...və Nəhayət!!!
Sona Vəliyevanın
Əmir Teymur obrazına retrospektiv cizgilər
Əmir Teymur obrazı hələ keçən əsrin
səksəninci illərində "Bədii ideal və tarixi
həqiqət (Ədəbiyyat və tarix münasibətlərinin
nəzəriyyəsinə dair)" adlı tədqiqat üzərində
çalışarkən öz bədii-coğrafi miqyası
ilə fəqir bəndənizi heyrətə gətirmişdi. Belə ki, qanadlı zəfər
"at"ına qalxdıqdan sonra dünya tarixinin məğlubiyyət
tanımayan üç məşhur cahangirindən (İsgəndər
Zülqərneyn, Cingiz xan və Əmir Teymur) sonuncunun dünya
ədəbiyyatındakı obrazı öz coğrafi
hüdudları və bədii üfüqlərinə görə
yalnız öz sələflərinin obrazı ilə müqayisə oluna
bilər. Şərqin çoxsaylı "Zəfərnamə"
və "Teymurnamə"ləri bir tərəfə, son
yeddi əsr ərzində Qərb nəsri, dramaturgiyası və
poeziyasında (L.Q.Klavixo, P.Covio, P.Meksia, M.Monten, X.Marlo, P.Prato,
F.Volter, İ.V.Höte, İ.Bunin və b.) Əmir Teymur şəxsiyyətindən və
obrazından tamamilə yan keçən hər hansı
adlı-sanlı ədəbiyyatı göstərmək
çox çətindir.
Azərbaycan ədəbiyyatına gəlsək,
sözügedən mövzuda dramaturgiyamız Hüseyn Cavidin
böyük dramı ilə, nəsrimiz isə İsa
Muğannanın və Yunus Oğuzun məşhur romanları
ilə öz sözünü müəyyən mənada
demişdi. Amma həmişə öz
hazırcavablığı və birinciliyi ilə seçilən
poeziya bu səfər, nədənsə, sirli və paradoksal
bir sükut saxlayırdı. Yalnız müxtəlif ədəbi
nəsillərə mənsub hər cür səviyyəli şairlərin
yaşantılarında ara-sıra bu və ya digər
münasibətlə Əmir Teymur adının çəkilməsi
hardasa yaxınlaşmaqda olan ciddi bir poetik hadisənin nəfəsini
sezdirməklə müəyyən gözləntilərə əsas
yaradırdı.
Və nəhayət,
tanınmış şair Sona Vəliyevanın "Səmərqənd-"Gur Əmir"də
düşüncələr" poeması ilə ("Ədəbiyyat
qəzeti", 2 fevral 2019-cu il) Azərbaycan şeirinin
çoxdan bəri gözlənilən həmin
püskürtüsü baş verdi. Nəinki baş verdi, eyni
zamanda, bağrında möcüzə gəzdirən o
uzunmüddətli sükutun əsas səbəbinə də aydınlıq gətirdi.
Heç demə, bu intizarlıq
sözügedən püskürtünü kimin qəlbinə
və qələminə həvalə etmək məsələsində
poeziyanın və onun ilahi
hamisinin öz "götür-qoy"u və öz
seçimi ilə bağlı imiş...
Burada, təbii
olaraq, bir-birinin ardınca iki sual doğulur: - Niyə axı,
şair yox, şairə və niyə axı, məhz Sona Vəliyeva?!
Bu suallara doğru-düzgün cavab vermək məsuliyyəti
istər-istəməz şairənin poetik tərcümeyi-halına
yığcam bir retrospektiv baxışı zərurətə
çevirir və ilk olaraq diqqəti fitri istedadın hələ
orta məktəb illərindəki "Oğul gözləyir"
adlı ilk mətbu şeirinin son misralarına yönəldir:
...O
vaxtdan hələ də otuz ildir ki,
Ana
yuxusunda bir qatar gəlir.
Təsadüfdü, deyirsən, özünü
inandırmağa çalışırsan, amma inandıra
bilmirsən. İçindəki inadkar bir şübhə getdikcə
böyüyərək, öz məntiqli sualına öz
inamlı cavabını səsləndirir. Bir şairənin
İkinci Dünya müharibəsindəki Qələbənin
30 illiyində yazılmış o ilk mətbu şeiri ilə
bu son mətbu əsərinin bu dərəcədə
yaxından səsləşməsini, hər şey bir tərəfə,
o şeirdəki oğul həsrətinin (1945-1975) bu
poemadakı Qarabağ həsrəti (1988-2018) ilə, hətta
illərinin sayına qədər bu cür üst-üstə
düşməsini hansı təsadüfə yozmaq olar,
axı?! Təsadüf-filan deyildir! Bu, ilahi sirləri
və görünməz qanunları ilə "bizim elmimizin
yuxusuna belə girməyən" (U.Şekspir) Əlahəzrət
Zərurətin öz işidir. Bu poema o şeiri yazan qəlbin
qisməti, həmin məktəbli qızın ana südü
kimi halal haqqı imiş...
Bəli,
poemanı təkrar-təkrar oxuduqca, onun sətirüstü və
sətiraltı qatlarına yaxından bələd olduqca, onun
yarımistik və yarımagik çalarlarına diqqət kəsildikcə
inanmağa başlayırsan ki, yox, elə bu
püskürtü el-yurd taleyinin sorağında
"Əshabi-Kəhf" ziyarətindən ("Ey Daş
pirim, Daş ərən, Mənim də dərdimə bir
çarə göndər. Ya mənim muradımı ver, Ya məni daşa döndər!") ta Əmir Teymur ziyarətinə ("Ruhun
qorunduğu, sözün bitdiyi, heyrətin sükuta yendiyi
yerdir bura, Əmir Teymur!") qədər uzun bir yol getməli olan və o yolun müxtəlif dolaylarında,
acılı-şirinli anlarında doğulub boya-başa
çatdığı yerlərin həsrətini mehriban ana
("..Yanımda bir kimsə ana çağırsa, Burnumun
ucunda bir kənd göynəyir...") və
qayğıkeş ata ("...Yuxularımda sərgərdanam, ata, Hər
gecə yuxularımda Kəndə - evimizə
uçuram...") xəyalı ilə birgə çəkən,
dərdini-odunu öz ömürdaşı və məsləkdaşı
ilə birgə bölüşən ("...Yarıya
böldüyün papirosların Kül yeri, köz yeri ürəyimdədir..."),
övlad sevincini ("Ay şirin çiçəyim, ay
qız çiçəyim, Gəlişin evimə gətirib
bahar. Hər ağac bir çiçək bitirməyibsə,
Dünya məhvərindən qopar, dağılar..."),
oğul güvəncini ("...Sən düşmən çəpərim,
Vətən sərhədim, Əlincə qalası - Vətən
balası, Şamxal balam!") və ümidli gələcəyinin
fərəhini ("Vətən Səttar qalasıdı,
Adın tarixin yaddaşı... Bu gün körpəm,
noğulumsan, Sabah ölkə vətəndaşım!") yurdun məğrur
qalaları ilə birgə paylaşan bir şairə ananın
(və ana şairənin!) taleyinə
yazılıbmış...
Və nəhayət,
istedadının özəlliyi və miqyası haqda
çoxsaylı etirafları yada saldıqca bir daha əmin
olursan ki, bu haray, bir tərəfdən, məhz "Çəhrayı
rəngli dünyam"ın (2007) sevincindən və
"Arazbarı"nın (2011) qəm-qubarından uğurla
keçərək, "Dünya Tanrı biçimdədir"
(2017) əzmi ilə lirikanın zəfər zirvəsinə
doğru inamla irəliləyən, "öz doğma
mövzularını sonalaya-sonalaya axtarıb tapan" (Fikrət
Sadıq), "bir-iki misrasının məna siqləti
cild-cild əsərlərin leytmotivini təşkil edən"
(Əflatun Amaşov) poeziyanın layiqli təmsilçisi olan,
"səbrin möcüzə yaratdığı aləmdən
- Əshabi-Kəhfdən gələn", şeirləri və
duyğuları ilə "törəmizə, əxlaqımıza
müvafiq düşünən və yaşayan" (Azər
Turan), "heç bir şeirində millətin taleyindən,
zamanın gətirdiyi dərdlərdən kənarda" (Sabir
Rüstəmxanlı) qalmayan,
"əsrin ilk onilliyinin əbədi qalacaq nümunələri
sırasında bir çox şeiri ilə ayrıca yer tutan"
(Cahangir Məmmədli), "hər hansı ictimai məsələni
lirizm süzgəcindən keçirməmiş oxucuya təqdim
etmək istəməyən" (Muxtar Kazımoğlu), "dərin
fəlsəfəyə, erudisiyaya, zəngin təfəkkürə
malik" (Elçin İsgəndərzadə),
"sözü poeziya səviyyəsinə qaldıran hiss və
həyəcanlarının, onların obrazlı ifadəsinin hədd
və ölçülərini dəqiq müəyyənləşdirən"
(Səfər Alışarlı), "ruh adamlarının,
sözə könül verənlərin və bir də
duyğusalların köməyinə həmişə poeziya
çələnginin tər çiçəkləri ilə
gələn" (Əbülfət Mədətoğlu),
"eliylə-obasıyla, yurduyla-yuvasıyla, bütün
Türk dünyası ilə qeyrət döyüşündən
qəhrəman çıxmağa can atan" (Mahirə
Abdulla), "heç bir halda vətənpərvərlik
mövzusunun arxasında gizlənməyən, daha çox bu
mövzunu ruhən, mənən yaşayan" (Gülayə), "sarı yarpaq tənhalığı və
gücsüzlüyü ilə insan tənhalığı
arasında paralellik" (Vaqif
Yusifli) kəşf edən, "qurğuşun
ağırlıqlı misralarını" (Telli Pənahqızı)
mübariz silaha çevirən, "poeziyasında Vətən
sevgisi milli vətəndaşlıq mövqeyi ilə bir
bütünlük təşkil edən" (Əsgər Rəsulov),
"zərif və kövrək olduğu qədər də məqamında sərt və
döyüşkən qələm adamı" (Xanəli Kərimli)
kimi tanınan, poetik yaşantıları ilə "təkcə öz ruhunun yox, dərddaşlarının
- oxucularının da ruhunun şəklini çəkən"
(Flora Xəlilzadə), "açan çiçəyə
sevinən, solan yarpağa ağlayan" (İbrahim
Yusifoğlu), "xatirələrin sarı simi üstə
qoyub gəldiyi uşaqlıq illərini" (İlham Əsgəroğlu)
yaşadan, "torpaqlarımızın itirilməsində
baş girləməyimizi, can qorumağımızı
tüstülü kösöv kimi gözümüzün
önünə tutan" (Dayandur Sevgin), "Min bir gecə"dəki
Şəhrizad kimi sübhəcən çiçəklərə
şeir söyləyən" (Aləmzər
Sadıqqızı), "milli hisslərimizin,
duyğularımızın, gələnək-görənəklərimizin,
gündəlik yaşamımızda üz-üzə
qaldığımız neçə (və neçə)
olayların poetik yozumunu verən" (Əkbər
Qoşalı), "şəxsi, fərdi qəzavü-qədərin
ağrısından daha çox tamın, bütövün -
ümumun yaşantısını önə
çıxaran" (Sərvaz Hüseynoğlu), "ilk
şeir dəftərindən gələn duyğuların səfini
pozmadan, özünün şair "mən"ini təsdiqləyən"
(Qəşəm Nəcəfzadə), "klassik mənəvi
dəyərlərin daşıyıcısı olan
Böyük Azərbaycan şairlərinin sırasında yeri
görünən" (Əli Rza Xələfli),
"Tanrının söz elçilərindən birinə
çevrilən" (Xatirə Quliyeva) və s., digər tərəfdən,
"azərbaycançılıq ideologiyasının əsas
tədqiqatçılarından" (Nizami Cəfərov)
sayılan, "Hüseyn Cavid sənətinin qüdrəti"
(Bakı-2018) monoqrafiyası ilə
"cavidşünaslıqda ən yeni mərhələnin
başlanğıcı"nı (Kamran Əliyev) qoyan və
ümumən "Azərbaycan romantizminin öyrənilməsində
yeni mərhələ" (Yaşar Qasımbəyli) yaradan,
"azərbaycançılıq kimi müqəddəs bir
ideologiyanı yüksək səviyyədə" (Qərənfil
Dünyaminqızı) araşdıran,
"İşığa gedən yol" (2016) ilə "Azərbaycan
ədəbiyyatı, milli bədii nəsr və tarixi
ronançılığımızda bir sıra yeniliklərə
imza atan" (Əsəd Cahangir) bir təfəkkürdən və
qəlbdən qopmalı imiş...
Həcmən
çox yığcam (hardasa yüz misra) olmasına baxmayaraq,
kitablara sığmayan milli dərdlərimizin dərin poetik
ifadəsi və tipik bədii əks-sədasından ibarət
"Səmərqənd - "Gur Əmir"də
düşüncələr" poemasını geniş
kontekstual təhlildən və elmi-tənqidi süzgəcdən
keçirmək, təəssüf ki, bir məqalənin
imkanları xaricindədir. Ona görə də,
bu miniatür poemanın çoxsaylı bədii
uğurlarını və müəllifin yüksək poetik məharətinin
özəlliklərini bir neçə önəmli mətləb
ətrafında ümumiləşdirmək daha məqsədəuyğun
görünür.
"Səmərqənd
- "Gur Əmir"də düşüncələr"
poeması, hər şeydən öncə, estetik idealın
mükəmməl bədii ifadəsi ilə, yəni Əmir
Teymurun gerçək və möhtəşəm
obrazını bədii ideal və tarixi həqiqətin tələblərinə
və vəhdətinə uyğun şəkildə
canlandırması ilə diqqətəlayiqdir. Ən önəmlisi,
poemanı əvvəldən axıra qədər
müşayiət edən, hətta onun alt qatına və
intonasiyasına hopdurulmuş
heyrət və əzəmət, milli qürur və
mübarizlik əzmi təkcə Əmir Teymur şəxsiyyəti
və obrazını deyil, türk ruhunun bütün
daşıyıcılarını, o cümlədən yenilməz
cahangirin ruhunu ziyarətə və onunla dərdləşməyə
gələn lirik "mən" obrazını da səciyyələndirir
və bütövlükdə əsərin aparıcı
pafosunu təşkil edir. Bu baxımdan poema-monoloqun ilk və
son misralarına dərindən diqqət kəsilmək kifayətdir:
Ruhun qorunduğu,
sözün bitdiyi, heyrətin
sükuta
yendiyi
yerdir
bura,
Əmir
Teymur!..
...Qələbə
günündə,
üçrəngli bayrağın
Ay
üzünə kölgə saldığı zaman
türkün yeni zəfərində
görüşənədək,
Əmir
Teymur!
Sizi deyə
bilmərəm, amma şəxsən mən bu misraların alt
qatından və polifonik axarından həm də Əlincənin səsini
eşidirəm (halbuki poemada Əlincənin adı ümumən
çəkilmir), elə lirik qəhrəmanın özü də
ezoterik qatda öz intonasiyası ilə həm də Əlincənin
əzəmətini təmsil edir. O Əlincənin ki, Əmir
Teymur qoşunları 15 il ərzində (1386-1401) və bir neçə
yürüşdə onun qalasının müqavimətini
qıra bilməmişdi və məşhur cahangir dəfələrlə
Əlincənin mübariz əzmi və möhtəşəmliyi
önündə mərdi-mərdanə öz
heyranlığını ifadə etmişdi. Əsərdə
tarixin ibrətamiz fəlsəfi məğzini və "batini
məzmunu"nu (G.İ.F.Hegel) üzə çıxaran belə
məqamlar, eyni zamanda, müəllifin yüksək sənətkarlığını
nümayiş etdirməsi ilə diqqəti çəkir.
"Səmərqənd - "Gur Əmir"də
düşüncələr" poemasında (yenə də əvvəldən
axıra qədər!) İlham pərisinin yazdırdıqları ilə Qan
yaddaşının yazdırdıqları "atbaşı" gedir. Əsərin
bədii toxumasında yarımistik inanclarla ("Günəş
Tanrının mərhəmət, səxavət üzü... Günəşin şüaları dəyişdirir
qəbir daşının rəngini...") totemistik təsəvvürlərin
("Yuxumda gördüyüm kürsümdə yarı insan,
yarı Qurd donunda, elə bir andaca, görünüb
gözümə, yox oldun yenə...", "...Daş
divarlarda Qurdun baxışı, öz baxışın,
Əmir Teymur!") bir-birini əvəzləməsi
və tamamlaması da məhz Yazdıranın
yazdırdıqlarından qaynaqlanır. Fabulada və poetik mündəricatda
xüsusi məharətlə canlandırılmış Qurd
obrazının yerini və rolunu ayrıca vurğulamaq
lazımdır. Üstəlik, poetik tərənnümün
müəllif tərəfindən böyük uğurla
tapılmış "Deyirlər və dedilər"
üsulu əsərdə folklor zəmini yaratmaqla onun müəyyən
obrazlarını sırf tarixi reallıqdan tarixi-əfsanəvi
müstəviyə köçürmüş və
onların təbiiliyini təmin etməklə təsir
gücünü artırmışdır.
Sona Vəliyevanın "Səmərqənd
- "Gur Əmir"də düşüncələr"
poemasının başqa bir mühüm yeniliyi və özəlliyi
onun milli kodlar, arxetiplər və rəmzlər üstündə
köklənmiş olması və assosiativ anımlara
hesablanmış olmasıdır. Belə ki, ondakı bir çox rəmzlər və
cizgilər "yaddaş gölməçəsinə
atılmış daş kimi" (Canni Rodari) xatirədə və
təhtəlşüurda bir-biri ilə bağlı və biri
digərini doğuran müxtəlif təlatümlər və
anımlar yaradır. Bu baxımdan əsər öz lakonik həcmi
ilə müqayisə
olunmayacaq dərəcədə geniş məzmunu və
böyük mətləbləri əhatə edir. Qısalıq naminə onlardan yalnız bəzilərini
xatırlatmaq yerinə düşərdi. Məsələn,
Əmir Teymur obrazının bir sıra önəmli cizgiləri
həssas və səviyyəli oxucunun yadına istər-istəməz
cahangirin mənsub olduğu soy ("bərlas")
adının mənasını və etimologiyasını
(börü+las=qurdürəkli), eləcə də, "Biz
kim, məliki-Turan, əmiri-Türküstan, millətlərin ən
ulusu olan türkün baş ulusuyuq!", "Güc - ədalətdədir!"
("Rasti- rusti!"), "Bu da keçib-gedər!"
("İn həm meqozərəd!" və s. kəlamlarını
saldığı kimi, poemanın "Dedilər, "Əmir
Qarabağa aşiq", "Dedilər, "Əmir
Qarabağı gözələ bənzətmiş" misraları
da cahangirin Qarabağa sevgisinin başqa bir səbəbini, onun ən
sevimli nəvəsi və dünyanın ən böyük
astronomlarından biri, bu günlərdə anadan
olmasının 625 illiyi qeyd olunan Mirzə Uluğbəyin
(1394-1449) babasının növbəti yürüşlərindən
birində, 1394-cü ilin 22 martında Qarabağ
yaxınlığında, yolda doğulduğunu və
cahangirin əmri ilə Uluğbəyin nəinki
qırxının Qarabağda
çıxdığını, hətta erkən
uşaqlığının Qarabağda keçdiyini
xatırladır və s. və i. a.
Poemanın oxucu qəlbini təlatümə gətirən
ən qiymətli məziyyəti onda müəllifin ciddi tədqiqatçısı
olduğu və bu gün Müstəqil Azərbaycanın nəfəs
aldığı azərbaycançılıq
ideologiyasının yüksək bədii təcəssümü
və onun tərkib hissələrinin heyrətamiz dərəcədə
dərin poetik vəhdətidir. Bu baxımdan, xüsusən,
həmin ideologiyanın ən parlaq ifadəsi olan və "Qələbə
günündə Ay üzünə kölgə salacaq
üçrəngli bayrağ"ın rəmzi-məcazi
çalarlarından böyük məharətlə istifadə
olunmuşdur. Zatən, o bayrağın təmsil etdiyi azərbaycançılıq
- əsrlər ərzində
milyon-milyon könüllərdən Ay-ulduzlara doğru qanad gərən
həmin xəyali-əfsanəvi İstiqlal quşudur ki, əgər
müasirlik (qırmızı zolaq) onun çarpan ürəyi
və düşünən beynidirsə, türklük ruhu
(mavi zolaq) bir qanadı, islami vüsət (yaşıl zolaq)
digər qanadıdır.
Və nəhayət, Sona Vəliyevanın bu cavidanə
ruhlu və yeni tipli lirik - romantik poeması bir daha sübuta
yetirir ki, böyük poeziyanın yolu birmənalı olaraq
millət dərdindən və Vətən taleyindən
keçir. Bu həqiqətə göz yuma-yuma gözəl
şeirlər yazmaq olar, hətta gözəl şair də
olmaq olar. Amma böyük şair olmaq heç vaxt
mümkün deyildir! Əli bəy Hüseynzadənin
bütün türkdilli poeziyada ədəbi hərəkat
yaradan "Yurd qayğısı"ndan tutmuş Məmməd
Arazın "Ayağa dur, Azərbaycan!"ına qədər
bu fikri təsdiq edən yüzlərlə parlaq misallar
vardır. Hətta Orta əsrlərdə Vətən və
millət anlayışları indikindən xeyli fərqli
olmasına baxmayaraq, ən böyük klassiklərimiz belə,
yeri düşən kimi "Vətən", "el",
"yurd", "xalq" sözlərinin
işığına sığınıblar. Bu
baxımdan "Bir dəli sevgidir torpaq həsrətim!"
harayı bütövlükdə Sona Vəliyeva lirikasından
necə qırmızı xətlə keçirsə, "Bu
gün Qarabağ qara sevdam, Əmir!" nidası da "Səmərqənd
- "Gur Əmir"də düşüncələr"
poemasında həmin bədii-estetik funksiyanı yerinə
yetirir. Bir sözlə, ənənəvi
poemaçılığın böhran keçirdiyi və
"janrın sıradan çıxmaq reallığı ilə
üz-üzə qaldığı" (Elnarə Akimova) bir
dönəmdə çağdaş şeirimizi bir çox cəhətdən
zənginləşdirən və
poemaçılığımızda yeni mərhələ
başladan bu möhtəşəm əsərə görə
nəinki onun müəllifini - görkəmli şairəmizi,
bütövlükdə Azərbaycan poeziyasını və
onun oxucularını ürəkdən təbrik etməyə
dəyər.
Akif Azalp
Ədəbiyyat qəzeti.- 2019.- 1 iyun.- S.22-23.