"Mənim dünyam"la yol yoldaşlığım

P.S. Bu kiçik qeydləri Əli müəllimin səksən illik yaşına bir təbrik sözü olaraq ərmağan etmək niyyətində idim. Əfsus ki, ipə-sapa düzülmüş o incilər haqda fikirlərimi oxucularla bölüşməyim dəyərli bir Azərbaycan ziyalısının qırx mərasimi ilə eyni günə düşdü. Bu gün yeganə təsəllim odu ki, ölüm yatağında ikən Əli müəllim özündə qüvvə tapıb, yaradıcılığı ilə bağlı qələmə alınan çoxsaylı yazılardan hələ ki sonuncu olan bu qeydlərin əlyazmasını da olsa, oxuya bildi. Nə edəsən, bu da taleyin bir gərdişidi. Allah Əli müəllimə qəni-qəni rəhmət eləsin.

Yazıçı Əli Vəlioğlunun "Mənim dünyam" adlı kitabını 1993-cü ildə gecədən xeyli keçmiş bir hava limanında oxumuşdum və təəssüratlarımı bugünəcən heç unutmamışdım. Onun yaradıcılığı ilə ikinci tanışlığım isə "Mənim mənalı dünyam"la oldu...

Vaxtilə yazıçı Əli Vəlioğlu özünəməxsus bir dəst-xəttilə öz yaradıcılığı haqqında demişdir: "Sabahla ayaqlaşmayan əsər dövlətin tədavüldən çıxmış pulu kimidir". Doğru fikirdir. Yazıçının kəsə deyilmiş öyüd-nəsihət amaclı əksər fikirləri, cəmiyyətə çatdırdığı deyimləri anlayana, hətta anlamayana belə təcrübəli həyatın enişini-yoxuşunu görə-görə, acısını-şirinini dada-dada gəlmiş bir müdrik kəlamıdır. Atalardan, babalardan deyilərək gəlib bu günümüzə çıxmış sözlərin artıq cəmiyyətimizə bəzən kar etmədiyini özümüz də hiss edirik və deyimlərin müasir dövrümüzlə ayaqlaşan variantına çox böyük ehtiyac duyulduğunu, deyimlərdə bir boşluq olduğunu görürük. Görünür, bu boşluğu Əli müəllim də gördüyü üçün öz dəyərli fikir dolu kəlamları ilə məntiqə də diqqət edərək doldurmağa qərarlıdır.

O, "Qanun böyüklər üçün mumdur, istədikləri tərəfə asanlıqla əyə bilirlər" deməklə qanun pozuntusuna açıq-aşkar yol verən məmurlara, sanki "bir utanın" deyir. Çox vaxt düz söz deyib, ancaq sözünü keçirə bilməyən yoxsulları nəzərə alaraq, ustad yazıçı təəssüf hissi ilə deyir: "Yoxsulun pulu da sözü kimi kəsərsiz olur". Əli müəllimin paxıllıqla bağlı çox deyimləri var, adamın ürəyinə sarı yağ kimi yayılır. Biri belədir. "Paxıllıq çox şeyi boğa bilsə də, yaradıcılıq qarşısında acizdir" deyimi ilə baltanı kökündən vurur və paxıllara, necə deyərlər, yanıq verir ki, yaradıcılığı istedadı olana heç nə kar etməz. "Öz yaradıcılığını daşa-divara həkk edərək üzə çıxaracaq". Həyat məktəbi görüb dərindən əxlaq və kübarlığı özündə cəmləşdirmiş təcrübəli pedaqoq peşəsindən bir an belə ayrılmaq istəmədən ətraf mühiti, xüsusilə gəncləri əxlaqlı, tərbiyəli, olmağa çağırır və deyir: "Gözəlliyin məhək daşı əxlaqdır". Peşəsini çox sevən şagirdlərinin xiffətini edən Əli müəllim öz peşəsinə uyğun onlarla deyimə imza atıb. O deyir: "Öz dibinə işıq salmayan şam hər tərəfi işıqlandırdıqca əriyirdi. Müəllimliyim yadıma düşdü". Ardınca yenə növbəti bənzətməsini dilə gətirir: "Tapmaca saldılar: - Aləmi bəzər özü lüt gəzər? Müəllimdir" demək istəyirdim ki, "o, iynədir" - dedilər. Oxucu əgər ixtisasca müəllimdirsə - əsasən də uzun illər öz biliyini şagirdlərinə əmizdiribsə, bunları oxuyanda kövrəlməyə bilməz.

Əli Vəlioğlu hisslərlə, duyğularla, bənzətmələrlə yazıb-yaradan yazıçıdır. O, oxucusunun əlindən tutub öz yaradıcılığına səyahətə çıxır və ətraf mühitə, təbiətə, insanlara, peşələrə, məmurlara müxtəlif insanların həyat tərzinə, cəmiyyətə ayıq gözlə baxmağı tövsiyə edərək, nəzər-diqqətləri düzgün şəkildə göstərmək istədiyini obyektə yönləndirir, yatıb qalmış, hələ də açılmamış beyin qırışlarını açmağa çalışır.

Görün bir insan öz adına neçə yuva açır, hansı üsulla bunu bizə çatdırır və dəyərini necə verir... - "Maraqlıdır, adım gör üç "K" arasında necə sığınacaq tapıb - Kəklik. Bəlkə buna görə bu quşu çox sevirəm". Bunu oxuduqda istər-istəməz "kəklik" adına yenidən nəzər salırıq. Hələm-hələm yadımıza düşməyən quşu dönə-dönə xatırlayırıq. Minlərlə Əlilər var ölkəmizdə, görəsən, tək bircə nəfərin də olsun indiyə kimi ağlına gəlibmi adı hansı hərflərin - daha doğrusu, hansı adın içərisində özünə məskən salıb. Öz ölkəmizi ona görə deyirəm ki, başqa dillərdə - yəni müsəlman ölkələrində "Əli" adı çox yayılsa da, o dillərdə bu quşun adı "Kəklik" olmaya bilər. Deməli, hər bir müəllif yaradıcılığında öz həyatına müraciət etdiyi kimi, bizim sevimli yazarımız da özündən yan keçmir və ağlımıza gəlməyənləri nəzərimizə çatdırır. Bir düymənin əhəmiyyətini göstərməyin üsuluna diqqət edin. Baxın sözlərin düzümündəki mənanın böyüklüyünə, qiymətinə, dəyərinə, fikir verin - "Tumurcuqlar da budaqların düymələridir. Bu düymələr açıldıqca budaqların əndamı çölə tökülür".

Buludlar yaş tökdükcə: - Sənin itmiş gəncliyinə ağlayıram dedi. Mən isə gəncliyimi övladlarıma bəxş etmişəm - söylədim. Bulud göz yaşlarını saxladı". Görün buluda yazarın söhbətindəki anlaşmaya baxın. Bulud biləndə ki, onun gəncliyi hədər yerə getməyib, öz davamçılarına xərcləyib göz yaşı quruyur. Söz xatirinə söz deməmək yığcam şəkildə fikir ifadə etmək hər yazarın işi deyil.

Əsərin ilk deyimindən - "Nöqtə cümlənin bitmiş ömrünün məzarıdır" fikrini oxumaqla yazıçının yaradıcılığına daxil olursan və yaradıcılıq axarına düşərək onunla birgə üzüb gedirsən. Bu yaradıcılıq axarı oxucunu haralardan keçirmir - nəğməli bulaqlardan, şır-şır şəlalələrdən, yamyaşıl, laləli çəmənliklərdən zirvəsi qarlı dağların ətəyində baş-başa vermiş sıx ağaclarla yaşıllığını qoruyub saxlamış qalın meşələrdən, müəllifin özü demişkən, göydə toy-büsat qurmuş günəşin gözəlliyindən ləzzət ala-ala, çağlayan bulaqların gözündən doya-doya su içə-içə yorulmadan əsərin sonuna qədər oxucunu darıxmağa qoymadan, təkrar olunmamış sözlərdən cilalanmış fikirlərimin musiqi təranələritək, həzin nəğmə kimi könüllərə yol açmasına vəsilə olur. Hər sahəyə qələmini məharətlə tuşlayan yazıçı səmaya da səyahət edir. Astronomik fikir söyləyərək deyir: - "Böyük ayı bürcü, dördüncü ulduzu bəlkə zəif yandığından ortaya almısan?". "Kölgə günəşdən qaçdığı kimi, sən də mənim məhəbbətimdən qaçırsan", "Ay-gecə günəşi", "Bulud göyün toru". Bunları ardıcıl düzmək elə də asan deyil. Yazıçının hər kəlməsi oxucunu düşündürür. Az sözlə çox məna kəsb edən fikirlərin təhlili o qədər geniş meydan tələb edir ki, istər-istəməz düşünürsən - Bu qədər geniş izahı olan bir fikri yazıçı bir cümlə ilə necə ifadə edib? Uzunçuluqdan, söz yığımından qaçan, yaradıcılığında sözlərin ağırlığına, fikirlərin sonlarına diqqət edən müəllifin hər deyimi bir məhək daşı kimi oxucunun düşüncələrinin bünövrəsində özünə yer edir. Əli Vəlioğlunun rəqəmlər haqqında yazdıqları, bənzətmələri əvəzsizdir. İstərdim ki, hər bir rəqəmi müəllif necə dəyərləndirdiyini və yaxud da bənzətmələrinin geniş şəkildə şərhini verim, amma xətaya yol verə bilərəm. Ona görə də müəllifin orijinal fikrinə müraciət etmək daha məqsədəuyğundur.

İnsan hisslərini məharətlə sözlərdə cilalayan yazıçı deyir: "Qəlb kədərin küpü, ah onun buxarıdır" və yaxud da "Kirpiklərdə kədərdən şəbnəm qalıb". Bu deyimləri müəllif yazmaq üçün illərlə xəyala dalıb toplamayıb. Bütün bunlar yazıçının dünyaya baxışıdır, gördüklərinə, diqqət etdiklərinə bəslədiyi münasibət bənzətməsidir. Xəyalında canlandırdıqlarını vərəqlərə töküb xəsislik etmədən bu günə, sabaha və gələcəyə ərmağan edir. Əli müəllim rənglərə baxanda gördüyünü, düşüncələrini belə ifadə edir. "Ağ rəng ləkələrlə həmişə qol-boyundur". "Qara rəng rənglərin ən gönü qalını". Yazıçının hər deyimində bir böyük məna olduğu kimi, anlayana həm də çox dəyərli nəsihətlər edir. O deyir: "Yelpənək adamları istidən, hövsələ adamı qəzadan qoruyur". "Ağacı yıxdılar kölgəsi köməyə gələrkən altında qaldı". Bir neçə mənaya yozula bilən bu fikir adicə bir ağacın kəsilməsindən doğan, bir hikmətli deyimə çevirməyi bacarığı və yaxud da yelpənəklə hövsələnin yerində bir-birinə bənzədilməsi, təbii ki, nəzərdən qaça bilməz. Bu bizim hər gün gördüyümüz əşyalar, cisimlər fərdlər, hadisələr və s.-dir ki, adi bildiyimiz bəlkə də çox vaxt diqqətimizə belə çarpmayan bir cismi müəllif atalar sözünə, aforizmə maraqlı bir deyimə çevirib oxucularına maraqlı bənzətmələrlə çatdıra bilir. Bəli, mən belə düşünürəm ki, bu bədii təsvirlərdə olan məna yükü maraqlı tapıntılar hər bir oxucunu özünə cəlb edir.

Nizam-intizam olmayan cəmiyyəti ağlımıza bənzətmə ilə təsvir edən müəllif hər dəfə oxucusunun diqqətini dediyi hikmətli sözlərlə cəmləşdirə bilir. O deyir: "Qaydasız cəmiyyət - əqrəbsiz saat". Çox sadə dillə qayda-qanuna əməl etməyin düsturunu yazaraq deyir: "Qayda - cəmiyyətin nizamı, fərdlər onun əsgəridir". Mən qismətə də, təsadüflərə də çox inanıram. Belə ki, Əli Vəlioğlunun kitabı ilə səfərdə tanış olmuşam və hər ikisində qəribə mənalara təsadüf edən bu mütaliə mənə yol yoldaşı olub, darıxmağa imkan verməyib. Bəlkə elə buna görə mən bu məqaləni yazarkən yaradıcılığımı ortaya qoymaq deyil. Əli müəllimlə müdrik bir ağsaqqal kimi söhbət edir və onun dəyərli məsləhətlərinə həm dəyər verir, həm tövsiyələrini əxz edirəm. Bu dünyanın keşməkeşində, sanki dönə-dönə yanıb qovrulmuş yazıçı dolğun yaş dövründə olmasına baxmayaraq deyimləri, hikmətli sözləri bir neçə əsr yaşanmışları əks etdirir. İnanıram ki, hər bir vətənpərvər, vicdanlı, ədalətli oxucunun ürəyindən xəbər verən yazıçı hər sahəyə toxunub, qələmini çox səlistliklə işlətdiyi kimi, doğma dilimizə ögey münasibət bəsləyənlərə də tənəsini ustalıqla ünvanlayır.

"Qorxaqlığımız - həqiqətin, mənliyin, qeyrətin içimizdə intiharı" deməklə, Əli müəllim qorxaqları elə əsl müəllim kimi də peşəsinə uyğun olaraq dolayısı yolla deyil, birbaşa qınaqla boğur. Bunların hamısı bir yubiley ərəfəsində olan yazıçının həqiqətən öz müdrikliyini cəsarətlə çəkiyə qoymasından xəbər verir və bizi çox sevindirir. Diqqətlə oxuduğumuz frazioloji birləşmələri düzgün mənimsəyə bilənlərin həyata, cəmiyyətə ayıq başla, açıq gözlə baxmasını tənzimləməyə xidmət edən yazıçı deyir: "Biclik dedi: düzlüyün aça bilmədiyi qapıların açarıyam". Yenə iradını bildirərək Əli müəllimin dediyi - "Mərd olub qovula-qovula namərd olanlar, nə siz, nə də hamı namərdi qova-qova mərd edə bilmədiniz" bu deyimdə öz iradını haqlı olaraq zəiflərə - mərdliyindən əl çəkib namərd olanlara bildirir. Müəllifin dediyi: "Gəlinə gəlin deyiblər, gedin deməyiblər" xatırlatması da çox xoşa gələn və yerindəcə söz oynatmasına "əhsən deməmiş" üzərindən keçə bilmirsən. Gəlini gözümçıxdıya salıb, ilk gündən yad ünsür kimi baxanlara ünvanlanmış ən gözəl məsləhətdir. Oğlu olanlara bir tövsiyə yaddaş dəftərlərinin ilk səhifəsi böyük hərflərlə yazılmalıdır. Bilirəm ki, "Mənim mənalı dünyam" ovqat ayələrini oxuyan hər bir qələm əhli öz fikrini qələmə almaq istəyər.

Geriyə nəzər salanda baxırıq ki, yazıçı çox sərraflıqla oxucularına göndərdiyi mesajla hər an ayıq-sayıq olmaq üçün tədbirli olmağa çağırır. Müəllif göz yaşlarını sızqa bulağa bənzədərək deyir - "Gözyaşları dərdin sızqa bulağı". Bunların sayı minlərlədir... Yazıçının "Mənim mənalı dünyam" ovqat ayələri minlərlə hikmətli sözlərin, aforizmlərin, frazioloji birləşmələrin toplusundan ibarətdir.

Yazıçının son 7045-ci deyimi ilə fikirlərimi bitirmək istəyirəm.

- "Əlləri dostluq qonaqpərvər qandalı ilə bağlanmış, dili-ağzı beynəlmiləl möhürü ilə surğuclanmış, ağlı, ürəyi islam təfəkkürlü, özündən xəbərsiz, yadların tələsində çabalayan millət" - deyən yazıçı sözünün əvvəlində də, ortasında da, sonunda da bir an belə millətini, xalqını unutmur.

Nüşabə MƏMMƏDLİ

Ədəbiyyat qəzeti.- 2019.- 15 iyun.- S.22.