Məmməd Cəfərin bədii

yaradıcılığı və kreativ yaddaş

Akademik Məmməd Cəfərin ədəbi-tənqidi görüşləri bu gün də Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının təkrar-təkrar üz tutduğu önəmli qaynaqlardandır. Görkəmli alimin yaratdığı ədəbi-nəzəri məktəb milli ədəbiyyatşünaslığın aparıcı xətlərindən birini təşkil edir. "Füzuli düşünür", "Füzuli sevir", "M.F.Axundov", "Hüseyn Cavid", "Azərbaycan ədəbiyyatında romantizm", "Cəlil Məmmədquluzadə" ədəbiyyata fərqli, yeni yanaşması ilə həmişə seçilmişdir. Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının filosof tənqidçisi kimi M.Cəfər mədəniyyətimizi və ədəbiyyatımızı milli kimliyi ilə bütövlükdə öyrənir və tədqiq edirdi. Görkəmli alimin bu yanaşmasını onun bədii yaradıcılığına da şamil edə bilərik. "Get dolangilən, xainsən hələ" tragikomediyası və "Molla Nəsrəddin guşəsi", "Bəhlul və Nəsrəddinin söhbəti" başlıqları adı altında verilən hekayələri müəllifin kreativ yaddaşa (yaradıcı yaddaşa) münasibəti və dəyərləndirməsidir.

"Get dolangilən, xainsən hələ" tragikomediyasında bizi maraqlandıran məsələ mətn yaddaşı ilə bağlıdır. Problemin həllində bir necə istiqamət özünü göstərir; yaddaş nədir, ədəbiyyatın yaddaşı nədir, M.Cəfər üçün yaddaş nə anlama gəlir və əsərdə mətn yaddaşı necə işlənmişdir.

Yaddaş hər şeydən öncə fizioloji hadisə olub, idrak prosesi ilə bağlıdır. İnformasiyanın qorunması, ötürülməsi və dəyərləndirməsi bilavasitə yaddaşla əlaqəlidir. Bizim üçün burada əsas olan bədii mətinin əsasında dayanan yaradıcı yaddaşa istiqamət verən uzunmüddətli yaddaşdır.

Akademik D.Lixaçov yazırdı ki, yaddaş yaradıcı prosesdir, vicdanla, mənəviyyatla bağlıdır və ənənəyə söykənir. Məhz bu dayaqlardır onu zamana qarşı qoya bilir. M.Cəfərin də həm elmi, həm bədii yaradıcılığı, bəlli olur ki, vicdanla, mənəviyyatla bağlıdır və ənənəyə istiqamətlənmişdir.

Akademik İsa Həbibbəyli M.Cəfərin bədii yaradıcılığını belə dəyərləndirir: "Bədii yaradıcılıq sahəsində onun "Əntiqə adamlar" kitabına daxil olan satirik hekayələri mollanəsrəddinçilik ənənələrinin yaradıcı şəkildə davam etdirilməsindən yoğrulmuş ciddi, maraqlı və təsirli ədəbi örnəklərdəndir". Kitabdakı "Qayanın dibində" hekayəsi müəllifin mollanəsrəddinçilik ənənələrinə bağlılığını, mənsub olduğu xalqın minillik tarixini yaşadan etnoqrafik detalları önə çıxarması, "qayanın üstündə oturanlarla skamyada oturanlar" arasındakı mübahisə zəminində yaddaşlarda donub qalan milli geyimləri, xalq rəqslərini, adət-ənənələri vizual şəkildə oxucuya çatdırır. Müəllif incə bir şəkildə, həm də təkdə yox, cəm olanların diliylə deyir: " Dedilər ki, papaq başla əlaqədar olduğu üçün onu fərqləndirmək olar. ...heç olmasa çal papağı saxlayaq".

M.Cəfərin mədəniyyətimizi və ədəbiyyatımızı milli kimliyi ilə bütövlükdə öyrənməsi adı çəkilən hekayədə özünü bu cümlələrlə biruzə verir: "əzizlərim, o ənənədən danışın və o ənənəni müdafiə edin ki, onların barlı ağaclara və təzəcə açılmış çiçəklərə xətəri toxunmasın!". Bu fikirlər həm vətənpərvər alimin vətəndaş mövqeyi, həm də gənclərə nəsihəti kimi səslənir. Çünki müəllifin yaşadığı cəmiyyətin ortaya atdığı mühüm bir sual onu daima düşündürürdü: "...ata-babalarımız hansı havalara oynayıblarsa, biz də eyni havalarla oynayaq, yoxsa təzə havalara oynayaq?...". Əslində "Əntiqə adamlar"ı M.C.Cəfərovun partiyalı ədəbiyyat və ədəbiyyatşünaslıq məngənəsindən qoruduğu duyğularını Molla Nəsrəddin, Bəhlul Danəndə diliylə təqdimi idi. Xalq yazıçısı Elçin M.C.Cəfərovun zamanında eyhamla çatdırmağa çalışdığı mətləblərdən belə söz edir: "Məmməd Cəfər müəllimi yaxından tanıyan bir şəxs kimi deyirəm ki, o bütün canı ilə, qanı ilə sovet partiyasına nifrət edən bir insan idi və mənim üçün çox xoşdur ki, o, Azərbaycanın üçrəngli bayrağının qaldırılmasını, Azərbaycanın himninin çalınmasını eşitdi və gözləri ilə gördü".

Ədəbiyyatın və mədəniyyətin yaradıcı yaddaşında ən yeni ən qiymətli deyil. Ədəbiyyatın yaddaşı yaradıcı mexanizmdir. M.Cəfər həm ədəbi-tənqidi, həm bədii yaradıcılığında ədəbiyyatın və mədəniyyətin yaddaşını yeni mərhələyə daşıya bilmişdir. Bu baxımdan onun "Səni kim unudar"ı həm Hadinin şəxsiyyəti və yaradıcılığının əsas qayəsinin açılmasında, həm də eyni totalitar cəmiyyətin siyasi məngənəsində məhv edilən Müşfiqin "Oxu tar" şerini daşıdığı məna yükü ilə müasirlərinə xatırladır. Ümumiyyətlə, M.Cəfərin istər elmi, istər bədii yaradıcılığında hər zaman öndə olan əsas, aparıcı xətt xəlqilik idi. "Səni kim unudar" məqaləsində yazdığı "Gələcək üçün yaşayıb çırpınan Hadi, gələcək nəsil üçün də yazmağı çox sevirdi. Bu şeri də o bizim üçün yazmışdır" fikrini elə müəllifin özünə də aid edə bilərik. Çünki bir ziyalı kimi M.Cəfərin gələcəklə bağlı düşüncələri informasiya ötürücülüyü ilə seçilir, Cavid, Hadi, Müsfiq kimi sənətkarların milli idealla bağlı strategiyalarını həm müasiri olduğu dövrə, həm də bugünümüzə və sabahımıza işıq tuturdu. Y.Qarayev "Tənqidçinin şəxsiyyəti" məqaləsində yazır: "Ədəbi etika və əxlaq, yazıçı məsuliyyəti, ictimai vətəndaşlıq və şəxsiyyət problemləri kimi məsələlərin fəlsəfi-publisist qoyuluşu və həlli baxımından M.Cəfərin məqalələri bizim ədəbi tənqidin tarixində xüsusi yer tutur".

Müasir ədəbiyyatşünaslıqda postmodernist yaradıcılıqla bağlı tədqiqatlarda tez-tez təkrarlanan intertekstuallıq, reminissensiya, allüziya kimi anlayışlar var ki, M.Cəfərin "Get dolangilən, xainsən hələ" tragikomediyasında mətn yaddaşı məsələsinin həllində aparıcı rol oynayır.

İntertekstuallıq bədii mətnin strukturunu zənginləşdirir, onun çoxsəsliliyini və çoxqatlığını təmin edir. Y.Lotmanın fikrincə, mətn sərbəst şəkildə mövcud ola bilməz, mütləq hər hansı bir kontekst içərisində verilməlidir. "Get dolangilən, xainsən hələ"də əsərin elə adıyla bağlı həm paratekstuallıqdan (əsərin adı və məzmun yaxınlığı), həm hipertekstuallıqdan (başqa bir mətni parodiya etmək), həm də arxitekstuallıqdan (mətnlərarası janr əlaqəsi) söz açmaq olar. Mövcud mətndə var olan misra və ifadənin yeni bir əsərin adı kimi verilməsi mətnlərarası modelləşmənin ilkin vizual əlamətidir. M.Cəfərin tragikomediyasının da adına həm Nəbatinin

Get dolanginən, xamsən hənuz,

Püxtə olmağa çox səfər gərək.

Mürği-Qaf ilə həmzəban olub,

Dövrə qalxmağa balü pər gərək

çarpasında, həm Sabirin "Hə, de görüm, nə oldu bəs?" satirasında bu şəkildə rastlaşırıq: "Get, hələ xamsan, dolan, mən deyən oldu, olmadı?".

Məsələ ondadır ki, "Get dolangilən, xainsən hələ" tragikomediyasının məzmun və ideyası ilə həm Nəbatinin çarpası, həm Sabirin satirası arasında üzvü bağlılıq vardır. Nəbati ilə M.Cəfəri birləsdirən ruh halı idisə, Sabirlə bağlayan yaşadığı dövrün nizamı ilə barışmaz üsyanı idi. Müəllif yaddaşı fərqli mədəni çağı bir araya gətirir; həm mətnlər, həm yazarlar arasında görünməz bağlar müşahidə edilir. M.Baxtinin təbirincə desək, burada çoxsəslilik bir-biri ilə dialoqda verilir. Bir sözlə, tragikomediyada baş verəcək hadisələrin ilkin sorağını əsərin adı və müqəddimə bəyan etmis olur. Müəllif Ə.Haqverdiyevin "Mirzə Səfər" hekayəsinin qəhrəmanlarını və "Həsən ağanın qohumu" kimi qəlibləşmiş deyimi "Həsən ağanın qaynı"na transformasiya edir, C.Məmmədquluzadənin məkan kimi təqdim etdiyi fiquru obraza çevirir. İkinci pərdədə Əbilovun dilindən Həsən ağanın qaynı haqda məlumat alırıq, Sabirin "Bizdə övrətlərin əmri alınarmı nəzərə, - Canı çıxsın, o da getsin yenə bir başqa ərə" sözlərini əsərdə Fikrətin dilindən eşidirik. Bu səhnədə Fikrətin Sabirin divardan asılı şəklinə işarə edərək acı-acı gülməsi assosiativ ehyamdır. Üçüncü pərdədə "indi insanların taleyini "yerində danışmaq" həll etmir, xalq, camaat, kütlə həll edir" fikri də müəllifin müasiri olduğu zamanla müttəfiq olmamasına işarədir.

Sadalanan misallarda müəllif ideyasının çatdırılmasına xidmət edən elementlər allüziya kimi xarakterizə olunur. Allüziya müəllifin hadisələrə və qəhrəmanlara münasibətini açıqlayır. Bu üsul vasitəsilə yazar yalnızca məlum mətnə işarə etmir, həmçinin konkret tarixi dönəmə, insana və mif süjetinə yön alır. Bu üslub mətndə birbaşa və ya dolayı yollarla işlənə bilir. M.Cəfər də tragikomediyanın alt qatında düşünən, həm də yaşadığı zamanın gerçəklikləri ilə barışmayan ziyalı obrazının, müasir mirzə səfərlərin təsvirini verir.

"Get dolangilən, xainsən hələ" tragikomediyasında ədəbiyyat və mədəniyyət tariximizin tanınmış simalarının əsərlərindən konkret obrazlara və ya mətnlərə müraciət edilir. Bu yanaşmanın təsadüfi xarakter daşımaması və məhz müəllif ideyasının çatdırılmasındakı aparıcı mövqeyini M.Cəfər aydın şəkildə də ifadə edir. Əsərdə müəllif mövqeyini "böyük dərddir, bir vətənin ikiyə parçalanması... Bacının qardaşa, qardaşın bacıya həsrət qalması əlbəttə böyük dərddir..." ifadələrində, Təbrizin, Urmiyanın gözəlliklərindən bəhs edəndə də izləmək olur. Bu isə tarixi yaddaşın ədəbiyyata proyeksiyasıdır və milli yaddaş üçün elektroşok effektidir. Belə məqamda dövrana qarşı xam olmaq elə xain olmaq kimidir.

Əsərdə maraqlı detallardan biri də M.Cəfərin yaratdığı mistifikasiya ilə bağlıdır. "Onlar bir neçə nəfər idi" romanı və aspiranturaya qəbul imtahanı verən Hörmüzün bu romanla bağlı fikirləri müəllifin yaşadığı cəmiyyətin reallıqları ilə barışmayan görüşlərinin ifadəsiydi. Tragikomediyada mistifikasiyadan istifadə təsadüfi xarakter daşımır. Bu, ədəbiyyat tarixinin bütün mərhələlərində istifadə edilən priyomlardan biridir. Bədii mistifıkasiyada ya müəllif əsərini başqa (uydurma) bir müəllifin adından verir (bu situasiyada yeni bir müəllif obrazı da yaranır, onun üslubu formalaşdırılır, bioqrafiyası belə düzülüb qoşulur), ya da yeni yaradılan mətn xalq yaradıcılığı nümunəsi kimi təqdim olunur. İlk mistifikasiya nümunələri kimi "İliada" və "Odisseya"nın adı çəkilir. Avropa ədəbiyyatında mistifıkasiya orta əsrlərdə, böyük tərcümə mərkəzləri ərsəyə gəldikdən sonra fəallaşmağa başlayır. Bədii mistifıkasiyanın yaranma səbəbi müxtəlifdir; proses bilərəkdən oxucunu oyun içərisinə aid etmək, populyarlıq qazanmaq və ya müəllifin özünütəqdim, özünütəsdiq və ya realizə etmə, siyasi, ideoloji təqiblərdən qorunmaq kimi səbəblərdən də qaynaqlana bilər.

Son illərdə ədəbiyyatşünaslığın sərhədlərini genişləndirməsi, yəni koqnitiv yanaşmanın, fənlərarası əlaqələrin daha çox gündəmə gəlməsi ədəbiyyatda mistifıkasiya problemlərinin də öyrənilməsində yeni üfüqlər açır ki, M.Cəfərin "Get dolangilən, xainsən hələ" tragikomediyası bu aspektdən də tədqiqatçıların diqqətini çəkə bilər. M.Cəfər bu tragikomediyası ilə oxucuları və tədqiqatçıları məlum, klassik mətnlərə yenidən, bir başqa prizmadan baxmağı təklif edir.

Pərvanə BƏKİRQIZI

Ədəbiyyat qəzeti.- 2019.- 1 iyun.- S.14.