraqmentlər, milli kinomuzda demək olar ki, nadir hallarda yer alan intellektual-yaradıcı mühitin təsviridir.
Kəbirlinski ilə tənqidçi
Yalçının tanışlığı maraqlı
rakursdan işlənir. Dialoq zamanı Yalçın
əsasən güzgüdən görüntülənir, gah
o, gah da Kəbirlinski fokusdan kənarda təsvir olunur. Kadr elə qurulub ki, Yalçın, sanki Kəbirlinski
ilə üz-üzə yox, arxa plandadır. Ziddiyyətli təsvir həlli personajlar
arasındakı fikir uçurumunu ifadə edir.
Bir epizodda Kəbirlinski
yaşamasının mənasızılığından
gileylənir.
Həyatında məna, yerini tapa bilməməsi,
ekzistensial krizi bəşəri kontekstə yox, daha lokal istəkdən
- özünü şəxsiyyət və sənətkar kimi
realizə edə bilməməsindən, ciddiyə
alınmamasından qaynaqlanır.
Əsərdə və filmdə yer alan əhəmiyyətli mövzulardan biri teatr
mühitinin indi də aktual, həll olunmamış problemlərinin
yer almasıdır. Bu suallar tənqidçi
Yalçının dilindən səslənir: istedadsız
adamlar səhnəyə necə, hardan gəlib. Səhnədən
necə və haçan gedəcəklər. Niyə onlara yazığımız gəlir, amma
peşəmizə yazığımız gəlmir?
Finalı müəlliflər
bədii mətndən fərqli olaraq pozitiv bitirirlər. Yalçın
dissertasiyasında yaşlı teatr nəsli haqda
yazdığını deyir. O, Kəbirlinski ilə
görüşərək faktları, xatirələrini
bölüşməyi xahiş edir. Nəhayət, Kəbirlinskinin
özünü faydalı duyduğu an
yetişir.
Epizod Cəfər
Cabbarlının, Sidqi Ruhullanın, Ülvi Rəcəbin,
Abbas Mirzə Şərifzadənin fraqmentləri ilə zənginləşdirilir.
Son epizodlardan birində Kəbirlinski
növbəti səhərini həyat eşqini ifadə edən
ovqatla açır.
Nəhayət, Kəbirlinski
rolunun ifaçısı Həsənağa Turabov haqda. İstər teatrda, istər
kinoda parlayan Həsənağa Turabov az
aktyorlardandır ki, fakturası da, daxili də obrazdan-obraza
tamamən dəyişə, başqalaşa bilirdi. Və mənə
elə gəlir ki, Həsənağa Turabov hər ifasında az qala hüceyrələrinədək dəyişən
aktyor idi. "Yeddi oğul istərəm"
filmində Gəray bəy rolunda nəhəng, əzəmətli,
sərt Turabov "Dantenin yubileyi"ndə əzilir,
kiçilir zavallılaşır. Turabov 60
yaşlı Kəbirlinskini 40 yaşında ifa edib.
Filmin maraqlı cəhətlərindən
biri rejissorlar Bəxtiyar Xanızadənin, Vaqif
İbrahimoğlunun, Eldar Quliyevin, bəstəkar Emin
Sabitoğlunun, rəssam Toğrul Nərimanbəyovun,
yazıçılar Elçinin, Anarın
iştirakıdır.
"Dantenin yubileyi"
mövzusuna, yanaşmasına, personaj konsepsiyasına görə
kinomuz üçün bu gün də əla materialdır. Onun kinoda yeni
oxunuşuna, təkrar ekranlaşdırılmasına ehtiyac
var.
Sevda Sultanova
Ədəbiyyat qəzeti.-
2019.- 27 iyul.- S.2.