Türk oğlu Ərtoğrol Cavid
Ərtoğrol Cavid irsinin öyrənilməsi məsələləri
Məlum olduğu kimi, 1937-ci il repressiyaları
xalqımızı təkcə milli tarixindən, söykökündən ayırmamış, ədəbiyyat və mədəniyyət sahəsindəki işıqlı ziyalılarımızı da məhv etmişdir. Belə işıqlı
ziyalılardan biri də görkəmli şair, dramaturq
Hüseyn Caviddir. Bu böyük insanı milli görüşlərinə
görə həbsə atıb ona 8 il
iş kəsərək uzaq qarlı Sibirə sürgün
etmişlər. Özü mərd, mübariz, əyilməz
bir türk oğlu olduğu kimi, övladı Ərtoğrol
Cavid də atasının təmiz adına
həmişə sadiq qalmış, 24 illik qısa
ömründə yazıb yaratmaqdan, xalqına xidmət etməkdən
bir an belə geri qalmamışdır. Eyni zamanda bu dəmir
iradəli gənc "xalq düşməni"nin oğlu kimi ömür sürməyi ləyaqətinə
sığışdırmayıbdır. 1939-cu ildə qələmə
aldığı
tərcümeyi-halında bu mətin gənc belə
yazmışdı: "Mən, Cavid Ərtoğrol 1919-cu il 22
oktyabrda Bakı şəhərində doğulmuşam.
1926-27-ci il Azərbaycan Darülmüəllimatı
yanındakı nümunə məktəbinə daxil olub,
1927-28-ci ildə 8-ci şura məktəbinə dəyişilmişəm.
1935-36-cı illərdə tədris zərbəçisi
kimi oranı bitirmişəm. Valideynlərimə
gəlincə, atam Hüseyn Cavid 1882-ci ildə doğulub.
Revolyusiyaya qədər müəllimliklə məşğul
olmuş. Müəllimlik stajını nəzərə
alaraq ona personal pensiya verəcəkdilər. Lakin onun əsas sənəti
yazıçılıq, dramaturqluq idi. 1937-ci il iyunun 3-də ailəsinə, o cümlədən
mənə hələ də məlum olmayan səbəblərlə
Az.XDİK tərərəfindən həbs edilmiş, 1939-cu
ildə 8 il hüquqdan məhrumluqla məhkum edilmiş. Anam isə
ibtidai savad almış bir qadındır, daima ev
təsərrüfatı aparmış. Son il
tikiş artelində işlədi, lakin əlləri ağrıdığından
və gözləri zəif gördüyündən işi tərk
etdi. Ailəmiz üç üzvdən ibarətdir: anam,
bacım və mən. Heç birimiz seçki
hüququndan məhrum edilməmişik. Maddi vəsait mənim
stipendiam və iş maaşımdır. Dərs
oxumaqla bərabər, ailə şəraitinin
ağırlığı ilə mən Azərbaycan Dövlət
Konservatoriyası yanındakı Musiqi Elmi Tədqiqat Kabinetində
elmi işçi kimi işləməkdəyəm".
Ərtoğrol
1936-cı ildə daxil olduğu Pedaqoji İnstitutun filoloji
fakültəsini 1940-cı ildə bitirdikdən sonra 1941-ci ildə
çox sevdiyi musiqi ali təhsili almaq
üçün Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasına
daxil olur. Eyni zamanda Konservatoriyanın nəzdindəki
musiqi məktəbində işə düzəlir.
1942-ci il fevralın 25-də Ordu
sıralarına çağırıldığına
görə işdən azad olunur. "Xalq düşməni"nin oğlu olduğuna görə onu ön cəbhəyə
yox, arxa cəbhədə xidmətə göndərirlər. Abxaziyada xidmət edir. Böyük
Cavidin başına gətirilən müsibətlər, bununla
əlaqədar ailə qayğıları, keçirdiyi mənəvi
sıxıntılar, daxili sarsıntılar Ərtoğrolun
sağlamlığına zərbə vurmuşdu. Hərbi xidmət zamanı səhhəti daha da pisləşdiyinə
görə 1943-cü ilin mart ayından Tiflis hospitalında
yatmağa başlayır. Vəziyyəti çox
ağır olduğundan Moskvadan vətəninə gedən
Əziz Şərif 3 sentyabr 1943-cü il
tarixində qatarla onu Naxçıvana aparır. Amma burada vəziyyəti daha da
ağırlaşır. Cavid yadigarı 14 oktyabr
1943-cü il tarixində Naxçıvanda
vəfat edir.
Qeyri-adi istedad sahibi olan Ərtoğrol Cavid qısa
ömrünə rəğmən yaradıcılıqla məşğul
olmuş, musiqişünas, filoloq-alim, tərcüməçi,
həm də dramaturq kimi fəaliyyət göstərmişdir. Ə.Cavidin
bir insan, vətəndaş və alim kimi formalaşmasında,
şübhəsiz ki, ulu Cavidin böyük rolu olmuşdur.
Ona görə də Ə.Cavidin həyat və
yaradıcılığının
araşdırılmasına filosof şairimizlə
bağlı tədqiqatların məntiqi davamı kimi baxmaq lazımdır.
Qeyd etmək lazımdır ki, Hüseyn Cavid
ölümündən sonra 1957-ci ildə bəraət
almasına baxmayaraq ilk vaxtlar onun yaradıcılığı
lazımi şəkildə tədqiq edilməmişdir. Belə ki,
onun haqqında ən sanballı elmi əsər akademik Məmməd
Cəfər Cəfərov tərəfindən
yazılmış və ancaq 1962-ci ildə nəşr
edilmişdir. Amma Heydər Əliyev 1969-cu ildə Azərbaycana
rəhbərlik etməyə başladıqdan sonra xalqın
milli ədəbiyyat və mədəniyyətinə dövlət
qayğısı artdı, Cavidlər ailəsinə əsl bəraəti
də bu möhtəşəm şəxsiyyət verdi. Onun nəşi uzaq Sibirdən
Azərbaycana gətirildi.
Xalq
yazıçısı Anar da 1980-ci ildə Cavidlər ailəsinin
bu istedadlı nümayəndəsi haqqında
"Böyük sənətkarın sənətkar
oğlu" adlı ilk qiymətli publisistik əsərini nəşr
etdirdi. Onu da qeyd edək ki, həmin tarixədək
sadəcə H.Cavid haqqında bəhs edilən əsərlərdə
ötəri şəkildə Ə.Cavidin adı çəkilirdi.
Anar bu məqaləsində
hələ 70-ci illərdə görkəmli bəstəkarımız
Üzeyir Hacıbəyli haqqında kinossenari üzərində
işləyərkən arxiv materiallarında Ərtoğrol
Cavidin adına rast gəlməsindən, onun Azərbaycan musiqi
folklorunu toplayıb nota salmaq sahəsindəki böyük xidmətlərindən
bəhs edirdi. Xalq yazıçısı Anar məqaləsində
Ə.Cavidin nakam taleyindən, qısa ömür - cəmi 24
yaş yaşamasından, vərəm xəstəliyindən
erkən həyatdan getməsindən ürək
ağrısı ilə bəhs edir. O, məqaləsində
Ərtoğrolun Konservatoriyada qrup yoldaşı olmuş
görkəmli bəstəkar Fikrət Əmirovun xatirələrinə
də yer vermişdir. Anarın
yazdığı kimi, "belə sənətkarların
yaratdıqları əsərlər - ilk addımların bəhrəsi
də olsa, miqdarı az da olsa, keyfiyyəti, yönü, səviyyəsi
və yaşarı nəfəsiylə çox illəırdən
sonra da diqqətimizi çəkməyə, bizə solmaz bədii
zövq verməyə qadirdirlər" (Anar. Dünya bir
pəncərədir, B., Gənclik,1982,
s.331).
Anarın
məqaləsindən sonra akademik Rafael Hüseynov
cavidşünaslığa böyük töhfə olan
"Vaxtdan uca" kitabında (1987) "Cavidlər"
bölməsində Ərtoğrol Caviddən daha geniş
şəkildə, ilk növbədə isə Hüseyn Cavidin
övladı, həm də istedadlı yaradıcı şəxsiyyət
kimi bəhs etmişdir.
Azərbaycan dövlət müstəqilliyinə
qovuşduqdan sonra ölkə rəhbəri ulu öndər
Hüseyn Cavid irsinin toplanıb öyrənilməsini geniş
şərait diqqət və qayğını daim diqqət mərkəzində
saxlayırdı. Ulu öndər 1993-cü ilin sentyabr ayında AMEA-da
ziyalılarla görüşündə demişdir:
"Böyük filosof şairimiz, dramaturqumuz H.Cavid həbs
olundu, uzun illər əsərləri qadağan olundu. Ancaq tarix hər şeyi öz yerinə qoydu. İndi H.Cavidin əsərləri xalqa hava-su kimi
lazımdır. Təkcə ədəbi
baxımdan deyil, həm də fəlsəfi, elmi baxımdan
lazımdır". Ulu öndərin bu
tövsiyələri elmi ictimaiyyət və aid təşkilatlar
qarşısında yeni vəzifələr qoydu. Belə
ki, az sonra akademiyanın bir qurumu kimi Hüseyn Cavidin ev-muzeyi təşkil
olundu. Bakı şəhərindəki Hüseyn
Cavidin ev-muzeyi həm də elmi tədqiqat müəssisəsi
kimi fəaliyyət göstərməyə başladı,
burada H.Cavid, həyatı və ailəsi, mühiti, müasirləri,
davamçılarına aid xeyli əsərlər nəşr
olundu. Eyni zamanda Hüseyn Cavid və onun
ailə üzvləri ilə bağlı olan bütün sənəd
və materiallar bu qurumda toplandı. Bu muzeyin bir əlamətdar
işi də ondan ibarət oldu ki, burada Ərtoğrol Cavid
irsi daha dərindən öyrənilməyə
başlanmış, filologiya üzrə elmlər doktoru
Gülbəniz Babaxanlının tərtibçiliyi ilə
2011-2015-ci illər ərzində "Azərbaycan qeyri-mədəniyyət
abidələri və Ərtoğrol Cavid" adlı 13 cilddən
ibarət kitab nəşr olunmuşdur. Burada
şifahi xalq ədəbiyyatı və musiqi folkloru ilə əlaqədar
toplanmış materiallar və yorulmaz tədqiqatçının
şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələri
haqqında araşdırmaları, eyni zamanda musiqi folkloruna aid
mətnlərinin nota aldığı yazılar öz əksini
tapmışdır. Bu çoxcildliyin
birinci cildində əsasən Azərbaycanın müxtəlif
bölgələrində toy və yas adətlərinə aid
materiallar gənc tədqiqatçının, peşəkar
mütəxəssisin ekspertizasından keçmiş, həqiqi
dəyərini, elmi qiymətini almışdır. Ə.Cavid bu materiallara çox məsuliyyətlə
yanaşmış, onların məziyyətləri ilə
yanaşı, nöqsanlarını da nəzərə
çatdıraraq arzu və təkliflərini bildirməyi
unutmamışdır. Məsələn, Ə.Cavid
yazır: "İlk səhifədə qeyd olunur ki, adətlər
Tərəkəmə rayonuna aiddir, lakin Tərəkəmə
rayonu yoxdur".
Kitabın II cildinə Azərbaycan klassik musiqi mətnləri
və onlara Cabbar Qaryağdı oğlu və Süleyman
Mansurov tərəfindən yazılmış şərhlər
və Ə.Cavidin hər mətnə ayrı-ayrılıqda
yazdığı elmi təhlillər daxil edilmişdir. Materiallara yanaşmada elmi
prinsipi rəhbər tutan, informatorun verdiyi məlumatların
yalnız xatirə xarakteri daşıdığını
göstərən tədqiqatçı belə bir doğru qənaətə
gəlir: "Bu materialın və bunun kimilərinin ən əsas
əhəmiyyəti "Azərbaycan musiqisi tarixi"
yaradılışında xammal, tarixi dokument olmasıdır. Burada tarın, kamançanın kimlər tərəfindən
Azərbaycana gətirilməsi, yerli musiqiyə
uyğunlaşdırılaraq dəyişdirilməsi haqda
maraqlı momentlər vardır. Lakin elmi əsər
yazarkən bunları əsas almaq olmaz". Bu cildə "Şair ruhlu muğamşünas"
adlı giriş yazan G.Babaxanlının göstərdiyi kimi,
bu materialların çap olunmasının əhəmiyyəti
ondadır ki, bu yazılar, Ə.Cavid kimi istedadlı bir şəxsin
diqqətini cəlb etmiş, onun tərəfindən ilkin rəyini
almışdır.
Çoxcildliyin III-VIII cildlərində Azərbaycanın
müxtəlif bölgələrindən toplanmış
dastanlar və həmin dastanlar haqqında Ə.Cavidin
yazdığı rəylər yer almışdır. Burada həm məhəbbət
dastanları, həm də qəhrəmanlıq dastanları
araşdırma süzgəcindən keçirilmişdir.
Bu cildlərdə dastan poetikasını
yaxşı bilən Ə.Cavidin mətnlər üzərində
apardığı təhlillər diqqəti cəlb edir.
Tədqiqatçının dastan dili
haqqındakı qeydləri də diqqəti çəkir.
O, dastanın təhkiyə dilinin təbiiliyinə,
orijinallığına yüksək qiymət verir, onların
süni şəkildə ədəbiləşdirilməsinin
yolverilməzliyini xüsusilə vurğulayır. Dastanların bədii dilini və üslubunu lakonik
şəkildə nəzərdən keçirən müəllif
bu dastanlarda dialekt sözlərinin əks olunmasına diqqəti
yönəldir. Tədqiqatçı dastan dilinin
sintaksisindən bəhs edərkən dastan poetikasında əsasən
sadə cümlələrin üstünlük təşkil
etdiyini, burada müəyyən istisnaların olduğunu
göstərərək bəzən mürəkkəb cümlələrə
rast gəlindiyini göstərir və bu nəticəyə
gəlir ki, bunlar baş cümlədə eyni funksiya
daşıyan iki xəbərdir və onlardan hər hansı
birini atdıqda fikir dəyişmir. Kitabın
VII cildində müxtəlif söyləyicilərdən
toplanmış tarixi mövzudakı nağıllar və
bunlar haqqında tədqiqatçının elmi rəyləri
də verilmişdir.
G.Babaxanlının da göstərdiyi kimi, Ə.Cavidin
1939-40-cı illərdə qələmə aldığı
bu rəylərə miniatür elmi məqalə kimi də
baxmaq olar. Oradakı bir çox fikir və mülahizələr
bu gün də folklorşünaslığımız
üçün əhəmiyyətini qoruyub saxlamaqdadır.
Çoxcildliyin IX və X cildlərində aşıq ədəbiyyatının
tanınmış nümayəndələri Molla Cuma, Miskinli
Vəli, Aşıq Ələsgər və digərlərinin
toplanmış əsərləri və tədqiqatçının
aşıq yaradıcılığı haqqındakı
araşdırmaları verilmişdir. Kitabın XI və
XII-XIII cildləri musiqi məsələlərini əhatə
edir. Gənc və istedadlı alimin xalq
muğamlarının toplanması və nota salınmasında
böyük əməyi olmuşdur. Elə buna görə
də bu cildlərə alimin indiyədək heç bir yerdə
çap olunmamış "Balaman məktəbi" dərsliyi
haqqında araşdırmaları, nota
köçürdüyü xalq mahnıları və yarımçıq qalmış
musiqi əsərləri daxil edilmişdir. Onu da
qeyd etmək lazımdır ki, çoxcildliyin tərtibçisi
G.Babaxanlı hər cild və onun əhatə etdiyi məsələlər
haqqında ətraflı məlumat vermiş, Ə.Cavid
yaradıcılığını geniş şəkildə
təhlil etmişdir.
Sevindirici haldır ki, xalq yazıçısı
Anarın məqaləsindən sonra Ə.Cavid irsinə maraq
daha da artdı. Belə ki, bir müddət sonra XX əsrin
sonlarında tədqiqatçı Solmaz Həşimova
Ərtoğrol Cavidin bədii irsinin tədqiqinə aid
sanballı bir dissertasiya işi yazdı. Bu
qiymətli tədqiqat işi "Ərtoğrol Cavid-şəxsiyyəti
və irsi" adı ilə monoqrafiya şəklində
"Elm" nəşriyyatında nəşr edilmişdir
(2002). Solmaz Həşimovanın bu
monoqrafiyasında Cavid yadigarı Ərtoğrolun şərəfli
ömür yolu, ədəbi-elmi fəaliyyəti arxiv
materialları əsasında ilk dəfə geniş şəkildə
tədqiq olunmuşdur. Monoqrafiya giriş,
üç fəsil və nəticədən ibarətdir.
Girişdə bu mübariz insanın, gənc tədqiqatçının
irsinin öyrənilməsi məsələləri
araşdırılmışdır. I fəsildə
Ərtoğrol Cavidin dövrü, həyatı və ədəbi-ictimai
mühiti tədqiq edilmişdir. Bu fəsildə
Ə.Cavidin həyatı və mühiti arxiv materialları əsasında
ətraflı şəkildə şərh edilmişdir.
Müəllifin göstərdiyi kimi,
sözün əsl mənasında yaradıcı, intellektual,
ziyalı şəxsiyyət və filoloq alim kimi ərsəyə
çatan Ə.Cavid ilk qələm təcrübələrindən
başlayaraq özünün istedadını təsdiq edə
bilmişdir. II fəsildə Ə.Cavidin bədii
yaradıcılığı ilk dəfə geniş şəkildə
araşdırılmışdır. III fəsildə
Ə.Cavidin ədəbi və elmi fəaliyyət istiqamətlərindən
bəhs edilir. Tədqiqatçı
Ə.Cavid yaradıcılığında ədəbi istiqaməti,
bədii istiqaməti, folklorşünaslıq istiqamətini, rəssamlıq
istiqamətini, musiqi istiqamətini müəyyən edir və
onların formalaşma mühiti və zəminini geniş
şəkildə şərh edir.
Məlumdur ki, görkəmli tədqiqatçı Azər
Turanın cavidşünaslıqda böyük xidmətləri
vardır. Azər Turan Ərtoğrol Cavid irsinin öyrənilməsinə
də mühüm töhfələr vermişdir. Belə ki, alim onun bütün irsini toplayıb ilk dəfə
500 səhifədən artıq kitab şəklində 2005-ci
ildə Bakıda nəşr etdirmişdir. Kitab tərtibçinin "Ərtoğrol bəy..."
adlı ön sözü ilə başlayır. Bu səmimi ön sözdə A.Turan Turan
xanımın ona təqdim etdiyi məktublardan bəhs edir,
böyük sənət fədaisinin çoxcəhətli
yaradıcılığını şərh edir. Bu kitabda Ə.Cavidin bədii və musiqi
yaradıcılığı, rəssamlıq sahəsindəki
əl işləri geniş şəkildə təhlil edilir.
Alimin doğru olaraq qeyd etdiyi kimi,
Ərtoğrolun bədii yaradıcılığı
yarımçıq əlyazma təsiri
bağışlayır. Belə ki, bu kitabda onun
"Eqoistin taleyi" , "Ciman" pyesləri ilə
yanaşı, "Professorun ailəsi" kinossenarisi, "Xan
qızı" operasının librettosu, fortepiano
üçün "Serenada", "Matəm
marşı" kimi natamam
qalmış əsərləri də yer
almışdır.
Kitabda tərtibçinin əldə etdiyi materiallar 10
bölmədə toplanmışdır. "Şair"
bölməsində gənc söz ustasının iyirmiyə
yaxın şeiri verilmişdir. "Yazıçı"
bölməsində Ərtoğrolun irili-xırdalı
müxtəlif mövzulu nəsr əsərləri öz əksini
tapmışdır. Bildiyimiz kimi, böyük Cavidin
heç bir günahı olmadan haqsız yerə həbsə
atılması 17-18 yaşlı gənc yazıçını
çox məyus etmiş, o, ədalətsiz cəmiyyətin
amansız hökmləri ilə barışa bilməmiş,
bu ağır dərdi də heç kimlə bölüşə
bilməmişdir. Ona görə də gənc nasir bu
duyğuları, içindən keçən
ağrıları ancaq cansız, dilsiz kağızlara
köçürə bilmişdir. A.Turan qeyd edir
ki, bu yazıların bir qismini o, TOƏC imzası ilə
yazmışdır. Bu ixtisar isə
"Türk oğlu Ərtoğrol Cavid" şəklində
oxunur. Deməli, bütün məhrumiyyətlərə,
məşəqqətlərə baxmayaraq, böyük sənət
fədaisi zülmə boyun əyməmiş,
sınmamış, milli varlığımıza qənim kəsilmiş
quruluşun təzyiqlərindən, qara qüvvələrin
donoslarından, hədə-qorxularından qorxub çəkinmədən
türk oğlu olmaqdan qürur duymuş və bunu
açıqca ifadə etmişdir. "Tələbə"
bölməsində gənc Ərtoğrolun tələbəlik
illərində qələmə aldığı tədqiqat
işləri öz əksini tapmışdır. Burada
Dante haqqında, Şekspirin "Hamlet"i haqqında,
V.Hüqonun "Gülən adam"ı,
M.Qorkinin "Həyatın dibində" əsəri
haqqında gənc tələbənin düşüncələri
verilmişdir. Həmin bölmənin
"Mühazirə dəftərindən" hissəsində
Ərtoğrolun müxtəlif Avropa ədəbiyyatı
nümayəndələri haqqında qeydləri də yer
almışdır. "Dramaturq" bölməsində
"Eqoistin taleyi", "Professorun ailəsi" və
"Xan qızı" pyesləri verilmişdir. Tədqiqatçı" bölməsində isə
Ərtoğrolun xalq artisti Bülbülün rəhbərlik
etdiyi Musiqi Elmi Tədqiqat Kabinetində
çalışdığı illərdə toplanmış
şifahi xalq ədəbiyyatı (nağıl, dastan,
aşıq yaradıcılığı) nümunələrinin
təhlilinə həsr olunmuş 50-yə yaxın tədqiqat
xarakterli yazısı verilmişdir. "Bəstəkar"
bölməsində ölməz sənətkarın bəstələdiyi
əsərlərin notları, klassik Avropa musiqiçilərinin
əsərlərinin dilimizə tərcümələri
verilmişdir. "Rəssam" bölməsində
isə həvəskar fırça ustasının
yaratdığı rəsm əsərlərindən nümunələr
yer almışdır. Kitabın sonunda
"Şəhid məktubları" başlığı
altında Ərtoğrolun təsirli məktublarından
nümunələr verilmişdir. Ərtoğrol
Cavidin yarımçıq qalmış
yaradıcılığına qayıtmaqla Azər Turan ona
yenidən doğum şəhadətnaməsi vermişdir.
Bu kitabla Ərtoğrol yenidən doğulur, bir
şair, yazıçı, tələbə, tədqiqatçı,
bəstəkar, rəssam kimi doğulur, ən başlıcası
isə bu təvəllüddən sonra o, bir filosof kimi
ucalır, yüksəlir.
Naxçıvan
Muxtar Respublikasında ədəbi-elmi fikrin inkişafına, ədəbi-elmi
mühitin öyrənilməsinə
böyük diqqət və qayğı göstərilir. Bu
qayğı və diqqətin bir nümunəsi də Ali Məclis
Sədrinin 18 aprel 2019-ci il tarixdə görkəmli mütəfəkkir-şair
Hüseyn Cavidin ailəsində anadan olan, Azərbaycan mədəniyyətinin
dəyərli simalarından biri kimi zəngin irs yaradan
yazıçı, müsiqişünas, rəssam, tədqiqatçı
Ərtoğrol Cavidin 100 illiyinin
qeyd edilməsi ilə əlaqədar imzaladığı sərəncamdan
ibarətdir. İnanırıq ki, bu sərəncam Ərtoğrol Cavid
yaradıcılığının daha geniş şəkildə
tədqiqinə təkan verəcək, Azərbaycan
xalqının dünya ədəbiyyatına bəxş etdiyi
haqsız təqiblərə məruz qalmış, repressiyaya
uğramış ulu Cavidin həyatı, mühiti və
müasirlərinin tam şəkildə öyrənilməsi
işində yeni səhifə açacaqdır.
Əbülfəz QULİYEV
Ədəbiyyat qəzeti.- 2019.- 22
iyun.- S.20-21.