Gənc alimi öldürən fəlsəfə...
Dəyərli dostlarım Kənan Hacının və Ayaz İmranoğlunun məsləhəti ilə
Süleyman Abdullanın
"Fəlsəfə müəlliminin
ölümü" romanını
oxudum. Yaradıcı enerjiyə sahib hər
kəs bu romanı oxumalıdır.
Romanda bəzi hallarda cəmiyyətin gözündə
ziyalı mövqeyinin,
ziyalı sözünün
dəyərsizləşdiyini, nüfuzdan düşdüyünü
görürük. Ən dəhşətli
məqamsa budur ki, min bir fırıldaqla
uşaqları universitetlərə
qəbul etdirən, onlardan pul yığan
Əli müəllimi
atası Arifə sağlam nümunə kimi göstərir. Oğlunu riyaziyyat müəllimi olmağa məcbur edir. Arifsə fəlsəfəni sevir, gecə-gündüz
fəlsəfi kitablar oxuyur. Eynəkli, çəlimsiz gəncə
kənddə heç
kəs hörmət etmir, hər kəs ona lağ
edir.
Arifin həyatını oxuduqca öz yaşantılarımı
bir daha xatırladım. Atasının Arifi əsgərliyə
yola salarkən yaşadığı hissləri,
vidalaşan zaman göz yaşlarını
saxlaya bilməməsi
mənə çox təsir etdi. Arif qatarda qarışıqlığa
düşəndə eynəyinin
şüşələri sınır.
Gözləri görmür, vidalaşma
anında atasının
üzündəki ifadələri,
göz yaşlarını
görmür. Görsəydi, bəlkə də ürəyi yumşalar, atasının istəyini yerinə yetirər, riyaziyyat müəllimi olardı. Atası Arifin cibinə
pul qoyur ki, imkan düşən
kimi özünə eynək al. Bu məqamda Qasım kişini ağlamaq tutur. Hərbi xidmət zamanımı xatırladım. Mənim də
eynəyim qırılmışdı.
Arif romantik, həyat hadisələrinə olduqca
sentimental münasibət bəsləyən
saf bir gəncdir,
həyatın müsibətlərindən,
insanların acgözlüyündən
xəbərsizdir. Arif inanır ki,
insanlar mədənidirlər
və mübahisələri
mədəni qaydada danışaraq, dərdləşərək
həll edə bilərlər. Ancaq əsgərlikdə
olanda bu fikirləri alt-üst olur. Bu məqamlarda
Arif böyük ümidsizlik yaşayır,
insanlara bəslədiyi
inamı itirir. Qəlbinin dərinliyindəsə ona
pislik edənləri bağışlayır. Onlara ürəyində
qarğış etmir,
söymür. Qisasçılıq fikri ilə yaşamır. Əslində,
hər birimizin həyatında Arifin yaşadığı saflığa,
səmimiyyətə rəğbət
bəsləmək, bəzənsə
inamın itməsi, həyatdan küsmək, axtarışda olmaq, özünü tapa bilməmək kimi məqamlar olur. Arif ürəyində daim özüylə danışır.
Hadisələrə sağlam məntiqlə
yanaşmağa çalışır.
Bir məqamdasa anlayır ki, məntiq insanı istəklərindən
məhrum edir. Anlayır ki, həyatının məhz bu məqamında
qətiyyətli olmalı,
iradəsini göstərməli,
qərar verməlidir.
Arif riyaziyyatçı olmaq istəmir, öz istəyinin, fəlsəfənin
ardınca gedir. Arifin yeganə təsəllisi Zina olur. Zinanın hərbi pilot olan əri uçuş
zamanı qəza keçirmiş, vəfat etmişdi. Arifin tərbiyəsi, digər
əsgərlər kimi
başıboş olmaması
Zinanın diqqətini
cəlb edir. Arif azadlığın, zövqün
nə olduğunu başa düşür.
Ancaq Zina ilə görüşə
getmək üçün
hərbi hissəni özbaşına tərk
etdiyinə görə
onu qaupvaxta salırlar. Arifə həbsdə zülm
edənlər də elə rus əsgərləri
olur. Ancaq həmyerlisi qaupvaxtda
ona kömək edir. Arifi döyənləri döyüb cəzalandırır.
Ümumiyyətlə, əminliklə demək
olar ki, romanda milli birlik
və milli kimlik hissləri təsvir olunub. Müəllif oxucusunu məhz
milli birliyə və milli kimliyini
tanımağa çağırır.
Arif fəlsəfə müəllimi
olur, elmlər namizədi adını alır. Amma zaman keçdikcə
xoşbəxt olmadığını
anlayır. Atası onun
fəlsəfə müəllimi
olduğunu eşidərkən
oğlunu söyür,
Arifi evdən qovur. Növbəti gün oğlunun
televizor kanalında alim kimi təqdim
olunduğunu görəndəsə
sevinir. Qasım kişi həmin
anda televizora Əli müəllimlə
birgə baxır. Qasım kişinin məqsədi Əli müəllimə acıq verməkdir. Çaxır içmək adıyla
Əli müəllimi
aldadıb evinə qonaq çağırır.
Əli müəllim Arifi TV-də görəndə qısqanclıqdan dəli
olsa da bunu
büruzə verməməyə
çalışır. Əksinə
sevindiyini, Arif kimi bir alimin
müəllimi olduğu
üçün fəxr
etdiyini deyir.
Romanın əsas qayəsi budur ki, Arif
xoşbəxt deyil. Romanda SSRİ-nin
dağıldığı və yeni
müstəqil dövlətin qurulduğu
zamanlardakı maddi vəziyyətdən, alimlərin,
müəllimlərin çətinliyindən və
fırıldaqçı müəllimlərin müxtəlif
dələduz yollara əl atıb
var-dövlət, şan-şöhrət sahibi
olmalarından bəhs olunur.
Romanı oxuyarkən biz Ariflərin faciələrini,
bu faciələrin səbəblərini və
nəticələrini görürük. Romanda, həmçinin maddi
dünya və mənəvi dünya anlayışlarının fərqini görürük. Tələbə
yoldaşı savadsız Cəfərlə alim
Arifin münasibətlərində biz bu dilemmanın təsirlərini,
nəticəsini görürük. Cəfərin
Arifə münasibəti alverçi
zehniyyətin sənətə, intellektə bəslədiyi münasibətin
nümunəsidir.
Nicat Həşimzadə
Ədəbiyyat qəzeti.-
2019.- 27 iyul.- S.15.