Modern Kanada
poeziyası:
Marqaret Ətvud
Marqaret Ətvud
müasir Kanada şairi, nasiri, tənqidçisi və esseistidir. Avropa, ABŞ və vətəni Kanadada çox yaxşı tanınan Ətvud indiyə kimi nüfuzlu ədəbi mükafatlar,
o cümlədən Buker,
Arthur C.Clarke mükafatını,
habelə iki dəfə Baş Qubernatorun mükafatını
alıb. Bütün kitabları, xüsusən
nəsr əsərləri
bestsellerə çevrilib.
İlk dəfə
Ətvud ədəbi ictimaiyyətin diqqətini
1960-cı illərdə yazdığı
şeirlərlə çəkib. İki kitabı - "İkiqat ilahə" və "Dairə oyunu" topluları ilə belə deyək, gələcək axtarışları
üçün möhkəm
zəmin hazırlayıb;
yəni hər bir yazarın taleyində, yazı prosesində elə məqamlar olur ki, taleyinin sonrakı
dönəmlərində məhz
bu məqamdan başlayır və ora qayıdır, şübhəsiz ki, müəyyən qeyd-şərtlə.
Həmin
məqam tükənməz
enerji qaynağına çevrilir. Sanki mistik bir qüvvə
şairi daim həmin məqama kökləyir, həmişə
ordan başlamasına
səbəb olur.
"İkiqat ilahə" toplusunda həyatla incəsənət
arasındakı əlaqələr,
habelə təbiətin
və insan oğlunun yaratdıqları
arasındakı münasibətlər
dramatikləşdirilir. Təbiətin səbatsızlığına qarşı Ətvud oyun, ədəbiyyat və eşq anlamlarını qoyur.
Yəni,
bu ikilik, bu qarşılaşdırma
Ətvud poeziyasında
əsas gərginlik sahəsini təşkil edir. Yəni bir tərəfdən
incəsənətə, digər
tərəfdən isə
həyata doğru cəzb edilir. Onun bütün yazılarında
mən/başqası,
subyekt/obyekt, kişi/qadın qarşıdurmaları aydın
şəkildə hiss edilir.
Bu düşüncə onun yaratdığı dünyanı tən yarıdan iki hissəyə bölür
və nəticə etibarilə qəhrəmanlarının
bir-birindən təcrid
olunmasına, bir-birlərilə
dil tapa bilməməsinə gətirib
çıxarır, onlar
təmas qura bilmədiklərindən sosial
münasibətlərin torundan
can qurtara bilmirlər.
Təbii
ki, dünyada da öz yerlərini
tuta bilmirlər.
Yəni bütün bunlar o anlama gəlir ki, yaşadığımız
gerçəklik heç
nəyə yaramır,
real insan cəmiyyəti
yaratmaq lazımdır,
indi üzümüzə
duran gerçəklik
manipulyasiya üzərində
qurulub.
Ətvudun şeirləri əzab və iztirabdan yoğrulub. Onun "Yanmış evdə səhər yeməyi" şeiri bu mənada son dərəcə xarakterikdir.
Tənqidçilərdən biri bu şeiri ayrıca təhlilə çəkib
yazırdı ki, bu mətn məsələyə
yanaşma tərzi ilə məni həmişə təəccübləndirib.
Bu hal onun poeziyasında tez-tez xatırlanır: kədər
və saflığın
itirilməsi… İnsan ilk dəfə
yeridiyi, dil açdığı məkana
gəlib bütün varlığı ilə sarsıla bilər, keçmişin, saflığın
necə birdən-birə
yoxa çıxmasını
seyr edib qəlbinin dərinliklərinə
qədər iztirab çəkər.
Onun yaradıcılığında
İkinci mühüm
şeir "Sevgi sözünün şəkilləri"dir.
Şeir iki bənddən, 37 misradan ibarətdir. Mövzu elədir ki,
yəni bəlli kontekstdə elə işlənib ki, onu dərhal, bütün nüansları
ilə tutmaq, necə deyərlər, divara qısnamaq mümkün deyildir. Şeirdə danışan, səsi
gələn şəxs
bir çox adamların adından danışır, burada birinci şəxs perspektivi yoxdur. Hər şey duman içindən çıxıb
aydınlaşır. Şeirin
ilk misrası bütün
şeirin niyyətini açıqlayır: bu, yəni sevgi (love) sözü dünyadakı
bütün dəlmə-deşikləri
tutmaq üçün
işlətdiyimiz bir sözdür. Yəni cəmiyyətin bütün
fərdləri sevgi sözünü özlərinin
müvəqqəti problemlərini
həll etmək naminə işlədirlər.
Bu ilk misranın quruluğu da əbəs deyil, mənası odur ki, sevgi sözü
ümumi bir şeyə çevrilmiş
və dəyərdən
düşmüşdür. İlk bənd elə beləcə davam edir, sevgi artıq
deqradasiyaya uğramış,
kommersiya alətinə
çevrilmişdir. Sevgini
siz dükanda, yaxud onlayn əldə
edə bilərsiniz,
o, artıq gündəlik
tələbat malı kimidir.
Bəzən deyirlər ki, şairlər niyə daim kədərdən, dərddən yazır, bəzən heç əlac yeri də qoymurlar. Kədər insan
ruhundakı elə yerləri, elə kül olmuş bəndləri göstərə
bilər ki, bura heç zaman, heç kəsin güzarı düşmür. Bunu
yalnız şeirlə
nişan vermək olar.
Füzulinin məşhur "Deyilsən
çoxdan ey gərdun, cahan seyrində yoldaşım"
mətləli qəzəlindəki
Mənə manənd bir divanə
surət bağlamaz, guya,
Qələm sındırdı təsvirim
çəkəndən
sonra nəqqaşım.
beytindəki gərginlik
sahəsi insanın içindən burulğan
kimi keçən, orda əsrlər boyunca yığılıb
qalmış tarixi oyadan bir nəsnədir.
Və bunun sayəsində dünyanın sifətindəki
ən gözəl və ən eybəcər cizgilər aşkarlanır.
Şübhəsiz ki, bu şeirdə,
yəni Kanada şairəsinin mətnində
dərd (insan kədəri) oxucuya, onun taleyinə görə şərh edilməlidir.
Ətvudun poeziyasında "Sağ qalmaq" mövzusu geniş şəkildə
işlənib. Ətvud ən müxtəlif
dövrlərdə bu
mövzunun müxtəlif
aspektlərini kəşf
edib, onu cəmiyyətə qarşı
qoya bilmişdir.
Ətvudun şeirləri nə
qədər daxili dünyasının əks-sədası,
onun sosial, siyasi və ədəbi baxışlarının
ifadəsi olsa da, bunları oxuyanda Kanada coğrafiyasının təsiri
dərhal hiss edilir.
Bir adi kanadalının
dünya duyumu bəlkə heç bir tədqiqat əsərində belə
incəliklə araşdırılmayıb:
ərazinin genişliyi,
göz tutduqca uzanması, əhalinin azlığı və kəskin təbii şərtlər, iqlim şəraiti ilə mübarizə ovqatı onun misraları arasından xəfif qüssə, əlacsızlıq
əlaməti kimi keçir. Ucu-bucağı görünməyən bu geniş ərazidə
insanın əli heç yerə, özünə belə çatmır, insan son hüceyrəsinə qədər
özgələşir. Bu zəngin, müstəsna
duyğular onun iki əsərində -
"Sağ qalma" adlı nəzəri əsərində və
"Bu məhəbbətdir" adlı poetik toplusunda əksini tapıb.
Marqaret Ətvudun
bir neçə şeirini ingilis dilindən tərcümədə
təqdim edirik.
Ədəbiyyat qəzeti.- 2019.-
1 iyun.- S.11.